Lesbók Morgunblaðsins - 14.07.2001, Blaðsíða 9
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. JÚLÍ 2001 9
tein stöðu sem einleikari í
ar í Düsseldorf og frá 1928-
agnrýni. Síðar gerðist hann
sem hann lék einnig með á
gjakvartett.
ns voru bæði gyðingaættar
933 voru þeim allar bjargir
arla nokkurt starf sem tón-
gar hann hlaut stöðu selló-
Ernst Druckers sem var
ett var hins vegar eingöngu
aðeins leika fyrir aðra gyð-
m innan gyðingahverfanna.
hrukku hvergi nærri til að
um og sonum þeirra tveim-
arborða seldi Edelstein því
ur milli þess sem hann vann
og fjölskyldu sinni í annað
ð í huga Edelsteins. Upp-
að fara til Bandaríkjanna,
ði komist 1936. Þangað var
án tilskilinna leyfa; mágur
Mexíkó og þess vegna var
s hleypt inn í landið. Edel-
áritun og reyndi hann því
Ameríku. Starfið sem hann
tt öðrum og því var ekki um
rsta sem bauðst. Hann vissi
mt, enda biðu váleg örlög
m ekki tókst að forða sér
Ida, móðir Edelsteins, var
ta (sennilega Auschwitz) og
Edelstein biðu sömu örlög.
kammdegið
stopul hér á landi fram til
r að. Fr. Fleischmann hafði
ellóleik fyrsta starfsár Tón-
u hvarf hann aftur til meg-
ans var ekki ráðinn selló-
n skólaárið 1936-37 þegar
tarfi um eins árs skeið. Það
úðvík Guðmundsson, þáver-
ólans í Reykjavík, var á
erindum að kaupa aðföng
ða kennara um leið. Ragnar
nn af forvígismönnum Tón-
Lúðvík að svipast um eftir
efnilegum sellista sem væri reiðubúinn að koma til Ís-
lands og taka að sér kennslu í sellóleik og kammertónlist
við Tónlistarskólann í Reykjavík. Haustið 1937 var Edel-
stein einnig í Hamborg og hafði af því spurnir að á hóteli
í bænum væri Íslendingur á höttunum eftir góðum sel-
lista. Hann greip því hljóðfæri sitt ásamt eintaki af dokt-
orsritgerðinni og arkaði sem leið lá upp á hótelherbergi
Lúðvíks. Þegar þangað var komið horfir Lúðvík á hann
fránum augum, mælir hann út frá hvirfli til ilja og segir
loks við hann án þess að hafa heyrt hann spila einn ein-
asta tón – hvað þá lesið doktorsritgerð hans: „In Or-
dnung! Abgemacht!“ Þannig voru örlög Heinz Edel-
steins ráðin.
Þegar Edelstein kom til Reykjavíkur í desember 1937
hefur honum að öllum líkindum þótt hann vera kominn á
ystu mörk veraldarinnar. Að koma úr hásölum þýskrar
menningar í fábreytilegt lífið í litlum höfuðstaðnum – og
það í svartasta skammdeginu – reyndist honum ekki
auðvelt. Enda stóð aldrei til að ílendast hér, því Edel-
stein var aðeins ráðinn til skamms tíma við Tónlistar-
skólann og að því loknu vonaðist hann til þess að sér
tækist að halda áfram ferð sinni vestur á bóginn, eða þá
að snúa aftur til Þýskalands tæki ástandið þar að batna.
Eftir vetrardvölina hér á landi ákvað Edelstein að halda
aftur heim á leið og heimsækja konu sína og syni í
Þýskalandi sumarið 1938. Með þessu tók hann gífurlega
áhættu því gyðingar áttu í sífellt meiri vandræðum með
að fá leyfi til að yfirgefa Þýskaland.
Um haustið tókst honum þó að komast aftur til Ís-
lands og var þá ekki enn afráðið að Charlotte og börnin
myndu fylgja í kjölfarið. En þegar hann var kominn aft-
ur til Íslands um haustið bárust fregnir af hernámi nas-
ista í Súdetalandi og þá sýndist Edelstein ljóst hvert
stefndi. Hann sendi Charlotte skeyti og bað hana að
koma sér og börnunum í skip hið snarasta.
Ragnar í Smára má tvímælalaust kalla lífgjafa Edel-
stein-fjölskyldunnar. Eftir komuna hingað til lands var
hann fjölskyldunni innan handar með öll framkvæmda-
leg atriði og átti aðstoð hans vafalaust ríkan þátt í að
Edelstein fór smám saman að taka ástfóstri við land og
þjóð. Fyrsta árið sem fjölskyldan dvaldist í Reykjavík
bjó hún í íbúð sem Ragnar átti á Bergstaðastræti 48. Þar
voru engin húsgögn og fjárráð fjölskyldunnar voru afar
tæp en Ragnar kom þangað með nokkra smjörlíkiskassa
og úr þeim bjó fjölskyldan sér til borð og fleiri húsgögn
eftir þörfum. Þetta var sem betur fer bráðabirgðalausn
því á einhvern undraverðan hátt tókst systur Charlotte
að koma eigum þeirra í gám í Þýskalandi og senda til
Reykjavíkur.
Á tónleikapallinum
Íslendingar fengu fljótlega að kynnast spilamennsku
Edelsteins. Í febrúar og mars hélt Ernst Drucker (fyrr-
um kvartettfélagi Edelsteins) fjölda tónleika í Reykjavík
ásamt þeim Edelstein og Árna Kristjánssyni píanóleik-
ara. Þar fluttu þeir m.a. píanótríó eftir Mozart, Beethov-
en, Schubert og Tchaikovsky. Í apríl lék Edelstein svo
gömbusónötu eftir Bach með Páli Ísólfssyni á tónleikum
Tónlistarfélagsins í Dómkirkjunni og upp frá því var
hann ein af meginstoðunum í tónlistarlífi bæjarins. Árið
1938 gekk hann til liðs við Tríó Tónlistarskólans sem var
skipað kennurum við skólann. Það hafði starfað í nokkur
ár og lék bæði í Ríkisútvarpinu og á tónleikum Tónlistar-
félagsins. Upphaflega var tríóið skipað þeim Karl Heller
fiðluleikara, Fleischmann sellóleikara og Franz Mixa á
píanó, en með Edelstein í tríóinu voru Hans Stephanek
(Björn Ólafsson tók við stöðu hans nokkrum árum síðar)
og Árni Kristjánsson. Hann starfaði með tríóinu í tíu ár
og var á sama tíma einnig sellóleikari í strengjakvartett
Ríkisútvarpsins. Er ekki ofsögum sagt að Edelstein hafi
lagt fram drjúgan skerf til kynningar á kammertónlist
hinna sígildu meistara fyrir Íslendingum vítt og breitt
um landið. Edelstein átti einnig stóran þátt í mörgum
helstu hljómsveitartónleikum í höfuðstaðnum þau tæpu
20 ár sem hann dvaldist hér.
Í fámennri strengjasveit, sem oft var að töluverðu
leyti skipuð nemendum og áhugamönnum, mæddi eðli-
lega enn meira en ella á þeim sem best kunnu til verka.
Edelstein var því ómissandi þátttakandi í öllum helstu
tónlistarviðburðum þessara ára, t.d. með hljómsveit
Tónlistarfélagsins sem m.a. flutti óratóríuna Júdas
Maccabeus eftir Händel 1947 undir stjórn Victors Ur-
bancic. Þá leiddi Edelstein sellóleikinn á fyrstu tónleik-
um hinnar svonefndu Symfóníuhljómsveitar Reykjavík-
ur 1948 (einnig undir stjórn Urbancic), sem og á fyrstu
tónleikum Sinfóníuhljómsveitar Íslands í mars 1950, þá
undir stjórn Róberts A. Ottóssonar.
Þrátt fyrir að Ísland hafi tæpast verið draumalandið í
huga Edelsteins fyrir komuna hingað til lands tók hann
engu að síður fljótt ástfóstri við landið og óspillta náttúr-
una. Hann fór í löng ferðalög um óbyggðir landsins og
kannaði flestar byggðir þess. Páll Ísólfsson sagði síðar
að frásagnir Edelsteins af útilegum sínum hefðu verið
„eins og að hlusta á ævintýri, og tignarlegt bros færðist
upp ásjónu hans er hann lýsti sumarnóttinni íslensku
eða litagliti fjallanna og fjörlegum bláma þeirra“.
Edelstein náði snemma góðum tökum á íslensku máli
og öðlaðist íslenskan ríkisborgararétt 1948. Hann hafði
fullan hug á að dveljast hér ævilangt, þótt örlögin ættu
síðar eftir að grípa í taumana.
Nýr skóli
Edelstein hafði á sínum yngri árum orðið fyrir áhrif-
um frá þýsku tónlistar-uppeldishreyfingunni, sem nas-
istahreyfingin yfirtók síðar og innlimaði í Hitlers-æsk-
una. Þegar Edelstein kom hingað til lands tók hann
strax að kynna fyrir landsmönnum þær skoðanir sínar
að tónlistarkennsla ætti ekki að vera njörvuð niður í hið
hefðbundna „konservatorium“-form, heldur byggð upp
á alþýðlegum grunni þar sem börn byrjuðu yngri í tón-
listarnámi og meiri áhersla væri lögð á samspil og leik-
gleði en áður hafði tíðkast. Tónlistarfélagið kynnti hinn
nýja starfskraft sinn með stuttu æviágripi í tímariti
félagsins. Í sama hefti var einnig að finna grein Edel-
steins um tónlistaruppeldi í íslenskri þýðingu. Í henni
segir m.a.: „Tónlistin er frumkraftur, – í raun og veru
hvers manns –, en getur aðeins þroskast gegnum eigið
starf eða iðkun. Markmið þessarar iðkunar er ekki það,
að stæla leikni snillinganna, heldur með henni að finna
og efla ánægjuna af að tileinka sér lifandi tónlist: Orðið
„Dilettant“, sem hefir fengið niðrandi merkingu (fúsk-
ari), er nú aftur að ná sinni fyrri virðingu.
Dilettant er sá, er ber virðingu fyrir og ást til þess, er
hann með starfi sínu reynir að gera að veruleika og efla
þannig þroska sinn og þekkingu.
Slíkir leitendur ná sérstaklega æfingu í að hlusta á
réttan hátt. Hjá þeim finna tónlistarmennirnir hljóm-
grunn eftirtektar og skilnings, geta sameinast með þeim
í þeirri ást til tónlistarinnar, sem einmitt byggist á þessu
og gerir hið fullkomnara nálægara.“
Edelstein stofnaði barnadeild í Tónlistarskólanum
þar sem hann kenndi m.a. yngstu nemendum skólans
blokkflautuleik. Deildin starfaði í nokkur ár en aðsóknin
varð of mikil til að hægt væri að halda starfinu áfram
innan veggja stofnunarinnar. Honum fannst því skyn-
samlegt að stofna nýjan skóla og tóku forráðamenn Tón-
listarfélagsins vel í hugmyndina.
Aðalstuðningsmaður Edelsteins þá sem oft áður var
Ragnar í Smára sem styrkti hann til að ferðast um
Þýskaland og Sviss um nokkurra mánaða skeið í því
augnamiði að kynna sér það sem efst væri á baugi í tón-
listaruppeldi í þeim löndum. Auk Ragnars átti Edelstein
trausta bakhjarla í þeim Helga Elíassyni, þáverandi
fræðslumálastjóra, og Jónasi B. Jónssyni, fræðslustjóra í
Reykjavík, og árið 1952 var Barnamúsíkskólinn stofnaður
með um 100 nemendur.
Þótt skólastarfið sé nú viðamikið byrjaði starfsemin
smátt. Fyrsta árið störfuðu eingöngu tveir kennarar við
skólann, Edelstein og Róbert Abraham Ottósson; síðar
bættist Ingibjörg Blöndal í hópinn og enn fleiri upp frá
því. Skólaráð starfaði við skólann frá upphafi, og áttu þar
sæti Ragnar í Smára, Páll Ísólfsson, Róbert Abraham og
Ingólfur Guðbrandsson. Í byrjun var aðallega kennt í
hóptímum, í samræmi við þær kennsluaðferðir sem Edel-
stein hafði kynnst á meginlandinu, og kenndi Róbert
Abraham t.d. 3–4 nemendum á píanó í einu. Þannig gat
hver nemandi fylgst með tilsögn og framförum hinna. Auk
þess kynnti Edelstein nýjar kennsluaðferðir í tónfræði og
kynnti ný hljóðfæri fyrir byrjendur í hljóðfæranámi. Með-
al nýjunganna var „Tónika-Do“-kerfið við tónheyrnar-
kennslu og Dalcroze-aðferðin (kennd við svissneska tón-
listarkennarann Émile Jacques-Dalcroze) sem miðar að
því að samhæfa líkamlega hreyfingu og hrynræna skynj-
un nemandans. Auk þess var nemendum gefinn kostur á
að hefja tónlistariðkun með því að læra á blokkflautu eða
gígju og leggja þannig grunninn að síðara námi með því að
ná fyrst valdi á tiltölulega einföldum hljóðfærum.
Ekki reyndist auðvelt að útvega hinum nýja tónlistar-
skóla þak yfir starfsemi sína fyrst um sinn. Upphaflega
stóð til að skólinn yrði til húsa í Melaskólanum en að lok-
um fór svo að hann fékk inni í Valsheimilinu við Hlíð-
arenda og starfaði þar fyrst um sinn. Síðar fluttist hann í
JL-húsið við Hringbraut og átti síðar athvarf bæði á háa-
loftinu í Austurbæjarskólanum og í Iðnskólanum á Skóla-
vörðuholti. Á 25 ára afmæli skólans 1977 flutti hann í
Franska spítalann við Lindargötu, þar sem hann hefur
verið til húsa æ síðan. Við sama tækifæri var skipt um
nafn á skólanum sem heitir nú Tónmenntaskóli Reykja-
víkur og hefur starfað undir stjórn Stefáns Edelsteins í
tæp 40 ár.
Í ávarpi Edelsteins við skólaslit 1955 komst hann m.a.
svo að orði: „Sá, sem ekki getur á neinn hátt tjáð sig með
músík fær ekki notið sín til fulls. Músíkuppeldi þarf að
vera snar þáttur almenns uppeldis, og e.t.v.
er enginn þáttur betur fallinn til að stuðla að lausn
þeirra uppeldislegu vandamála sem steðja að okkur nú á
dögum. Öll tónlist byggist á samstarfi tveggja frumafla:
hreyfingar og forms – eða frelsis og aga. Hver sá sem iðk-
ar tónlist með öðrum verður þessa tvenns aðnjótandi:
hann nýtur frelsisins með því að tjá sig í söng eða leik, en
er um leið bundinn af lögmáli þeirrar heildar sem hann
heyrir til. Ég get ekki hugsað mér betri undirbúning und-
ir þátttöku í lífi í frjálsu landi.“
Aftur til Þýskalands
Edelstein veitti hinni nýju uppeldisstofnun sinni aðeins
forstöðu í fjögur ár. Hann kenndi sér lasleika fyrir hjarta
1956 og ráðlögðu læknar honum að setjast að í mildara
loftslagi. Hann hélt því aftur til Þýskalands og tók að
kenna sellóleik og tónmennt við Odenwaldschule nálægt
Frankfurt. Þar var skólastjóri Kurt Zier, sem hafði áður
verið kennari og síðar skólastjóri Handíðaskólans í
Reykjavík og var áhrifavaldur í lífi margra íslenskra
myndlistarmanna sem stunduðu nám undir leiðsögn hans.
Það tók Edelstein þungt að þurfa að hverfa frá Íslandi og
þeim góðu vinum sem hann hafði eignast hér. Í bréfi til
Páls Ísólfssonar ári fyrir lát sitt sagði hann m.a.: „Maður
bindur ekki léttum huga endi á tuttugu ára æviskeið. Því
síður, þegar maður er bundinn tryggðarkennd gagnvart
landi, sem veitti manni skjól, þegar lífið lá við, og gaf
manni starfsmöguleika, sem kölluðu í manni fram hina
beztu krafta. En enginn má sköpum renna.“
Edelstein kom síðast í heimsókn til Íslands 1957 en hélt
því næst aftur til Þýskalands og hóf störf að nýju við
Odenwaldschule. Síðustu æviárin lét hann sig þó dreyma
um að söðla alveg um og hugleiddi m.a. að flytjasttil Ísr-
aels. Af því varð þó ekki, þar sem Heinz Edelstein lést í
Þýskalandi af völdum kransæðastíflu 5. október 1959.
Charlotte lifði mann sinn og lést í hárri elli árið 1997.
Starf Edelsteins hér á landi var kannski að mörgu leyti
ósýnilegra en starf þeirra Urbancic og Róberts Abra-
hams. Kór- og hljómsveitarstörf hinna síðarnefndu voru
iðulega í sviðsljósinu, auk þess sem tónsmíðar Urbancic
héldu nafni hans að nokkru leyti á lofti meðan hann sjálfur
lifði og Róbert ávann sér mikla virðingu sem fræðimaður,
jafnt innanlands sem utan. Edelstein fékkst aftur á móti
fyrst og fremst við hið hljóðláta – og oft vanmetna – starf
kennslu og uppeldis. Starf hans sem sellóleikara er auð-
veldara að meta þar sem margar hljóðritanir af leik hans
hafa varðveist, og eru þær ómetanleg heimild um þátt
hans í tónlistarflutningi hér á landi.
Um störf hans sem kennara og frumkvöðuls í tónlistar-
uppeldi ungra Íslendinga er hins vegar tæpast hægt að
hugsa sér betri minnisvarða en þann sem hann reisti sjálf-
um sér með stofnun Barnamúsíkskólans og þær mörgu
þúsundir tónlistarmanna og -unnenda sem hafa gengið sín
fyrstu spor í tónlistarnámi innan veggja þeirrar stofn-
unar.
Heimildir:
Heinz Edelstein: „Tónlistaruppeldi“, Tímarit Tónlistarfélagsins, 2. hefti
1938, 18-22.
Heinz Edelstein: bréf til Páls Ísólfssonar, Oberwaldschule 22. júlí 1958
(úr safni Þuríðar Pálsdóttur)
Ingólfur Guðbrandsson: „Uppeldi og tónlist“, Morgunblaðið, 24. nóv-
ember 1955.
„Tónlistarnámið á að vera nemandanum eðlileg tjáning“, viðtal við Heinz
Edelstein, Morgunblaðið, 17. maí 1953.
Páll Ísólfsson: „Heinz Edelstein in memoriam“, Morgunblaðið, 8. nóv-
ember 1959.
Viðtal við Stefán Edelstein, 15. júní 2001.
Dr. Charlotte Edelstein Dr. Heinz Edelstein
Höfundur stundar doktorsnám í tónvísindum við
Harvardháskóla.