Lesbók Morgunblaðsins - 04.08.2001, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 4. ÁGÚST 2001 3
T
ÍSKUORÐ samtímans tengjast
sjálfstæði, sjálfræði og frelsi.
Reyndar heyrist á stundum
sagt að þetta megi rekja til
hippaáranna, rétt eins og um-
ræðuna um umhverfismál. Út
koma bækur sem fjalla um það
að fólk eigi að bera mikla virð-
ingu fyrir sjálfu sér, elska sig sjálft o.s.frv.
Er ekki sjálfselska ein af erfðasynd-
unum sjö? Þetta tengist svo hugsuninni um
einstaklingshyggju og það að einbeita sér
fyrst og fremst að því að ná því fram sem
manni hentar sjálfum.
Þannig verða til söluhringir og netfyr-
irtæki sem beita slíkum rökum mjög sterk-
lega. Neytendatryggð verður hallærisleg.
Tryggð vinnuveitenda við starfsmenn hef-
ur minna vægi og sama gildir um tryggð
starfsmanna við fyrirtækin. Hlutabréfin
ganga kaupum og sölum sem í sjálfu sér er
ágætt en ekki endilega neitt sérstaklega
hagkvæmt efnahagslega.
Þessi einstaklingshyggja getur gengið
út í öfgar. Það er vitaskuld mjög til bóta að
fólk beri virðingu fyrir sjálfu sér. Það þarf
líka að bera virðingu fyrir öðrum. Sjálfs-
elskan er ekki sjálfsvirðing og má ekki fara
inn á þá braut að fólk eða hlutir verði eins
og skítur undir skóm hvert annars. Ég er
reyndar þeirrar skoðunar að sá sem hefur
mikla og raunverulega sjálfsvirðingu beri
einnig virðingu fyrir öðru og öðrum.
Líklega var það skynsamlegt – sam-
félagslega – að skilgreina sjálfselsku sem
erfðasynd.
En það eru fleiri hliðar málsins.
Nýverið sat ég undir auglýsingu í kvik-
myndahúsi og fylltist hryllingi uns ég sá
hver tilgangur hennar var. Á skjánum birt-
ust andlit nokkurra ungra manna sem
tjáðu sig um bílbeltanotkun, hrað- og ölv-
unarakstur.
Einum fannst það sitt mál að spenna á
sig beltið. Ekki einhverra kerlinga úti í bæ.
Öðrum að það væri sitt mál hvort hann æki
ölvaður og þeim þriðja fannst ekki annarra
að hafa áhyggjur af því hvort hann færi
hratt yfir. Síðan komu skilaboð frá trygg-
ingarfélagi um að menn ættu ekki að drepa
sig á töffaraskap.
Auglýsingin var góð fyrir þá sem horfðu
á frá upphafi til enda.
Hins vegar fannst mér algjörlega vanta
hliðarlínur málsins.
Töffarinn sem ekki spennir á sig beltið
og lendir í slysi er ekki einn.
Hann á ættmenni sem þjást með honum
og ef slysið er alvarlegt þá þýðir það mikið
álag á hans nánustu vegna umönnunar.
Hann veldur tjóni á sínum bíl sem veldur
því að minni töffarar þurfa að greiða hærri
iðgjöld í tryggingum, skemmdum á um-
ferðarmannvirkjum sem greiðast af skött-
um o.s.frv. Sjúkrahúskostnaður með öllu
hinu fer líklega langt fram úr því sem
budda tvítugs manns ræður við. Ef ekki
kæmi til samfélagshugsun velferðarkerf-
isins yrði ungi maðurinn skuldum vafinn
og hugsanlega lítt vinnufær til að vinna
þær af sér.
Síðan er líklegt að hann lendi á öðrum
bíl, manneskju eða að í bílnum séu farþeg-
ar. Og hver er þá ábyrgð hans gagnvart
þeim, sjúkrakostnaði þeirra og sársauka
aðstandenda annarra sem slasast? Sama
má segja um hraðakstursgæjann og þann
sem finnst það ekki vera annarra að hafa
áhyggjur af því hvort hann ekur ölvaður.
Hversu margir eiga um sárt að binda
vegna þess að þeir voru í bíl með drukkn-
um ökumanni eða urðu fyrir bíl sem var
ekið af slíkum? Þar sem við búum í sam-
félagi sem gerir okkur kleift að leggja vegi,
standa í uppbyggingu skemmtistaða og
þjónustu þá er óþarft að nýta sér kosti
samfélagsins að fullu en haga sér eins og
maður sem býr einn og utan þess.
Það eru mýmörg dæmi sem taka má til
viðbótar á þessum nótum. Þannig gilda
svipuð sjónarmið með þá sem brjóta reglur
t.d. í fíkniefnamálum.
Fíkillinn hefur í sjálfu sér fullt leyfi til að
fara sínu fram eða hvað? Hvað kemur það
öðrum við þótt hann missi heilsuna, sam-
band við sína nánustu, sjálfsvirðinguna,
haldi ekki vinnu, verði óþrifalegur, utan við
sig svo nokkuð sé nefnt? Hvað kemur það
öðrum við þótt hann haldi ekki lengur uppi
þeim tekjum sem þarf til að standa undir
neyslunni með venjubundnum hætti?
Stúlkur leita út í vændi til að standa undir
því og strákarnir fara að stela. Er það ann-
arra mál? Hvað kemur það fólki við þótt
þeir steli úr verslunum og opinberum
stofnunum, fyrirtækjum eða setji allt á
annan endann heima hjá sér? Allt þetta
snertir samfélagið, eykur kostnað þess, ýt-
ir undir það að menn gangi á snið við venj-
ur og reglur og veldur gríðarlegum sárs-
auka.
Hve lengi helst mönnum uppi með
þetta? Ekki heldur vændiskona í dópi lengi
blóma sínum og fegurð til að komast áfram
á því sviðinu. Rán og gripdeildir eru
sjaldnast langtímastarf. Sögur af fólki sem
er í neyslu en heldur sér samt á strikinu
eru ávallt mjög orðum auknar og einungis
til þess fallnar að etja öðrum út í fen.
En, segja ungir menn stundum, hvað
með fíklana sem ná sér á strik og verða
nýtir þegnar á nýjan leik? Er þá ekki allt í
lagi þótt menn droppi sýru í nokkur ár,
þefi af kóki eða kíki í pípu? Það er vita-
skuld gaman að sjá gamla fíkla koma upp
úr kafinu og segja frá reynslu sinni – yf-
irleitt alltaf öðrum til varnaðar. Sumir snú-
ast meira að segja harkalega gegn frelsinu.
Á hinn bóginn má spyrja hvort það var
þess virði að eyða árunum svona.
Hvernig má bæta þann skaða sem orð-
inn er á samskiptum við aðra, líkamanum
sem dópaður var eða á þeim sem lumbrað
var á til að kreista út úr þeim pening fyrir
dópi? Hver á svo að rétta fíkilinn við – þeg-
ar hann er búinn að dæla fjármunum fram
hjá skattkerfinu til sölumanna dauðans?
Það má ekki gleyma því að fíkillinn, sem
oftast er búið að þurrka með ærnum sam-
félagslegum kostnaði, á slóð að baki sem
hann þarf að vinna sig frá og sættast við.
Öðlast sjálfsvirðinguna á nýjan leik. Og
samfélaginu ber skylda til að sinna því, þó
svo hann hafi sagt sig úr lögum við það og
brotið allar reglur þess, þá er það svo. Ef
samfélagið sendi honum reikninginn þá er
ekki víst að hann ætti afturkvæmt.
Ég held reyndar að sá sem sekkur í þau
fen sem að framan er lýst – notar ekki ör-
yggisbelti, ekur ölvaður, sekkur í dópfenið
– vanti sjálfsvirðingu, sem er allt annað en
sjálfselska og allt annað en töffaraháttur.
Töffarar lifa af.
Það er samspil manna á milli sem veldur
því að ýmislegt stórkostlegt á sér stað.
Einstein eða Michaelangelo voru það sem
þeir voru vegna þess samfélags sem ól þá
af sér. Örn Arnarson og Ian Thorpe geta
það sem þeir geta í lauginni vegna þess
samfélags sem að þeim hefur hlúð og
þeirra sem með þeim hafa unnið. Ég er það
sem ég er vegna þess fólks sem ég vinn
með – bý með.
Það sem er kannski verst er það að þú
lesandi góður ert líklega ekki sá sem þarft
mest á þessari lesningu að halda. Þeir sem
það þurfa eru líklega að gera annað á laug-
ardagsmorgni.
EINLEIKUR
Á SAMSPIL
RABB
M A G N Ú S Þ O R K E L S S O N
ÚR HÁVAMÁLUM
Meðalsnotur
skyli manna hver,
æva til snotur sé.
Þeim er fyrða
fegurst að lifa
er vel margt vitu.
Meðalsnotur
skyli manna hver,
æva til snotur sé,
því að snoturs manns hjarta
verður sjaldan glatt
ef sá er alsnotur er á.
Meðalsnotur
skyli manna hver,
æva til snotur sé.
Örlög sín
viti engi fyrir,
þeim er sorglausastur sefi.
Hávamál geymir fornan siðalærdóm sem lagður er í munn Óðni og gerir mest
úr mikilvægi einstaklingsins, visku, hófsemi og vináttu manna, en auður og völd
teljast hverfulir vinir.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
3 0 . T Ö L U B L A Ð - 7 6 . Á R G A N G U R
EFNI
Arthur C. Danto
er einn áhrifamesti listheimspekingur sam-
tímans. Þröstur Helgason ræddi við hann
fyrir skömmu um hugmyndir hans um list-
heiminn, endalok listarinnar og ríkjandi
ástand. Í viðtalinu lýsir Danto meðal annars
skoðun sinni á stöðunni í hugvísindunum og
hlutverki listgagnrýnandans sem hann tel-
ur hafa breyst á undanförnum áratugum.
Per Kirkeby
er danskur málari, myndhöggvari, rithöf-
undur, skáld, kvikmyndaleikstjóri, jarð-
fræðingur og landkönnuður sem opnar sýn-
ingu í Listasafni Akureyrar í dag. Halldór
Björn Runólfsson fjallar um kynni sín af
Kirkeby og list hans.
Möguleikar
málverksins
eru kannaðir á tveimur sýningum sem voru
opnaðar í i8 fyrr í vikunni. Í efri salnum
sýnir Max Cole málverk sín en bygging
þeirra endurspeglar siðferðisleg gildi þar
sem áhersla er lögð á samhljóm á milli
manns og náttúru. Í neðra rými i8 sýnir
Thomas Ruppel málverk og grafíkverk, en
Íslandsferð hans árið 1991 varð til þess að
hann fór að rannsaka þá möguleika sem
liggja í litum. Fríða Björk Ingvarsdóttir
ræddi við þau í vikunni.
Skáld og áfengi
nefnist grein Jóhanns Hjálmarssonar um
finnska skáldið Pentti Saarikoski sem kom
til Íslands á sjöunda áratugnum og orti í
framhaldi kunnan ljóðaflokk sem birtist í
bókinni Ég horfi út yfir höfuð Stalíns. Jó-
hann gluggar í tvær nýjar bækur með dag-
bókarefni eftir Pentti.
FORSÍÐUMYNDIN
er af hluta verks eftir bandarísku listakonuna Max Cole.