Lesbók Morgunblaðsins - 04.08.2001, Blaðsíða 10

Hvernig varð
íslenskan til?
SVAR:
Þegar Ísland tók að
byggjast á 9. öld komu
flestir landnámsmanna frá
Noregi og tóku sumir á
leiðinni þræla á Írlandi.
Fyrstu aldirnar var sama
tunga töluð á Íslandi og í
Noregi þannig að lítill mun-
ur var á og orðaforðinn var
að mestu norrænn fyrir utan fáein keltnesk
tökuorð. Þetta hélst að mestu fram á 13. öld,
að munur á tungunum fór vaxandi og jókst
hann enn á 14. öld. Í íslensku komu fram hljóð-
breytingar sem ekki áttu sér stað í norsku og
norska beygingarkerfið einfaldaðist talsvert.
Breytingar urðu í íslensku bæði á sérhljóða-
og samhljóðakerfinu í aldanna rás. Sér-
hljóðakerfið einfaldaðist að því leyti að hljóð
féllu saman (til dæmis i og y, í og ý) og ýmsar
breytingar urðu á samhljóðakerfinu. Einnig
hafa orðið breytingar á íslenska beygingakerf-
inu frá því í fornu máli. Margar þeirra eru
minni háttar, aðrar ná til heilla beyging-
arflokka.
Orðaforðinn hefur einnig aukist jafnt og
þétt. Við kristniboð á 10. öld og við kristnitöku
jókst íslenskur orðaforði verulega. Ný orð
þurfti yfir kirkjuleg hugtök og voru sum feng-
in úr latínu eða grísku, önnur úr germönskum
málum, flest sennilega tekin að láni úr nor-
rænum málum. Sem dæmi mætti nefna kirkja,
biskup, prestur, altari, engill, klaustur. Orðið
synd er talið tökuorð úr fornsaxnesku og guð-
spjall úr fornensku.
Ýmis orð, sem tengjast
hirðlífi og riddaramennsku,
bárust í málið með ridd-
arasögum þýddum úr
frönsku. Þar má nefna nafn-
orðið kurteisi og lýsing-
arorðið kurteis. Íslendingar
voru einnig í versl-
unarsambandi við Hansa-
kaupmenn í Norður-
Þýskalandi, einkum þegar
líða tók á 15. öld, og þannig
bættust í málið fjöldi orða af lágþýskum upp-
runa sem tengdust verslun og viðskiptum. Um
siðskipti bættist talsvert við íslenskan orða-
forða við það að Biblían og önnur kirkjuleg rit
voru þýdd á íslensku. Þessum þýðingum fylgdi
fjöldi tökuorða úr dönsku og þýsku.
Ensk áhrif á íslensku byrja að ráði við her-
námið í síðari heimsstyrjöldinni, þegar margir
landsmenn áttu daglega samskipti við breska
og síðar bandaríska hermenn. Einn þátt er
sjálfsagt að nefna enn sem aukið hefur íslensk-
an orðaforða en það er nýyrðasmíðin. Við not-
um nú orðin þyrla, þota, gámur, sími, sjón-
varp, og tölva í stað erlendu orðanna
helecopter, jet, container, telephone, televi-
sion, og computer, svo dæmi séu nefnd.
Þau atriði, sem talin hafa verið, eru aðeins
dæmi um þau áhrif sem íslenska hefur orðið
fyrir frá því á landnámsöld. Breytingar á
hljóð- og beygingakerfi í aldanna rás og við-
bætur við orðaforðann hafa sett sín einkenni á
íslensku og gert hana að sjálfstæðri tungu.
Guðrún Kvaran, forstöðumaður
Orðabókar Háskólans.
Ef sjón og heyrn eru bylgjur,
hvað er lykt þá?
SVAR:
Þótt tilvera okkar markist í stóru og smáu
af starfsháttum skynfæra okkar er hreint ekki
einfalt mál að segja hvert eðli skynjunar er.
Meðal þess sem veldur vanda er að skynfærin
geta blekkt og því þarf til dæmis kenning um
sjón ekki einungis að skýra hvernig á því
stendur að við getum notað sjón til að afla upp-
lýsinga um umhverfi okkar, heldur þarf hún
einnig að skýra hvernig á því stendur að sjón-
skynið veitir okkur stundum villandi eða öld-
ungis rangar upplýsingar.
Vangaveltur um eðli skynjunar ná allt aftur
í fornöld. Samræðan Þeætetos, sem er ítarleg-
asta rannsókn Platons á þekkingarhugtakinu,
fjallar að talsverðu leyti um skynjun og í bók
Aristólelesar Um sálina er að finnar ítarlega
rannsókn á eðli skynjunar. Einn meginþátt-
urinn í kenningu Aristótelesar um skynjun er
að hvert skynfæri hafi sín sérstöku skyn-
viðföng; liti, hljóð, lykt og svo framvegis. Ann-
að atriði í kenningu Aristótelesar er að skynj-
un á sér einungis stað í sérstöku millirými eins
og lofti, vatni eða ljósi.
Þótt kenning Aristótelesar sé að ýmsu leyti
úrelt er vert að gefa gaum að því sem hann
kallar skynviðföng og millirými. Skynviðfang
heyrnar er hljóð, vegna þess að það er hljóð
sem ertir heyrnarskynið. Við segjum að heyrn
sé hæfileikinn til að nema hljóðbylgjur. Milli-
rýmið getur verið loft, vökvi eða fast efni.
Skynviðfang sjónar er aftur á móti ljós, vegna
þess að ljós er það sem ertir sjónskynið. Við
segjum að sjón sé hæfileikinn til að nema ljós-
bylgjur. En ólíkt hljóðinu þarf ljósið ekkert
millirými til að vera skynjað. En hugum þá að
því hvað það er sem ertir lyktarskyn manna.
Þegar við finnum lykt af tilteknu efni er það
vegna þess að sameindir hafa losnað frá efninu
og komist í snertingu við viðtaka í nefinu. Það
sem ertir lyktarskyn manna eru því sam-
eindir. En þetta þýðir hins vegar ekki að lykt
sé sameindir, einungis að við skynjum til-
teknar sameindir sem lykt. Við skynjum hljóð
sem tiltekinn tón eða ljós sem tiltekinn lit, en
samt segjum við ekki að hljóð sé tónn eða að
ljós sé litur. Hlutur hefur tiltekinn lit vegna
þess að hann hefur tilhneigingu til að end-
urvarpa ljósi af tiltekinni tíðni, og orgelpípa
hefur tiltekinn tón vegna þess að hún hefur til-
hneigingu til að taka undir hljóðbylgjur af til-
tekinni tíðni. Á svipaðan hátt getum við sagt
að sameind hafi tiltekna lykt vegna þess að
hún hefur tilhneigingu til að erta lyktarskyn
manna á tiltekinn hátt. Í sem stystu máli má
því segja að lykt sé tilhneiging til að hafa til-
tekin áhrif á lyktarskyn fólks og dýra almennt.
En berum nú þessi þrjú fyrirbæri, hljóð, ljós
og lykt, saman sem snöggvast. Hljóð og ljós
má mæla með mælitækjum sem eru mannlegri
skynjun óviðkomandi. Aftur á móti er ekki
hægt að mæla lykt nema með vísan til þess
hvernig lykt er skynjuð. Við getum sagt að
tíðni hljóðs sé sjálfstæður eiginleiki þess, og
sama má segja um ljós, en að lykt sameindar
sé einungis ósjálfstæður eiginleiki hennar.
Dæmi um aðra ósjálfstæða eiginleika eru litir
eða tónar. Lykt er að þessu leyti sambærileg
við liti eða tóna frekar en ljós og hljóð.
Heimild: Aristóteles, Um sálina, íslensk þýðing eftir
Sigurjón Björnsson sem einnig ritar inngang, Reykjavík
1985.
Ólafur Páll Jónsson, heimspekingur.
HVERNIG VARÐ
ÍSLENSKAN TIL?
Í vikunni sem er að líða fjallaði Vísindavefurinn
um æviferil Sturlu Þórðarsonar sagnameistara,
hvort við berum ábyrgð á eigin gerðum ef hægt er að spá fyrir um þær,
af hverju Guð heitir „Guð“, hvað sé fé í húfi og hvers vegna stundum sé
sagt að tunglið sé úr osti, svo fátt eitt sé nefnt.
VÍSINDI
Morgunblaðið/Þorkell
Orðaforði íslenskrar tungu jókst mikið á fyrstu öldum byggðar.
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 4. ÁGÚST 2001
FERSKEYTTUR háttur er talinn elsturrímnahátta og er hann jafnframt sá al-gengasti. Elsta varðveitta ríman, Ólafs-ríma Haraldssonar sem Einar Gilsson
kvað á seinni hluta fjórtándu aldar, er undir
þessum hætti. Sem dæmi um óbreytta fer-
skeytlu mætti taka vísuna um Litlu Jörp sem
eignuð hefur verið Pétri Péturssyni frá Víði-
völlum:
Litla Jörp með lipran fót
labbar götu þvera.
Hún mun seinna á mannamót
mig í söðli bera.
Meðfylgjandi mynd sýnir hvernig hún er
táknuð samkvæmt myndrænum braglykli.
Lokuð hólf tákna kveður en atkvæði í kveðum
eru aðgreind með brotnu striki. Kveður mynda
svo braglínur en rím er táknað með því að lita
þær kveður eða atkvæði, sem saman ríma, í
sama lit. Útlínur myndarinnar sýna að um fer-
skeyttan hátt er að ræða. Breytt rímskipan inn-
an mynstursins breytir ekki því að vísan er fer-
skeytla en sýnir aftur á móti að hún er ákveðið
afbrigði ferskeytlu. Rími til dæmis önnur kveða
hverrar línu saman nefnist vísan hringhenda.
Undir þeim hætti kvað Dýrólína Jónsdóttir
þessa náttúrulýsingu:
Greiða vindar gisin ský,
geislar tinda lauga.
Bjartar myndir birtast í
bláu lindarauga.
Talað er um að rímað sé þversetis gangi inn-
rímið þvert á línurnar eins og í þessari vísu en
langsetis sé rímið innnan sömu braglínu. Dæmi
um hið síðarnefnda er rímið í frumlínum (þ.e.
fyrstu og þriðju línu) þessarar vísu úr Háttatali
Sveinbjarnar Beinteinssonar:
Gróskan ör að engu spör
ýtum hygg ég fái
dágóð kjör, sem dýrlegt smjör
drypi af hverju strái.
Hátturinn nefnist ferskeytt oddhent og kom
hann snemma fyrir, til dæmis í Skáld-Helga
rímum frá því um 1400, þótt nafnið oddhending
eða oddhent lag komi fyrst upp á 17. öld hjá
Birni á Skarðsá og Bjarna Jónssyni Borgfirð-
ingaskáldi (1).
Hringhend verður oddhendan gangi innrím
einnig þversetis í öllum braglínum og er þessi
vísa Ólínu Jónasdóttur dæmi um slíkan hátt:
Fjöllin há með bros á brá,
björtum gljáum sölum.
Alltaf þrái ég ilminn frá
ykkar lágu dölum.
Skáhent var það kallað ef þær línur sem rím-
aðar voru langsetis höfðu ekki endarím á móti
öðrum línum vísunnar. Slík rímskipan kemur
þegar fyrir í elstu rímum en heitið skáhent er
þekkt frá 17. öld (2). Dæmið hér á eftir er úr
Skáld-Helga rímum:
Eina nátt kom áfall hátt, innan borðs nam hlunka,
kastar draug úr karfa laug
köldum upp á bunka.
Hver bragmynd er í raun myndræn lýsing á
ákveðnum bragarhætti og samsvarar að
nokkru leyti teikningu af húsi. Egill Skalla-
grímsson líkti skáldskap sínum við timbur máli
laufgað sem hann bar úr orðhofi og sjálfan kall-
aði hann sig hagsmið bragar. Það fer því ef til
vill vel á því hér í lokin að birta þrjár brag-
myndir svo ljóðasmiðir meðal lesenda geti
spreytt sig á að laufga þær máli. Þær vísur sem
umsjónarmönnum þykja haglegast smíði verða
birtar í seinni þáttum ef höfundar leyfa. Í næsta
þætti tökum við fyrir bragarháttinn draghent.
Ferskeytt - óbreytt
Ferskeytt – hringhent
Ferskeytt – skáhent
Vísur frá lesendum. Lesendur eru hvattir til
að senda inn vísur í gegnum vefsíðuna www.fer-
skeytlan.is eða í pósti með utanáskriftinni;
Vísnaþáttur Ferskeytlunnar Ferskeytlan Há-
holti 14, 270 Mosfellsbær.
Athugasemdir:
(1) Sjá t.d. Björn Karel Þórólfsson: Rímur fyrir 1600, bls.
68.
(2) Sjá t.d. Björn Karel Þórólfsson: Rímur fyrir 1600, bls.
73.
FERSKEYTTUR
HÁTTUR
K r i s t j á n e r í s l e n s k u f r æ ð i n g u r o g J ó n
B r a g i v e r k f r æ ð i n g u r.
VÍSNAÞÁTTUR
U M S J Ó N
K R I S T J Á N E I R Í K S S O N O G J Ó N B R A G I B J Ö R G V I N S S O N