Lesbók Morgunblaðsins - 13.10.2001, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. OKTÓBER 2001 5
pressjónisma, fauvisma, kúbisma og expressj-
ónisma. Það er greinilegt að brautryðjendur
íslenskrar myndlistar hafa í námi sínu og ferða-
lögum erlendis tileinkað sér margt úr erlendri
samtímalist. Þegar heim til Íslands var komið
virðast síðan áhrif af litaspjaldi og listviðhorfum
meginlandsins finna sér eðlilegan farveg í ís-
lenskri náttúru. Engu að síður varð það fljótt að
útbreiddri goðsögn að listamennirnir hefðu
ekki menntast af öðru en náttúru landsins,
væru heimaalin náttúrubörn sem ekki höfðu
orðið fyrir áhrifum af öðru en landinu sjálfu,
ættjörðinni. Kjarval er sjálfsagt skýrasta dæm-
ið um þess háttar listsöguskilning og skipti þá
engu máli hversu hámenntaður hann var á
myndlistarlega og veraldlega vísu.
Með abstraktlistinni upp úr miðri öldinni hef-
ur almennt verið litið svo á að blómadagar
landslagsmálverksins væru taldir. Í hugum
margra var abstrakt málverk útlenskt listform,
öfugt við hina þjóðlegu hefð landslagsins.
Fjöldamörg dæmi eru um að viðtökur verka
og gagnrýni ráðist af hlut „náttúru“ í sköpunar-
verkinu. Abstrakt listamenn voru hiklaust
spurðir að því í viðtölum hvers vegna þeir mál-
uðu ekki landslag, jafnframt má greina vissa
pressu á myndlistarmanninn að hann gangist
við „náttúrunni“ í verkum sínum. Vísanir í land-
ið geta haft margar ásjónur í heimi myndlist-
arinnar og þegar ljóst var að abstraktlistin var
komin til að vera, sameinuðust menn um að
samsama ljóðræna abstraktsjón náttúruupplif-
un og þar með þjóðlegri, íslenskri myndlistar-
arfleifð, ólíkt strangflatarlistinni. Ljóðræn
abstraklist var náttúruvakin, hún var hugleið-
ing um landið, að sama skapi var hún talin til-
finningatengdari en geómetrían og var í sam-
ræmi við það ýmist talað um tilfinningar af
landslagi eða tilfinningabundna upplifun um-
hverfis. Það er athyglisvert að víða í svoköll-
uðum ljóðrænum eða náttúruvöktum abstrakt-
sjónum gætir enn að nokkru leyti hinnar gömlu
tvískiptingar í form og bakgrunn, þar sem
formin sitja á bakgrunni sínum.
Þetta má glöggt sjá í verkum Nínu Tryggva-
dóttiur sem talaði gjarnan um hughrif náttúr-
unnar og áhrif af íslensku veðurfari sem kveikju
verka sinna. Í verkum Nínu má einnig víða
greina, líkt og í hefðbundnum landslagsmál-
verkum, sjónarrönd ofarlega á myndfletinum.
IV.
Fyrsta fráhvarfið í íslenskum myndlistar-
heimi frá hefðbundnu olíumálverki og klassískri
höggmyndalist er að finna meðal ungra mynd-
listarmanna upp úr miðjum sjöunda áratugn-
um. Flúxusblöndnum konseptverkum þeirra
var fyrst og fremst stefnt gegn abstraktmál-
verkinu, íslenska „sófastykkinu“ og fagurfræði-
legum gildum þess. Landslagsarfleifðin og
þjóðleg gildi henni tengd var heldur ekki und-
anskilið gagnrýni. Um það vitna verk á borð við
Landslag með pönnukökum, landslagslágmynd
í ramma með pönnukökum á fjallstoppum í stað
jökla, og verkið Landslag í anda land- art verka
tímabilsins; tveir metrar af náttúrulegum mosa
í kassa. Bæði verkin eru eftir Sigurð Guð-
mundsson. Verkum þessum var ekki hvað síst
beint gegn „dauðans alvöru listarinnar“.
Landslag var því ekki lengur landslag nema
með hálfkæringi, kaldhæðni og húmor. En jafn-
vel í konseptlist sjöunda og áttunda áratugarins
var rúm fyrir rómantíska afstöðu til náttúrunn-
ar og listarinnar, það kann að hafa verið eðlilegt
í ljósi vaxandi efnishyggju í heiminum að sækja
í 19. aldar fagurfræði. Sigurður Guðmundsson
sem settist að í Hollandi árið 1970 skapaði sér
strax nokkra sérstöðu þar í landi með ljóðræn-
um konseptverkum sem byggðust í grundvall-
aratriðum á rómantískri afstöðu til náttúrunnar
og áherslu á mikilvægi tilfinninga í sköpunar-
ferlinu. Það má vera að íslenskir myndlistar-
menn þurfi að vera búsettir erlendis til að fá
verulegan áhuga á hafinu, í það minnsta eiga
margir sviðsettir ljósmyndagjörningar lista-
mannsins frá áttunda áratugnum sér stað á
strönd út við haf. Í síðustu ljósmyndasviðsetn-
ingu sinni; Fjall sem Sigurður vann á árunum
1980–82 leiðir hann margar hugmyndir saman í
eina. Líkt og í flestum ljósmyndagjörningunum
er það samspil manns, náttúru og menningar
sem er inntakið en að auki skírskotar hann aug-
ljóslega til eins helsta leiðarminnis íslenskrar
landslagslistar, fjallsins. Í nokkrum skilningi er
listamaðurinn þar kominn aftur til upprunans,
til íslenskrar landslagsarfleifðar. Ljósmyndin
Fjall er byggð upp á þremur lögum; neðst er
grjót með torfhleðslu ofan á, en torf og grjót var
helsta byggingarefni Íslendinga fram á 20. öld.
Þar ofan á liggur listamaðurinn endilangur
undir táknmyndum menningar; stafli af brauð-
um á maganum, haugur af skóm á fótum og
bækur á höfði og bringu. Náttúran er augljós-
lega orðin „undir“, siðmenningin ofan á. Staða
listamannsins er hins vegar engan veginn ein-
hlít í þeim veruleikaskilningi.
Þótt hugtakið „Ísland“ sem ímynd þjóðlegs
rýmis, sé í meðförum ungra myndlistarmanna
mun stærra en sem nemur náttúru landsins
einni og táknmyndum hennar, þá hefur lands-
lag sem viðfangsefni aldrei alveg horfið úr ís-
lenskum myndlistarheimi. Ímyndir náttúru
hafa þó breyst í samræmi við alþjóðlegan hug-
myndaheim ungra myndlistarmanna og yngsta
kynslóðin er sér meðvituð um að það má nálgast
náttúruminnið út frá ýmsum sjónarhornum; á
formrænum nótum, hugmyndafræðilega, eða á
tilfinningabundinn hátt til að miðla hugsýn af
landslagi. Dæmi um huglæga eða tilfinninga-
bundna nálgun náttúrunnar eru málverk
Georgs Guðna Haukssonar sem átti stóran þátt
í endurnýjun íslenska landslagsmálverksins um
miðjan 9. áratuginn. Georg Guðni hóf landslags-
feril sinn með erkitípum íslenska landslagsmál-
verksins, fjöllum, en í seinni tíð samsamar hann
verk sín á symbólskan hátt þeim stöðum sem
„enginn tekur eftir“, þeim sem er að finna á
milli pittoreskra ferðamannastaða gömlu mál-
aranna, þeim stöðum sem eru í raun ekki til
nema í vitund listamannsins. Hrein landslags-
málverk eru þó fremur sjaldgæf meðal yngri
myndlistarmanna, miklu algengara er að skír-
skotun í íslenskt landslag sé notuð sem bak-
grunnur frásagnarlegra sviðsetninga og nú-
tímagoðsagna, líkt og í verkum Helga Þorgils
Friðjónssonar. Skyldurækni við landið í anda
brautryðjendanna er horfin, nú sinna menn ein-
ungis skyldu sinni við listina.
Í öllum verkum sem byggjast á náttúru er
rómantískur strengur og skiptir þá litlu hversu
vitsmunaleg og „sundurgreinandi“ verkin eru
að öðru leyti. Tilfinningin ein dugir hins vegar
ekki til að gera grein fyrir verki. Ekki fremur
en myndlistarverk er bara sjónræn upplifun.
Þróun náttúrusýnar í íslenskri myndlist á 20.
öld er að mörgu leyti endurspeglun á breyttu
inntaki raunsæishugtaksins, á sambandi listar
og veruleika. Í því samhengi er vissulega nær-
tækt að nota landslagsnatúralisma til að gera
skil tilvistarlegum vangaveltum um stöðu og
eðli málaralistarinnar, til að mynda ímynd tví-
víddarrýmisins. Þannig hefur Sigurður Árni
Sigurðsson farið þá leið að nota náttúruskír-
skotun í málverki til að velta upp spurningum
um þá mótsögn sem felst í hinu óendanlega
stóra rými sem staðsett er í skilunum milli
forms og bakgrunns á tvívíðum fleti. Þannig
verða landslagsform bara form á meðal forma
sem má leika sér með á ýmsa vegu. Um leið er
áhorfandinn minntur á að landslag á lérefti geti
aldrei verið landslag – ekki einu sinni draumur
um landslag líkt og hjá súrrealistunum.
V.
Hvort sem við kennum það við einlægni, inni-
leika, nánd, munúð eða nýrómantíska einstak-
lingshyggju, þá hafa margir myndlistarmenn
mætt hröðuninni í heiminum með því að hægja
á tímanum í listinni. Að sama skapi hefur nátt-
úrusýn myndlistarmanna þróast frá heildarsýn,
yfirlitssýn aldamótaverkanna sem birta okkur
veruleikann á táknrænan hátt í heild sinni, yfir í
smápartasýn eða smásjárskoðun veruleikans,
merki þess að samtímamaðurinn hefur misst yf-
irsýn yfir veruleikann sem er hvorki endanleg-
ur né fanganlegur. Breiðlinsan er orðin að að-
dráttarlinsu, fjarlægð að nálægð, blátt að
grænu. Líkt og landslagsmálverk gömlu meist-
aranna eiga sér að mörgu leyti samsvörun í
náttúrugildum rómantísku skáldanna, þá má
finna vissar hliðstæður milli landslagsmálverka
yngri kynslóðar íslenskra myndlistarmanna og
íslenskra samtímabókmennta. Þar má nefna
ljóðrænt flug hversdagslegra smáatriða í skáld-
sögunni, tilhneigingu til að upphefja augnablik-
ið og nándina. Því hefur verið haldið fram að
„nútímatexti dvelji meira við að búa til ástand,
stemningu, andrúm, heldur en frásögn. Frá-
sögnin sé komin yfir í kvikmyndina“.5) Mörg ís-
lensk samtímamyndlistarverk endurspegla á
táknrænan hátt áhuga á sambandinu milli fjar-
veru og nándar, mikilvægis og lítilvægis, hins
stóra og hins smáa. Í því sambandi mætti gera
greinarmun á notkun og inntaki hugtakanna
„náttúra“ og „landslag“. Landslagshugmyndin
tæki þá til yfirlitsmyndar brautryðjendanna,
hún tengist rökrænni, kerfisbundinni hugsun
heildarsýnarinnar, sem stundum er kennd við
hið karlmannlega. Náttúruhugtakið aftur á
móti tengist þrengra sjónarhorni, nándinni,
áhuga á hinu smátæka, því sem stendur nær
gróðurmoldinni og stendur að sama skapi fyrir
hið kvenlega. Þá tengist náttúruhugtakið frem-
ur tilfinningabundinni afstöðu til listarinnar.
Verk Rögnu Róbertsdóttur snúast ekki hvað
síst um stærðarhlutföll og smækkun/stækkun
veruleikans á táknrænan hátt. Ragna hefur
m.a. unnið skúlptúra úr náttúrulegum efnum á
borð við grjót og torf, í nýrri verkum vinnur hún
innsetningar úr agnarsmáum hraunmolum sem
hún límir beint á vegg. Þannig vegur einföld
minimalísk framsetning hins ferhyrnda ramma
upp á móti óreiðu náttúrunnar. Hraunmolar
hennar fela á táknrænan hátt í sér alla víðáttu
lands, jafnframt búa hraunbreiður hennar yfir
skýrum menningarsögulegum skírskotunum.
Sambærilegar hugmyndir um hlutföll og
stærðir er að finna í verkum Katrínar Sigurð-
ardóttur sem líkt og margir ungir myndlistar-
menn vinna með tengsl borgarmenningar og
náttúru. Náttúra Katrínar er ekki villt, ósnortin
náttúra hins fyrsta dags, heldur náttúra sem
maðurinn hefur komið böndum á, skipulagt og
kortlagt í þaula. „Dæmigert“ landslag hennar
er þó hvergi til frekar en landslagið í verkum
annarra myndlistarmanna af hennar kynslóð.
Dæmi um það hvernig hún leikur sér að því
að gera hið smáa stórt er ljósmyndir af fæðing-
arblettum sem hún hefur stækkað margfalt upp
og sett fram eins og landakort á þann máta að
þau kalla fram í hugann eyjalandslög. En mörg
verka hennar byggjast einmitt á samspili lík-
ama, náttúru og menningar. Önnur verk, ekki
hvað síst þrívíddarmódelin, ganga út á það að
smækka það sem er í rauninni mjög stórt,
a.m.k. stærra en svo að maðurinn geti haft yfir
það yfirsýn. Viðmiðunin er eftir sem áður
mannlæg. Táknræn samsömun milli náttúru
lands og náttúru manns, kemur vel fram í vega-
kortum eða þrívíddarmódelum af grænleitum
akvegum sem listakonan kemur fyrir á gólfi;
vegvísar mannsins skírskota á táknrænan hátt
til hugans, taugakerfisins og blóðrásarkerfis-
ins. Það vekur athygli að sjónarhorn unga
myndlistarmannsins á náttúruna er ekki sjón-
arhorn gömlu yfirlitsmyndarinnar heldur frem-
ur fuglsins fljúgandi. Sjónarhornið mætti þó allt
eins kenna við þann sem kemur frá útlöndum í
flugvél og horfir ofan á landið, jafnsmágert og
líkan af landi.
Þótt Ólafur Elíasson hafi verið búsettur alla
tíð erlendis hefur hann engu að síður kosið að
gera íslenska náttúru að útgangspunkti rann-
sókna sinna.
„Ég gæti svosem einnig notað tónlist eða
kvikmyndir, en ég nota Ísland, því það þekki ég
og þaðan kemur mitt persónulega inntak. Ann-
ars væri ég bara eins og eðlisfræðingur að rann-
saka náttúrufyrirbæri.“(6) Það er að mörgu
leyti táknrænt fyrir það hversu langt að komin
„sýn“ Ólafs er á landið, að landslag hefur í með-
förum hans glatað allri sértækri vísun til ein-
stakra staða. Í staðinn snúast innsetningar
hans, umhverfisverk, gjörningar og ljósmynda-
verk um óhlutbundin náttúrufyrirbæri á borð
við ljós, vatn, loft, þoku, hitastig, þyngd o.fl.
Með því hefur hann gert náttúruna og huglæg
fyrirbæri hennar að mun stærra rými en sem
nemur landslagi í íslenskri myndlistarsögu.
Ólafur er tæknilega sinnaður listamaður og
meðhöndlar náttúruna samkvæmt því. Náttúra
hans er því ekki „náttúruleg“ náttúra, heldur
sviðsett náttúra, tilbúin veröld; þoka er t.d. búin
til með ljósi og reykvélum, regnbogi er búinn til
með fínum regnúða og varpað á hann ljósi. Við-
fangsefni Ólafs er samspil skynjunar og nátt-
úru, m.a. hvað stjórni skynjun mannsins og
hvaða áhrif umhverfið hafi á hana.
Hugmynd hans gengur út á það að náttúran
sé ekki til í „hreinleik“ sínum, hún er ekki
fyrirbæri per se, heldur aðeins til í gegnum
skynjun eða auga þess sem upplifir hér og nú,
þ.e. nútímamannsins. Landslag er því „nú-
tímaupplifun“ svo vísað sé til orða listamanns-
ins. Tíminn er fyrir honum hugtak bundið
skynjun og veruleika áhorfanda og með því að
tímatengja náttúruna – hún er ekki það sem
hún var og ekki heldur það sem hún verður – er
Ólafur kominn víðsfjarri symbólskri táknmynd
náttúru í verkum brautryðjendanna. Það er
ekki tilfinningin gagnvart mikilfengleika nátt-
úrunnar sem hann leitast við að vekja líkt og í
rómantískri náttúruskynjun í eina tíð, heldur
tilfinning áhorfanda gagnvart eigin upplifun.
Tæknibrellurnar mega því aldrei vera svo full-
komnar að áhorfandi finni ekki fyrir blekking-
unni.
Greinin er úrdráttur úr grein sem birtist á
ensku í sýningarskrá Corcoran-sýningarinnar.
Tilvitnanir:
1) Jóhannes Sveinsson Kjarval. Inngangsorð eftir Hall-
dór Kiljan Laxness.
Helgafell, 1950. Bls. 26.
2) Björn Th. Björnsson: Íslensk myndlist á 19. og 20. öld.
Helgafell, 1964.
Bls. 76.
3) Hrafnhildur Schram í Ásgrímur Jónsson. Listasafn
ASÍ, 1986. Bls. 5.
4) Júlíana Sveinsdóttir í viðtali við Morgunblaðið 11.9
1957. Í Júlíana Sveinsdóttir. Landslagsmyndir. Listasafn
Íslands. 1989. Bls. 10–11.
5) Pétur Gunnarsson: Aldarför. Bjartur – Reykjavík
1999. Bls. 38.
6) Ólafur Elíasson í viðtali við Morgunblaðið 3. maí 1997.
Höfundur er listfræðingur.
Sigurður Guðmundsson: Fjall, 1980–82. Sigurður kominn aftur til upprunans, til fjallsins. Steina Vasulka: Mosi og hraun. Náttúra í stað landslags, smápartasýn veruleikans.