Lesbók Morgunblaðsins - 13.10.2001, Blaðsíða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. OKTÓBER 2001
„Sérkenni fegurðarinnar í nytjamunum er
nándin (intemacy). Þar sem nytjamunir eru
hluti af daglegu lífi okkar verður þessi nánd
okkur nauðsynleg.“ – Soetsu Yanagi.
S
Ú umbylting sem á sér stað í leir-
listakennslu innan Listaháskóla
Íslands hefur valdið mér nokkr-
um heilabrotum og kveikja eft-
irfarandi skrifa minna. Mikið
vatn er runnið til sjávar síðan ég
flutti til landsins árið 1980 og
tók við stöðu umsjónarkennara
leirlistardeildar Myndlista- og handíðaskólans,
sem ég síðan sinnti í 4–5 ár. Þetta voru talsverð
umskipti fyrir mig þar sem ég kom frá „Skolen
for Brugskunst“ í Kaupmannahöfn (SFB), þar
sem ég hafði kennt í níu ár. Skólinn var bæði í
rýmisþröng og fremur illa tækjum búinn, en
MHÍ þó enn verr á vegi staddur í þeim efnum.
Aðeins einn rafmagnsofn til, sem reyndar var í
lamasessi, ein tegund af leir og nær engin hrá-
efni til glerjungagerðar. Engin kennsluáætlun
finnanleg – í stuttu máli afleit aðkoma.
Til að auka skilning á faginu og mikilvægi
kennslunnar langar mig til þess að gera stutta
grein fyrir ferli leirmunagerðar. Þegar ég nam
leirlist við SFB var okkur sagt að leirinn væri
það fyrsta sem huga skyldi að. Leirinn grund-
völlur verksins, þar sem leirtegundir eru bæði
fjölmargar og afar ólíkar, og því er mikilvægt að
velja þá gerð sem hentar. Við lærðum að fram-
leiða okkar eigin leir og með því fengu gripir
okkar persónulegra yfirbragð. Ekki aðeins út-
bjuggum við rennsluleir, heldur einnig leir til
steypingar, sem oft þurfti að stilla saman við
rennsluleirinn þannig að þessar leirtegundir
yrðu sem líkastar eftir brennslu, t.d. ef unnið
var með stellvöru sem bæði þurfti að steypa í
gifsform og innrenna. Leirinn er gömlu leir-
kerasmiðunum heilagur hlutur og hann skyldi
helst mjög gamall – þroskaður (líkt og gamall
ostur) eins og það hét hjá gömlu leirkerasmið-
unum í Danmörku, er unnu með rauð- eða blá-
leir sem þeir grófu úr jörðu. Leirinn var lagður í
leirgröf í nánd við verkstæðið og geymdur þar í
mörg ár. Sagan segir hafa verið til siðs að kasta
vatni á leirinn þar sem þvagsýran gerir hann
betri meðferðar – þjálli. Góðum dönskum vini
mínum, sem skrifað hefur margar bækur um
leirlist og leirvinnsluaðferðir, var fyrir mörgum
árum boðið í heimsókn til þekkts Raku-meistara
í Japan. Meistarinn var að vinna með leir sem
grafinn hafði verið úr leirgröf fjölskyldunnar og
vinur minn spurði hann: „Þegar þú gerir þinn
eigin leir – hvenær er hann þá tilbúinn til notk-
unar?“ Rakumeistarinn svaraði: „Ég nota ekki
minn eigin leir – heldur barnabarn. Leirinn sem
ég nota var unninn af afa mínum.“
Steinleirsnámur
fara minnkandi
Í okkar heimshluta finnst aðeins jarðleir og
steinleir í jörðu. Reyndar fara steinleirsnámur
minnkandi og er þessi leirtegund því oftast
blönduð úr hráefnum, ýmist á verksmiðjum,
minni verkstæðum, eða, eins og ég kenndi nem-
um mínum, á verkstæðum skólanna. Það skal
einnig tekið fram að náttúrulegt postulín finnst
einnig í Asíu, að því er ég best veit. Af þeim sök-
um er postulín oftast samsett úr hráefnum og
þarf að geymast lengi.
Mótun leirsins tekur við þegar hann hefur
veri hnoðaður. Mótunin er að sjálfsögðu grund-
vallaratriði og möguleikarnir nær ótæmandi.
Aðeins einn hluti hennar – rennslan – er heilt
fagnám og sama gildir um gifsformagerð. Frjáls
mótun krefst einnig langrar æfingar svo og
módelgerð fyrir gifs. Gifs er að mörgu leyti
spennandi hjálpartæki við mótun og gefur
möguleika á allt öðrum útfærslum en rennslan.
Unnt er að renna og draga form í gifs en hið síð-
arnefnda gefur m.a. möguleika á sívalnings- og
ferhyrndum formum. Kunnátta við gerð gifs-
forma er hagnýt þegar neminn er kominn með
eigið verkstæði og góð að grípa til í einstaka til-
fellum – jafnvel þótt hann framleiði ekki steypta
muni.
Glerjungafræðin er heilt sérnám, en eigi að
síður fengum við talsverða innsýn í hana á mín-
um skólaárum. Hér er enn um haf möguleika að
velja. Við lærðum um nauðsyn þess að gera
glerjung í samræmi við leirtegundina, þar sem
leirinn minnkar í brennslu og glerjungurinn
þarf að geta hreyfst með. Glerjungurinn skyldi
einnig valinn með tilliti til hvaða hlutverki grip-
urinn átti að þjóna og miklar kröfur til hans á
nytjavöru.
Má nefna að skreytimöguleikarnir eru heill
heimur út af fyrir sig, s.s. undir- og yfirglerj-
ungslitir, leirlitir, málmsölt o.s.frv.
Svo er það brennsla leirsins, sem krefst ekki
síður menntunar og reynslu. Í verksmiðjunum
og stærri verkstæðum sjá brennslumeistarar
alfarið um þá hlið. Brennsla postulíns er vanda-
sömust, þar sem postulínið á helst að vera þunnt
og hálfgegnsætt – eitt af aðalsmerkjum þess-
arar leirtegundar. Vandinn er sá að við brennsl-
una – oft nær 1.320–1.350°C – verður postulínið
mjúkt og krefst því að notuð séu stuðningsform
sem kemur í veg fyrir að leirinn falli saman. Iðu-
lega eru bollar brenndir á haus svo þeir verði
ekki skakkir og þannig
má lengi telja. Svo
finnast einnig fleiri
brennsluaðferðir og
þar með mismunandi
ofnar. Ein gerðin er
kolaofninn sem Guð-
mundur frá Miðdal
notaði á sínum tíma, en
er sjaldan notaður. Að
því er ég best veit á
Den Kongelige Porcel-
ænsfabrik í Kaup-
mannahöfn aðeins einn
slíkan. Hann aðeins
notaður til brennslu á
sérstæðum munum.
Eldiviðarofninn
spennandi ferli
Eldiviðarofninn býð-
ur upp á spennandi
vinnuferli, brennir
miklum viði, en á móti
kemur að mögulegt er
að gera ótrúlega hluti í
slíkum ofni. Ef ekki er
ætlunin að fá svokallaðan öskuglerjung á grip-
ina er nauðsynlegt að brenna þá í leirköppum,
þar sem sálf viðaraskan sest á yfirborðið og
myndar glerjung.
Gasofnar eru mikið notaðir enda góðir og ein-
faldir í notkun. Aðalkostur gasofnsins er sá að
auðvelt er að breyta ferli brennslunnar, t.d. að
brenna í afoxandi lofti (mikið gas – lítið súrefni)
og hafa þannig áhrif á lit glerjungsins – jafnvel
breyta honum í andstæðu sína. Þetta á sér stað
varðandi hinn fræga Uxablóðsglerjung, en hann
er fenginn með því að brenna koparglerjung –
sem alla jafna verður grænn í rafofni – þannig
að hann verður blóðrauður í afoxandi brennslu.
Mér hefur verið sagt, að járnglerjungur sem
brenndur var afoxandi í tvær vikur hafi orðið
dökkblár, en verður annars rauðbrúnn í rafofni,
sannarlega spennandi heimur.
Á námsárum mínum í SFB fengum við innsýn
í alla þessa hluti á fyrri hluta námstímans, en
síðan valdi nemandinn sitt fagsvið. Námið var á
þeim tíma fjögur ár, en skólaárið var talsvert
lengra og samfelldara en hér tíðkast. Mögulegt
var að framlengja námið um eitt ár ef að baki
umsókninni lá verðugt verkefni. Á kennsluár-
unum við MHÍ taldist mér til að á fjórum árum
lærðu nemendur ámóta í handverki og tækni og
nemendur í SFB á tveimur árum. Þó skal tekið
fram að listasaga var stór þáttur námsins í MHÍ
en vantaði illu heilli á SFB. Ekki er óraunhæft
að draga þá ályktun af ofanskráðu að skólaárin
þyrftu að vera sex.
Ég ber mikla virðingu fyrir myndlist og reyni
eftir megni að fjárfesta í henni, fegra og prýða
með heimili mitt. Hins vegar lít ég ekki á sjálfan
mig sem myndlistarmann, heldur listhand-
verksmann, sem ég tel fullgilt og jafn spenn-
andi. Er menntaður sem keramikhönnuður –
með alhliða menntun eins og að ofan getur – en
því miður finn ég ekki mikinn skilning á þessari
menntun hér á Íslandi, sem e.t.v. er skiljanlegt
þar sem fagið er ungt. Hins vegar vekur það hjá
mér furðu að frumherjarnir skuli ennþá vera
þeir jarðtengdustu í greininni. Guðmundur frá
Miðdal, Gestur og Rúna í Laugarnesi og Ragn-
ar Kjartansson, sem stofnaði keramikverk-
smiðjuna Glit ásamt
fleira góðu fólki, hugs-
uðu stórt og höfðu mik-
inn metnað í faginu.
Því miður varð þróunin
ekki í sömu veru og
listrænn metnaður
hvarf fyrir öðrum
minna háleitum sjón-
armiðum.
Litið til þróunar leir-
listar á Íslandi er eng-
inn vafi á því að Guð-
mundur frá Miðdal og
fólk hans í Listvina-
húsinu var langt á und-
an sinni samtíð – eða
jafnvel fremur í takt
við sína samtíð. Þar má
greina djúpstæðan
áhuga á efninu og þá
einkum leirnum, enda
gerði Guðmundur allt
sem í hans valdi stóð til
þess að unnt væri að
nýta íslenska leirinn í
framleiðslu.
Ekki fæ ég séð að aðrir hafi stofnsett ker-
amikverkstæði með viðlíka eldmóði og hugsjón-
um hvað varðar meðferð og úrvinnslu á leirnum
og þessir frumherjar.
Veggur milli deilda
Þegar ég kenndi við MHÍ tjáði ég þáverandi
skólastjóra, Einari Hákonarsyni, að það besta
sem hann gæti gert fyrir listhandverksfögin
væri að steypa hurðarlausan 30 cm þykkan vegg
milli þessara deilda, þ.e. listhandverksdeildanna
annars vegar og myndlistardeildanna hins veg-
ar, þar sem grundvöllurinn fyrir hönnun og
frjálsa listsköpun er af mjög ólíkum toga og mér
fannst nálægðin við myndlistina rugla nemend-
ur mína. Ég kom því á að nemendur leirlist-
ardeildar fengju fríhandarteikningu, sem ann-
ars stóð aðeins til boða í grunnnámsdeildum. Sú
er nefnilega trúa mín að aldrei sé of mikið gert
af slíku þar sem hin fyrsta og upprunalega
formtilfinning fæðist gjarna á pappír. Ég fékk
til kennslunnar ungan myndlistarmann og tók
skýrt fram að nemendurnir ættu að fá æfingu í
fríhandarteikningu og hlutateikningu (þ.m.t. líf-
rænir hlutir, greinar, blóm o.þ.h.). Þegar ég leit
inn í þriðju kennslustund voru nemendur byrj-
aðir að mála með vatnslitum og teikna með krít
(!), sem sagt æfa sig í að verða myndlistarmenn.
Eins og fram kemur er ég uggandi um fram-
tíðina varðandi sjálft fagið – hvað er á döfinni?
Þá má geta þess, að mínum gamla skóla,
SFB, hefur einnig verið breytt, ekki í listaskóla
heldur í hreinan hönnunarskóla, þar sem deild-
irnar (keramik/gler, textíll, grafík) hafa verið
leystar upp og neminn getur – að því er mér
skilst – unnið á verkstæði sem hentar hinu
markaða verkefni hverju sinni.
Leyfi mér að efast um ágæti þessarar þróun-
ar þar sem ég er einn þeirra sem enn trúa – og
þora að viðurkenna – að innsýn í efnið og með-
ferð þess geri menn að betri hönnuðum. Sem
dæmi má nefna að áður fyrr var sú krafa gerð á
SFB að allir sem komu inn á húsgagnahönn-
unardeild skólans væru menntaðir húsgagna-
smiðir. Þetta er ekki lengur þannig, en hér skal
engan veginn fullyrt að hinir eldri hafi verið
betri hinum yngri – kemur fram í fyllingu tím-
ans.
Trúlega tekið stórt upp í sig að fullyrða nauð-
syn þess að hafa tök á efninu áður en unnt sé að
skapa í því og er mér ljóst að mögulegt er að
gera svokallaða teikniborðshönnun – oft í plast
eða gerviefni – en þegar um er að ræða nátt-
úruleg efni eins og keramik, gler, textíl og járn
eru reglurnar aðrar. Sonur minn, sem er eld-
smiður að mennt, segir til að mynda dapurlegt
að upplifa hve arkitektar hafi takmarkaðan
skilning á sérkennum járnsins og möguleikum
þess.
Mér skilst að á SFB sé ákveðið fyrirkomulag
við lýði þannig að er nemendur hafa komið hug-
myndum sínum endanlega á blað geti þeir farið
á gler-, keramik-, járn- eða tréverkstæðin og
fengið þar aðstoð fagfólks til þess að útfæra
hugmyndirnar. Ef skólinn getur hins vegar ekki
veitt þessa þjónustu er sótt aðstoð út fyrir veggi
hans. Þetta vekur áleitnar spurningar þess eðlis
hvort hönnunardeild Listaháskólans muni í
framtíðinni hafa yfir að ráða fólki sem valdið
geti hinum ýmsu verkefnum sem upp koma. Ég
veit að á leirlistardeildinni hafa komist á tengsl
við leirlistarmiðstöð í Ungverjalandi þar sem
nemendur hafa m.a. átt þess kost að kynnast að-
skiljanlegustu brennsluaðferðum. Einnig að
þeir hafa fengið í heimsókn gestakennara frá
mínum gamla skóla SFB, m.a. mann sem veit
nánast allt um glerjung og brennslu. Mun þessi
þróun halda áfram og hafa verið gerðar áætlanir
til þess að halda utan um og auka þá grundvall-
arþekkingu sem fengist hefur til þessa og þarf
að vera fyrir hendi hjá fólki innan skólans eða í
tengslum við hann?
Engin launung er á að ég hef ætíð undrast
áhugaleysi ráðamanna MHÍ (nú LHÍ) á starf-
semi okkar Sigrúnar hér í Bergvík. Við höfum
sett á fót og starfrækjum fyrsta heit-glerverk-
stæði, glerbrennslu, á Íslandi, en fagið er sem
kunnugt er 4000 ára gamalt. Það er fjarri því að
ég sé að bera lof á framleiðslu okkar er ég segi
að við búum yfir viðamikilli þekkingu á meðferð
glers, ekki aðeins blásins (brædds – heitunnins)
heldur einnig ofnsteypts og kaldunnins (slíp-
aðs). Á þessum 19 árum sem við höfum starf-
rækt verkstæðið hafa aðeins tveir skólastjórar
heimsótt Bergvík, skoðað aðstöðu okkar og um-
svif. Þetta hefur ekki raskað nætursvefni, en
hins vegar hafa margir nemendur leitað hingað í
gegnum tíðina og reynt að sækja sér upplýs-
ingar um gler og glergerð. Á stundum höfum við
ekki getað sinnt þessum einstaklingum sem
hafa komið í missmáum, dreifðum hópum, oft án
þess að gera boð á undan sér, og mikil synd að
þeir fái ekki innsýn í þennan spennandi heim
sem glerið er. Einnig hefur gerst, nú þegar
hönnunardeild hefur verið stofnuð, að nemend-
ur hafa hringt til okkar og beðið okkur að blása
fyrir sig glös.
Hrópandi sönnun fáfræðinnar
Mér skilst að kennari hafi gefið nemendum
það verkefni að hanna glasasett, sem er að mín-
um dómi hrópandi sönnun fáfræðinnar hvað
glerblástur og glerhönnun varðar. Það krefst
ómældrar vinnu og undirbúnings að hanna glös
og móta, og það læðist að mér sá grunur að
kennari sem lætur nemendur fá slík verkefni
hafi mjög takmarkaða innsýn í handverk. Er nú
einu sinni svo, að ef kunnátta í einni handverks-
grein er fyrir hendi vekur það oftar en ekki
skilning og virðingu á fleiri handverksgreinum.
Ef til vill gamaldags hugsunarháttur að mér
er fyrirmunað að skilja hvað hönnunardeildin
gengur eiginlega út á. Bið forláts ef ég stuða ein-
hverja, en ég skil ekki hvers vegna við ættum að
gefa upp á bátinn þessa árþúsundagömlu þekk-
ingu sem keramikið er, einmitt nú þegar hinn
ungi angi hennar var einmitt að skjóta rótum
hér á Íslandi, – aðeins nokkurn veginn 65 ár að
baki. Við munum alltaf nota nytjamuni í okkar
daglega lífi. Hvers vegna veitum við ekki öllum
þeim sem hafa hæfileika, löngun og metnað
möguleika á að læra fagið og þróa það áfram?
Hvaða leið skyldi svo farsælust til þess að
halda kennslu í leirlist á því stigi sem er for-
senda þess að greinin fái áfram að þróast og
dafna?
Trú mín, að nauðsynlegt sé að stofna nýjan
skóla yfir gömlu listhandverksfögin, til að
mynda textíl, grafík, leirlist og jafnvel gler. Á
Borgundarhólmi hefur slíkur skóli verið stofn-
aður, reyndar aðeins fyrir keramik og gler, –
rökrétt svar við hreinum hönnunarskóla. Til
þarf að vera stofnun þar sem þekking og reynsla
gömlu faggreinanna er varðveitt og þróuð.
Stofnun og rekstur slíks skóla er alla jafna auð-
veldari í framkvæmd í stærri samfélögum, en á
móti vaknar sú spurning hvaða möguleika allir
hinir mörgu hönnunarnemendur hafi að námi
loknu hérlendis. Reyndar mun hönnunarnám
nýtast víða í öðrum störfum, en skyldi það
markmiðið?
Ég skora á þá sem ákvarðanirnar taka að
skoða vandlega hina stuttu sögu leirlistar á Ís-
landi og koma í veg fyrir að alt það sem þegar
hefur áunnist glatist, ekki og nefnilega ekki
sjálfgefið að það verði endurheimt.
HUGRENNINGAR
UM LISTHANDVERK
E F T I R S Ø R E N S TA U N S A G E R L A R S E N
Höfundur er listhandverksmaður.
Richard Kjærgaard: Teketill 1945. Glittaður rauðleir.
Birgitte & Hans Börjeson: Krukka 1993.
Saltglerjungur.