Lesbók Morgunblaðsins - 13.10.2001, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. OKTÓBER 2001 7
tímanlega áður en síðustu gyðingunum þar
var smalað saman og sendir í dauðann.
Í tæpt ár skrimtu þau í felum í kjallara húss
pólskra hjóna í útjaðri Varsjár. Haustið 1944
sluppu þau úr þeirri ótryggu vist er Rauði
herinn sótti fram. Þau hjónin gengu í pólska
rauða herinn og fengu fljótlega það hlutverk
að sinna ritskoðun á pósti. Í framhaldi af því
æxlast málin þannig, að hann er ráðinn til
starfa fyrir leyniþjónustu hinnar nýju stjórn-
ar hins nýja Póllands og er fyrst sendur til að
sinna verkefnum fyrir hana í Berlín, í janúar
1946. Og árið 1947 er ákveðið að hann fari sem
diplómat til Lundúna.
Frá fæðingu og fram yfir lok síðari heims-
styrjaldar bar Reich-Ranicki aðeins nafnið
Marcel Reich. Þegar hann réðst til þjónustu
fyrir pólska ríkið er það var endurreist 1945
þótti ættarnafn hans ekki vera nógu pólskt – í
bókinni getur hann sér þess sjálfur til að hin-
um pólsku embættismönnum hafi þótt það
minna bæði of mikið á eitthvað þýzkt og á eitt-
hvað gyðinglegt. Því fékk hann skilríki sem
erindreki Póllands með nafninu Reich-
Ranicki, sem hann hefur borið alla tíð upp frá
því.
Meðal leyniþjónustuverkefna hans í Eng-
landi var að senda skýrslur heim til Varsjár
um starfsemi útlaga-Pólverja í Bretlandi. Það
leið þó ekki á löngu þar til yfirboðarar hans í
Varsjá fóru að tapa trausti á honum.
Bókmenntaástríða
í skugga Stalíns
Árið 1949 fóru fram í nokkrum austan-
tjaldslöndum réttarhöld yfir fólki sem komm-
únistastjórnirnar, leppir Moskvuvaldsins,
grunuðu um svik við málstaðinn. Reich-
Ranicki fór að óttast um sinn hag, þar sem
hann var gjarnan grunaður um „heimsborg-
aramennsku“, en það hugtak var notað í fjöl-
miðlum í austantjaldslöndunum til að lýsa ein-
staklingum sem ekki þóttu nógu trúir
flokkslínunni. Reich-hjónin sáu sér til skelf-
ingar að andsemízkar hneigðir voru greini-
legar í þessum stalinísku réttlínu-ofsóknum.
En þau sneru engu að síður til baka til Var-
sjár, þótt þau hefðu auðveldlega getað verið
eftir í Lundúnum, þar sem þeim hafði enn-
fremur fæðzt sonurinn Andrew.
Árin fram til flóttans vestur fyrir járntjald
1958 voru hjónunum erfið. Reich-Ranicki var
rekinn úr pólska kommúnistaflokknum vegna
„hugmyndafræðilegs villuráfs“. Slíkum dómi
fylgdi birtingarbann á öll verk hins dæmda,
sem eins og hægt er að ímynda sér kom hon-
um mjög illa. En merkilegt nokk þá hélt
Reich-Ranicki sig við að reyna að hafa það að
aðalatvinnu sinni fjalla um þýzkar bókmennt-
ir, sem sannarlega var ekki auðvelt í ljósi and-
úðarinnar sem ríkti í Póllandi á þessum tíma á
öllu því sem þýzkt var og hinna pólitísku rétt-
línu-ofsókna sem lýstu sér líka í ritskoðunar-
eftirliti með öllu efni sem birtist á prenti eða
flutt var í útvarpi. „Það var algengt að Flokk-
urinn miðlaði þeim, sem reknir voru úr hon-
um, einhverri vinnu – viðleitnin var sú að við-
komandi yrðu ekki svarnir fjendur flokksins
eða yrðu hungurmorða. Ég var spurður hvað
ég kærði mig um að gera. Ég sagði það ósk
mína að fá að vinna í bókaforlagi, sem sinnti
útgáfu þýzkra bókmennta. Við þetta svar mitt
var viðmælanda mínum öllum lokið,“ skrifar
Reich-Ranicki um þetta. Hann fékk starf –
sem að vísu entist honum ekki lengi – við
bókaforlag pólska varnarmálaráðuneytisins,
og tókst honum að fá því framgengt að hann
fengi að þýða og gefa út austur-þýzkar bækur.
Hann fór einnig að skrifa um bækur þýzkra
nútímarithöfunda í pólsk bókmenntatímarit
og honum gafst líka færi á að sinna um bók-
menntaumfjöllun í útvarpi – þó alltaf með rit-
skoðunarsverðið hangandi yfir sér. Í gegnum
þessi störf hitti hann flesta þá (austur-)þýzku
höfunda sem erindi áttu til Póllands og byggði
þannig upp tengsl sem síðar áttu eftir að reyn-
ast honum nytsöm. Að minnsta kosti tókst
honum – þrátt fyrir hinar erfiðu aðstæður – að
halda sig við að starfa við helztu ástríðu sína –
að fjalla um þýzkar bókmenntir.
Eftir að staliníska tímanum lauk og Gom-
ulka komst aftur til valda í pólska kommún-
istaflokknum 1956 slaknaði á ritskoðuninni,
sem gerði Reich-Ranicki loks kleift að koma
höndum yfir skáldsögur vestur-þýzkra höf-
unda og aðrar bækur útgefnar vestan járn-
tjaldsins. 1957 fékk Reich-Ranicki í fyrsta
sinn heimild til að ferðast til Vestur-Evrópu
og fór það árið strax til Austurríkis og Vestur-
Þýzkalands. „En andrúmsloftið í Póllandi
varð uggvænlegt, ekki sízt fyrir gyðinga,“
skrifar Reich-Ranicki. „Eins fáir og þeir voru
orðnir í samanburði við það sem var fyrir
stríðið, þá var það staðreynd að þeir höfðu
gegnt mikilvægu hlutverki í opinberu lífi hins
kommúníska Póllands. Núna, þegar Flokkn-
um (ekki sízt vegna þrýstings frá Sovétríkj-
unum) var umhugað um að halda fylgismönn-
um og oddvitum „þíðunnar“ í skefjum, var
þörf á blórabögglum. Og hinir óvinsælu gyð-
ingar (og þá er vægt til orða tekið), fyrst og
fremst menntamenn af gyðingaættum, voru
eins og jafnan áður í sögunni hentugir í þetta
hlutverk.“ Það má því segja að gyðingaofsókn-
ir, sem hröktu Reich-Ranicki ungan frá
Þýzkalandi til Póllands árið 1938, hafi hrakið
hann frá Póllandi til Þýzkalands árið 1958.
„Eintómar skammir“
Fljótlega eftir flutninginn til Frankfurt am
Main fóru nokkur stærstu dagblöð Vestur-
Þýzkalands, Die Welt í Hamborg og Frank-
furter Allgemeine Zeitung í Frankfurt, að
birta pistla Reich-Ranickis, fyrst um bækur
austur-þýzkra höfunda en síðan um hvaða
bækur sem honum þótti vert að fjalla um. Árið
1960 var hann svo fastráðinn bókmenntagagn-
rýnandi vikuritsins Die Zeit, og þeirri stöðu
gegndi hann til 1973, er hann skipti yfir til
FAZ; þar stýrði hann bókmenntaritstjórninni
til 1988. Það ár, þá 68 ára að aldri, hóf hann að
stýra sjónvarpsþættinum „Bókmenntafereyk-
inu“.
„Minn hraði og – eins og sumir létu ummælt
(ýmist með velvilja eða kaldhæðni) – undra-
verði árangur skýrist að einhverju leyti af eðli
bókmenntagagnrýni minnar. Vitandi og óaf-
vitandi hélt ég tryggð við hefð, sem í „Þriðja
ríkinu“ var gerð útlæg og kollegar mínir
sinntu sáralítið eftir stríð. Vissulega átti ég
mér aldrei fyrirmynd sem ég vildi endilega
líkja eftir. En ég lærði mikið af liðnum stór-
mennum þýzkrar bókmenntagagnrýni – frá
Kerr til Polgar, frá Jacobsohn til Tucholsky.
Jafnvel enn í dag læri ég af þeim og það sér-
staklega af gagnrýni rómantíska tímabilsins.
Ég sýni þakklæti mitt með því að vísa og vitna
oft í hana,“ skrifar Reich-Ranicki, og heldur
áfram:
„Allir skrifuðu þessir gagnrýnendur í dag-
blöð, og það mótaði stíl þeirra. Þeir höfðu
sömu lesendur í huga: almenning. Það segir
sig ekki sjálft, einkum með tilliti til þess að í
Þýzkalandi, þar sem umfjöllun um bókmennt-
ir oftar en ekki er í höndum vísindamanna og
rithöfunda, en gegn því er ekkert að segja. En
vísindamennirnir skrifuðu fyrir vísindamenn-
ina og rithöfundarnir fyrir rithöfundana. Al-
menningur var afskiptur. Jafnvel án Heine og
Fontane og án allra hinna hefði ég aðallega
skrifað fyrir hinn almenna lesanda en ekki
fræðingana. Skapgerð mín ein hefði rekið mig
til þess.“
Annars staðar í bókinni lætur hann frá sér
þessa stórkostlegu setningu:
„Ég hef aldrei kynnzt rithöfundi, sem ekki
er hégómagjarn og sjálfhverfur – nema ef
vera skyldi sérstaklega lélegur höfundur.“
Sem dæmisögu um þetta segir Reich-Ran-
icki frá kynnum sínum af Stanislaw Jerzy Lec,
sem þekktur var fyrir satíruskáldskap, pólsk-
ur gyðingur fæddur í Lemberg (Lvov/Lviv)
fyrir fyrri heimsstyrjöld, er borgin tilheyrði
Austurríki. Þeir fóru eitt sinn í göngutúr
nærri húsi skáldsins í Varsjá, fáeinum árum
eftir stríðið, og Lec talaði látlaust. Reich-
Ranicki, sem sjálfur er ekki þekktur fyrir að
vera orða vant, hlustaði og lét sér nægja að
skjóta inn stöku orði við og við. „Allt sem hann
sagði vakti áhuga minn og skemmti mér (...).
Er klukkustund var liðin eða svo sagði hann
skyndilega: „Þetta gengur ekki. Við tölum
stöðugt bara um mig. Látum okkur nú tala um
yður. Hvað fannst yður um nýjustu bókina
mína?“.“ Þannig segir Reich-Ranicki að „sí-
gild alþjóðleg flökkusögn“ hafi orðið til; hann
hafi sagt mörgum þessa sögu og hún hafi
breiðzt fljótt út og oft eignuð öðrum höfund-
um.
Eins og gefur að skilja hefur Reich-Ranicki
komizt á ferli sínum í persónuleg kynni við
gríðarlegan fjölda rithöfunda, flestra þýzku-
mælandi. Í sjálfsævisögunni lýsir hann við-
kynnum sínum af mörgum hinna þekktari í
hópi þessara höfunda.
Í kaflanum þar sem hann lýsir samskiptum
sínum við Ingeborg Bachmann, sem hlaut
frægð sem ljóðskáld á 7. áratugnum og svipti
sig ung lífi, kemst hann að annarri athygl-
isverðri ályktun um rithöfunda almennt:
„Flestir rithöfundar eru með ritstíflu eða hafa
rétt unnið sig út úr ritstíflu eða óttast að fá rit-
stíflu. Þess vegna njóta þeir þess ákaflega er
annar rithöfundur á við ritstíflu að stríða.“
Orðstír sinn sem miskunnarlauss gagnrýn-
anda sem ekki hikar við að fella mjög harka-
lega dóma um þær bækur sem hann fjallar um
á Reich-Ranicki vafalaust ekki sízt því að
„þakka“, að árið 1979 var gefin út bók með
safni bókadóma sem hann hafði skrifað í Die
Zeit, með titlinum „Lauter Verrisse“ – sem
þýðir um það bil: „Eintómar skammir“. Þótt
hann hafi ekki löngu síðar birt bók með bóka-
dómum sem voru að flestu leyti jákvæðir fest-
ist þessi titill – „Eintómar skammir“ – svo við
nafn Reich-Ranickis að hann loðir við hann
enn þann dag í dag.
En, eins og lesa má út úr ályktun þýzka rit-
höfundasambandsins, þar sem það lýsir
áhyggjum af stöðu bókmenntanna í þýzku
sjónvarpi eftir að ákveðið var að hætta út-
sendingu „Bókmenntafereykis“ Reich-Ran-
ickis, má ef til vill segja: Þangað leitar klárinn
sem hann er kvaldastur.
K
RISTNIHALD undir Jökli
sætir tíðindum á höfundar-
ferli Halldórs Laxness. Í
þrjá áratugi hafði hann reitt
fram skáldsögu með reglu-
legu bili, stundum árlega,
oftast annað hvert ár, allt
fram að Paradísarheimt ár-
ið 1960. Þá komu sjö skáldsögulaus ár.
Ekki að hann hafi setið auðum höndum,
öðru nær, hann tekur til við að skrifa leik-
rit: Strompleikinn (1961), Prjónastofuna
Sólina (1962), Dúfnaveisluna (1966). Sjálfur
réttlætti hann þessi umskipti í hálfkæringi
með því að hann væri á hröðum flótta undan
svonefndum Plús Ex, boðflennu sem lægi
ýmist á hleri eða gluggum í hvert skipti og
fitjað væri upp á skáldsögu. Undankomu-
leiðin væri sviðið, þar stigi textinn fram
hjálparlaust og Plús Ex yrði að gjöra svo
vel og sitja úti í sal eins og við hin.
En það er með þessi leikrit Halldórs,
hvernig sem maður snýr þeim: í samanburði
við sagnaskáldið er leikskáldið ekki svipur
hjá sjón.
Hvað skortir á?
Ætli það sé ekki einmitt þessi Plús Ex,
alias Kiljan Laxness, sem andar út úr hverri
setningu prósans?
Skáldatími kom út um líkt leyti og leik-
ritin (1963) og gerði tvennt: færði Halldóri
lesendahóp sem hafði sniðgengið hann af
pólitískum ástæðum og fjarlægði hann fylg-
ismönnum sem höfðu átt samleið með hon-
um á vettvangi stjórnmálanna. Þegar hér
var komið sögu fór ekki hjá því að nokk-
urrar beiskju gætti hjá hinu hálf-sjötuga
skáldi, í Íslendingaspjalli (1967) segist hann
nú loksins vera gleymdur verðskuldaðri
gleymsku á Íslandi.
***
Þá kemur Kristnihaldið. Í millitíðinni
hafði nýskáldsagan verið allsráðandi úti í
Evrópu. Viðleitni hennar var að brjóta af
sér kæki og klisjur hins hefðbundna róm-
ans, persónusköpun var varpað fyrir róða
og í stað framvindu komu lotulangar lýs-
ingar á hlutum veruleikans. Nýskáldsögunni
hætti til að eyða öllu sínu púðri á formið og
kallaði í fyllingu tímans á andstæðu sína:
dókumentarsöguna sem setti innihaldið í
fyrirrúm – umbúðalaust.
Halldór með sinn hárfína tíðarandaskynj-
ara hefur að sjálfsögðu numið allt þetta þótt
hann stæði álengdar. Kristnihaldið byrjar
sem leikrit, það er skilgetið afkvæmi leik-
ritatímabilsins, en það sem gerir gæfumun-
inn er að hér er Plús HKL ævinlega í fyr-
irrúmi. Hann heilsar upp á nýskáldsöguna
(lýsingin á kirkjunni undir Jökli) og tekur
mið af dokúmentarsögunni (segulbandið).
En þetta eru aukaatriði, undir niðri er
Kristnihaldið samandregin kunnátta og
reynsla útsmogins höfundar, indian summer
og hápunktur höfundarverksins.
***
Bækur eru búnar til úr bókum segir forn
orðskviður og það á með sanni við um
Kristnihald undir Jökli. Sumar nefnir höf-
undurinn sjálfur til leiks: Eyrbyggju, Hans
d’Islande eftir Victor Hugo, Voyage au
centre de la terre eftir Jules Vernes. Aðrar
eru ónefndar, en ekki síður veitular í verk-
inu: Ævisaga Árna Þórarinssonar, skráð af
Þórbergi Þórðarsyni, leggur honum til eina
af aðalpersónunum: Úu. Og heimspekin sem
Godman Syngman er skrifaður fyrir er í
heilu lagi fengin úr Nýölum Helga Pjeturss.
Enn er ótalin sú bók sem er að minnsta
kosti jafn fyrirferðarmikil í Kristnihaldinu
og Gróður jarðar í Sjálfstæðu fólki: Nýja
testamentið. Í vissum skilningi má segja að
Kristnihaldið sé tilbrigði við Guðspjöllin.
En fyrst og síðast er Kristnihaldið and-
svar höfundarins við áreiti tímans, hér er
kominn sjöundi áratugurinn: neyslusam-
félagið, Víetnamstríðið, Hipparnir, Bítlarnir,
stúdentahreyfingarnar … Hér voru komin
fyrirbærin sem maður þekkti, en höfðu ekki
náð að rata inn í samtímaskáldsögur sem
voru veruleikafælnar í anda módernismans:
prins póló, bítlar, sjoppur, uppmælingaaðall,
Ríkisútvarpið.
Persónur Kristnihaldsins, ólíkt persónum
leikritanna, marséruðu rakleiðis inn í þjóð-
arsálina með Hnallþóru í fararbroddi.
En verkið mætti líka andstöðu, einn rit-
dómari spyrti saman Kristnihaldið og Tóm-
as Jónsson sem dæmi um uppdráttarsýki ís-
lenskra bókmennta og sumir vinstrimenn
áttu erfitt með að taka skopmyndum Hall-
dórs af íslenskri alþýðu eins og hún hold-
gerist í Jódínusi Álfberg og Frú Fínu Jón-
sen. Þeirra á meðal var sjálfur erkiþýðandi
Halldórs, Peter Hallberg, sem skrifaði
hvassan ritdóm þar sem hann kunni ekki að
meta firringu Halldórs frá alþýðunni og olli
sú grein fáleikum vinanna um skeið.
***
Kristnihald undir Jökli er eitthvert rót-
tækasta verk höfundarins og þar af leiðandi
heimsbókmenntanna. Þessi meistari orðsins
lýsir frati á orðin – og orðar það óaðfinn-
anlega. Róttækni gagnvart trúnni, gagnvart
konunni, gagnvart kynlífinu. Það er engu
líkara en Vefarinn mikli hafi umpólast í
Kristnihaldinu: sköpunarverkið er sam-
þykkt án trúarbragða og konan sem kyn-
vera. Jón prímus boðar frjálsar ástir í anda
hippanna og Lés konungs: módel fyrir kyn-
lífið er samband hunangsflugu og blóms. Og
hann eftirlætur Umba eiginkonu sína.
Kontrapúnkturinn við Prímusinn er God-
man Syngman. Séra Jón gerir við prímusa,
brotnar skrár og hraðfrystihús. Godman
Syngman hefur fundið upp og smíðað há-
tæknivígtól. Jón er áreynslulaus partur af
guðdómnum, hefur hann fyrir augunum og
hrærist í honum daglega. En Godman Syng-
man smíðar hátimbruð kerfi til að gera lífið
eilíft, þetta líf sem hann nær ekki sambandi
við, „hann hafði ekki samband“, segir Úa.
***
Hvernig fór höfundurinn að því að nema
alla þessa strauma og miðla þeim í skáld-
verki, kominn á aldur þegar flestir láta sér
nægja að horfa á heiminn úr hægindastól og
hrista hausinn? Maður freistast til að álíta
að eitt með öðru hafi verið sú staðreynd að
hann átti dætur sem einmitt á þessum árum
voru unglingar og hafa væntanlega borið
inn í Gljúfrastein Bítlaplötur, hártísku og
klæðaburð hins nýja tíma.
En hvað veldur því að verkið springur út
einmitt þarna? Margt bendir til að Halldór
hafi lengi verið með efnið í huganum. Í við-
tali við Morgunblaðið (23. maí 1993) segir
Auður Laxness, aðspurð um hvort hún hafi
innblásið einhverjar persónur eiginmanns-
ins:
„Halldór hafði alltaf gaman af því að ég
segði honum frá athyglisverðu fólki. Hann
skemmti sér t.d. vel þegar ég sagði honum
frá prestinum að vestan sem var alltaf að
gera við prímusa heima hjá okkur á Báru-
götunni …“
Sjálfur segir Halldór í viðtali sem Þjóð-
viljinn tók við hann áttræðan:
„Séra Jón er ortur út úr þessum tíma og
þessu sálarlífi, því andlegu ásigkomulagi
sem ég upplifði á þessum merka áratug. Þá
fór um Evrópu sterk hreyfing sem for-
dæmdi margt af því sem talið hafði verið
gott og gilt í bókmenntum. Og með ein-
hverjum hætti tengdist þetta svo stúdenta-
óeirðunum sem voru annað og meira en þær
sýndust vera og gerðu skurk þótt þær
stæðu stutt. Það var ýmislegt merkilegt að
gerast í tíðarandanum sem snart marga
með svipuðum hætti og mig. Og þessi tíðindi
gerðust áreiðanlega vegna þess að svo og
svo mikið af stjórnmálahreyfingum í heim-
inum höfðu þolað niðurbrot.“
Já Kristnihald undir Jökli, mikil dæma-
laus bók.
SVO KOM
KRISTNIHALD
UNDIR JÖKLI
Höfundur er rithöfundur.
E F T I R P É T U R G U N N A R S S O N