Lesbók Morgunblaðsins - 13.10.2001, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. OKTÓBER 2001
Ö
LL ævintýri eiga það
sammerkt að leika
frjáls í tíma og rúmi.
Veröld þeirra snertir
jafnt börn sem full-
orðna; þar getur allt
gerst. Þótt þau láti lít-
ið yfir sér má túlka
þau á mismunandi vegu; þau búa jafnvel yfir
visku sem borist hefur mann fram af manni,
frá einni kynslóð til annarrar um þúsundir
ára. Töfraflauta Mozarts er í senn einfalt
ævintýri og táknræn frásögn. Líkt og í öll-
um góðum ævintýrum mætast þar ólík öfl
ljóss og skugga, persónurnar eru ýmist góð-
ar eða vondar, þær skipa sér í andstæðar
fylkingar og enginn veit hvernig viðureign
þeirra fer fyrr en undir blálokin.
Í grófum dráttum fjallar Töfraflautan um
björgun prinsessunnar Pamínu úr óvina-
höndum. Ungur prins er sendur út af örk-
inni til þess að frelsa hana. Í fyrstu er reiði
hans mikil í garð reglubræðra sem hneppt
hafa stúlkuna í varðhald en eftir því sem
hann kynnist hugmyndum þeirra betur sef-
ast hugurinn og að endingu gengur hann í
raðir þeirra ásamt stúlkunni.
Tvær persónur berjast um völdin í Töfra-
flautunni, Sarastró og næturdrottningin.
Þau eru aflvaki alls þess sem fram fer á
sviðinu, tákngervingar góðs og ills. Eðli
þeirra sýnist í fyrstu allt annað en það í
rauninni er. Í upphafi er Sarastró sagður
miskunnarlaust illmenni en reynist alvitur
mannvinur; næturdrottningin sýnist fyrst
vera umhyggjusöm móðir en breytist í
valdasjúka norn sem svífst einskis til þess
að koma Sarastró og félögum hans á kné.
Þrjár meyjar eru henni til fylgilags. Þær
víla hvorki fyrir sér að drepa ókindur né
taka þátt í aðförinni að Sarastró og reglu
hans.
För Tamínós á vit Sarastrós er þroska-
saga ungs manns. Til þess að ná settu marki
þarf hann að breyta hugsun sinni, virða
dyggðir og réttlæti, sýna staðfestu, góðvild
og vera þagmælskur, standast freistingar í
mat og drykk. Tamínó hlýtur Pamínu að
launum en hinn raunverulegi ávinningur far-
arinnar er að hafa fetað úr myrkri fávisku
og fordóma í ljós visku og göfuglyndis.
Papagenó er fylgisveinn Tamínós, nátt-
úrubarn sem lætur sig boð og bönn engu
varða. Eðlisávísunin stjórnar öllum hans
gerðum. Hann talar ef eitthvað er til mál-
anna að leggja, borðar þegar hann er svang-
ur. Hjartað er stórt en hugurinn lítill. Að-
eins vonin um Papagenu, stúlkuna sem hann
veit að honum er ætluð, knýr hann til að
þrauka þrautina á enda. Að lokum hlýtur
hann stúlkuna langþráðu að launum og læt-
ur sér neitun um inngöngu í bræðralag
Sarastrós í léttu rúmi liggja; þá kýs hann
heldur glas af góðu víni.
Ástir Tamínós og Pamínu lúta lögmálum
ævintýrisins. Hann er prins og hún prins-
essa. Því er ást þeirra sjálfsögð. Þótt Papa-
genó leggi jafnmikið til frelsunar stúlkunnar
og Tamínó er allt nánara vinfengi milli
fuglafangarans og prinsessunnar óhugsandi;
þau eru af of ólíku sauðahúsi. Mónóstatos,
svartur þrælahaldari Sarastrós, gerir sér
einnig dælt við stúlkuna en hún hafnar hon-
um, vegna hörundslitar að því er hann telur.
Sarastró rænir Pamínu en upphaflegar
ástæður þess eru ekki ljósar. Var henni að-
eins ætlað að ganga veginn til aukins þroska
eða hafði hann í hyggju að ganga að eiga
hana? Allar fyrirætlanir um nánara sam-
neyti þeirra Sarastrós renna út í sandinn
þegar Tamínó birtist. Sarastró sér að þar er
kominn maður henni samboðinn og segist
ekki vilja neyða hana til ásta. Pamína fetar
reynsluveginn með Tamínó og hlýtur vígslu
líkt og hann. Hún er orðin fullvaxta, slítur
öll tengsl við móður sína og gengur að eiga
prinsinn undir gæskuríkum verndarvæng
Sarastrós.
Aðdragandi Töfraflautunnar
Áður en Mozart hóf að semja Töfraflaut-
una árið 1791 átti hann að baki þrjár stórar
ítalskar óperur í samvinnu við Lorenzo da
Ponte: Brúðkaup Fígarós, Don Giovanni og
Cosi fan tutte. Tvennt varð til þess að binda
enda á samstarf þeirra: Ítalinn komst upp á
kant við Jósef II. keisara og varð að yf-
irgefa Vínarborg og Mozart fékk tilboð um
að semja óperu fyrir gamlan kunningja,
Emanuel Schikaneder að nafni.
Emanuel Schikaneder þessi var ótrúlegt
leikhússljón. Hann vann fyrir sér á ung-
lingsaldri sem söngvari og fiðlari á götum
úti og varð snemma félagi í farandleikflokki.
Þar reyndi á hæfileika hans á öllum sviðum
leikhússins; bæði sem leikari, leikstjóri, tón-
skáld og dansari. Frægastur var hann fyrir
stórbrotnar uppsetningar undir beru lofti
með fleiri hundruð statistum þar sem heilu
orusturnar voru settar á svið. Jósef II. keis-
ari réð þennan stórhuga leikhússmann til
Vínarborgar árið 1784. Þar varð hann upp-
vís að alvarlegu framhjáhaldi svo kona hans
skildi við hann og tók saman við stjórnanda
Fríhúsleikhússins í Vínarborg. Öllum að
óvörum lést sá ágæti maður skyndilega og
eiginkonan fyrrverandi stóð uppi með heilt
leikhús í höndunum. Hún sættist þá við
Schikaneder á ný og saman settu þau á fót
nýjan leikflokk í Fríhúsleikhúsinu árið 1789.
Fríhúsleikhúsið var í gríðarstórum sam-
byggðum íbúða- og verslunarkjarna í útjaðri
Vínarborgar. Íbúarnir voru undanþegnir
skatti og því var byggingin nefnd Fríhúsið.
Fríhúsleikhúsið var sannkallað alþýðuleik-
hús þar sem andrúmsloft á sýningum minnti
stundum meira á fjölleikahús en alvarlega
sjónleiki. Áheyrendur heimtuðu sífellt ný
uppátæki, kátlegar brúður og eldspúandi
dreka, töfrabrögð og -brellur. Ítalskar óp-
erur voru í uppáhaldi þeirra sem sóttu keis-
araóperuna en það voru einkum aðalsmenn
og betri borgarar. Fríhúsleikhúsið sótti all-
ur almenningur og þar voru svökölluð
Singspiel eða „söngleikir“ í miklu uppáhaldi.
Öfugt við óperur sem sungnar voru á ítölsku
voru Singspiel sungin á móðurmálinu auk
þess sem talað var á milli söngatriða.
Frímúrarareglan
Mozart og Schikaneder þekktust frá fornu
fari. Schikaneder hafði verið heimagangur
um tíma hjá Mozartfjölskyldunni í Salzburg
og báðir höfðu þeir brennandi áhuga á leik-
húsi. En þeir áttu fleira sameiginlegt. Moz-
art og Schikaneder voru frímúrarar. Frí-
múrarastéttin var afar fjölmenn í Austurríki
um 1785 en varð fyrir mikilli blóðtöku í kjöl-
far frönsku byltingarinnar 1789. Hugmynda-
fræði hennar var sett í samband við hug-
sjónir byltingarmanna um frelsi, jafnrétti og
bræðralag og þannig talin pólitísk hreyfing.
Þetta latti marga til að sækja fundi frímúr-
ara, einkum menn af efri stigum sem ekki
Þagnarbindindið. Tamínó og Papagenó mega ekki segja orð og Pamína er furðu lostin. „Elskar þú mig ekki lengur?“ Mynd eftir óþekktan höfund frá árinu 1793.
TÖFRAFLAUTA MOZARTS – FRÁ VÍNARBORG 1791 TIL REYKJAVÍKUR 2001
AÐ KOMA PRINS-
ESSUM TIL HJÁLPAR
Þessa dagana er Töfraflautan eftir W. A. Mozart
sýnd á fjölum Íslensku óperunnar. Á yfirborðinu
virðist hún einfalt ævintýri en við nánari skoðun
kemur í ljós að bæði heimsviðburðir í stjórnmálum
og dægurþras í Vínarborg höfðu mikil áhrif á tilurð
verksins. Hér er fjallað um uppsprettu Töfra-
flautunnar, sem frumsýnd var í Vínarborg 30.
september 1791, fyrir réttum 210 árum.
E F T I R G U N N S T E I N Ó L A F S S O N