Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.2001, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. NÓVEMBER 2001
CLIVE Barker er breskur hroll-
vekjuhöfundur sem hefur átt
fylgi að fagna um árabil og ný-
verið kom út eftir hann skáld-
sagan Coldheart Canyon (Kalda-
gil). Sagan gerist í Hollywood og
leiðir saman ýmsar goðsagnir
hvíta tjaldsins og hryllilega at-
burði í nútímanum. Barker hef-
ur löngum þótt gróteskur höf-
undur sem hvergi hefur hikað
við lýsingar á innviðum mann-
skepnunnar, jafnvel gert blóð og
líkamsparta að aðalsöguhetjum
smásagna og bóka sinna. Þykir
hann sýna að hann hefur engu
gleymt í sinni nýjustu bók sem
að mestu leyti hefur fengið já-
kvæða dóma, enda þótt sumir
gagnrýnendur telji hann ekki
leiða verkið nægilega vel til
lykta. Því má bæta við að þegar
Barker steig fyrst fram á sjón-
arsviðið mærði hryllingskóng-
urinn Stephen King hann óspart,
kallaði Barker „framtíð hryll-
ingsbókmennta“.
Hringadróttinssaga rokselst
Nú fer að styttast í að tvær ást-
sælustu fantasíuraðir allra tíma,
bækurnar um Harry Potter og
Hringadróttinssaga (Lord of the
Rings), birtist bókmenntaunn-
endum á hvíta tjaldinu. Sú fyrr-
nefnda var tekin til sýninga í
Bandaríkjunum í gær en það
styttist mjög í frumsýningu kvik-
myndarinnar um Harry Potter í
Bretlandi.
Óhætt er að fullyrða að marg-
ir bíða kvikmyndanna með eft-
irvæntingu og eins og svo oft vill
verða eykur kvikmyndaaðlögun
bóka við sölu þeirra.
Hringadróttinssaga hefur til
dæmis selst grimmt í net-
bókaversluninni Amazon síðustu
vikur og mánuði, nýlegar öskjur
með öllum þremur bókunum
hafa slegið í gegn meðal nýrrar
kynslóðar lesenda. Þessi áhugi á
ekki síður við hér heima, allar
Harry Potter bækurnar í ís-
lenskri þýðingu prýða nú met-
sölulista yfir bækur á Íslandi.
Reðurinn fyrr og nú
Blaðamaðurinn David M. Fried-
man hefur gefið út bók sem er
nokkurs konar menning-
arfræðileg athugun á sögu lims-
ins. Ber hún heitið A Mind of Its
Own: A Cultural History of the
Penis (Stendur á sínu: Menning-
arsaga limsins). Þar fjallar
Friedman um þær hugmyndir
sem tengdar hafa verið limnum
á ólíkum tímabilum, og hvernig
þær hugmyndir hafa sett mark
sitt á heimssöguna og þróun
vestrænnar siðmenningar.
Í bókinni hefur hann viðað að
sér miklum fróðleik um ólíkar
birtingarmyndir og viðhorf til
þessa æxlunarfæris karlskepn-
unnar. Byrjar bókin á því að
gera grein fyrir viðhorfum í
Grikklandi til forna, en þar var
limurinn tengdur goðatrúnni á
jákvæðan hátt. Friedman bendir
hins vegar á að með kristninni
hafi limurinn öðlast neikvæða
ímynd, orðið nokkurs konar
táknmynd djöfulsins, allt þar til
að vísindi endurreisnartímans
tóku að kryfja líffærið og end-
urskilgreina. Friedman fjallar
jafnframt um tákngervingu
limsins í samhengi við kynþát-
taátök og þrælahald, um „pólitík
limsins“ og um ýmiskonar upp-
finningar og tískusveiflur tengd-
ar líffærinu. Heill kafli er síðan
helgaður sálgreiningarkenn-
ingum og reðurskilningi Freuds.
Í umsögnum um bók Friedmans
á bókavef Amazon segir að verk-
ið sé í senn fræðilega metn-
aðarfullt, kankvíst og aðgengi-
legt.
ERLENDAR
BÆKUR
Myrkar hliðar
HollywoodF
YRIR daga gervihnattasjónvarps á
hverjum bæ hófst hinn framsækni
þáttur Nýjasta tækni og vísindi á
ískrandi stefi og mynd af flókinni
stjörnuþoku. Myndavélinni var
síðan beint að Örnólfi Thorlacius,
sem pírði augun og kynnti áhuga-
verðar vísindauppgötvanir um
heim allan með sinni sérstöku rödd. Áhuga-
menn (lesist: nördar) á öllum aldri límdust við
skjáinn og fylgdust andaktugir með nýjustu
fréttum sem ýmist komu úr innstu leynum
mannslíkamans eða utan úr geimnum og horfðu
opinmynntir á skeggjaða vísinda- og uppfinn-
ingamenn fást við smitandi veirur, örsmáar
frumur og stökkbreyttar mýs.
Fyrir mörgum árum tók Sigurður H. Richter
við þáttarstjórninni og mætir einu sinni í viku
með hlýlegt bros á vör, í köflóttum jakka með
doppótt bindi, til að kynna fyrir áhorfendum
stuttar myndir um furður veraldar. Oftast eru
myndirnar á frönsku (frá e=m6) og eru sýndar
með íslensku tali, texta og staðfærslu. Bygging
þáttarins hefur alltaf verið eins: spurningu er
varpað fram eða áhugi vakinn á annan hátt, síð-
an er áhorfandinn dreginn inn í sameiginlega
þekkingarleit með þáttarstjórnanda og vísinda-
mönnum. Rannsóknir á einhverju fyrirbæri eða
aðsteðjandi vanda eru settar á svið, áhorfendur
fá t.d. að skyggnast yfir öxlina á François sem
grúfir sig yfir smásjána eða hlusta á viðtal við
heimsfrægan prófessor á einkaskrifstofu hans.
Vísindamennirnir, sem unnið hafa að tilteknu
verkefni undanfarna áratugi eða jafnvel alla
ævi, skeggræða svo niðurstöður sínar og gera
tilraunir sínar glaðir í bragði. Leitin að svarinu
vekur ekki minni ánægju en niðurstaðan sjálf.
Margt fróðlegt kemur upp úr kafinu í þætt-
inum Nýjasta tækni og vísindi. Um daginn var
t.d. hægt að fá að vita að mannsfótur vegur sjö
kíló, að yfirgripsmiklar rannsóknir á steingerð-
um skordýrum í rafi standa yfir og að draumar
eru aðeins myndbrot eða einskonar myndagát-
ur úr raunveruleikanum en alls engin táknræn
framtíðarspá. Síðastliðið mánudagskvöld var
t.d. þáttur um þjarka (vélmenni) sem líkir eftir
hreyfingum gibbon-apa (getur sveiflað sér á
milli greina en það getur víst komið sér mjög
vel í framtíðinni) og stutt mynd um andlits-
förðun Egypta til forna. Nú bjóða sjónvarps-
rásir eins og National Geographic og Discovery
Channel upp á þætti um nýjustu tækni og vís-
indi allan sólarhringinn. Ríkissjónvarpið er
íhaldssöm stofnun í eðli sínu; þátturinn hefur
haldið göngu sinni áfram lítt breyttur hvað sem
öllum breytingum á sjónvarpsnotkun og tölum
úr áhorfskönnunum líður. Það eina sem breyst
hefur er að nú er þátturinn í boði Skýrr og í
lokin má sjá póstfangið ntov@ruv.is. Stöðug-
leikinn gerir þennan þátt einstaklega heim-
ilislegan og notalegan (og nostalgískan). Sig-
urður H. Richter er fastapunktur í tilverunni,
kurteislegt ávarp hans til áhorfenda og vinaleg
kveðjan eru gamlir kunningjar. Í þættinum er
skemmtileg þversögn á ferð: í örri hringiðu
framfara nýjustu tækni og vísinda, þar sem öllu
fleygir fram og allt er breytingum háð, er þessi
þáttur eins og klappaður í stein. Traustur,
tryggur og öruggur. Hann virkar þótt póst-
fangið virki reyndar ekki. „Og þá er ekki fleira
í þættinum að þessu sinni. Veriði sæl.“
FJÖLMIÐLAR
ntov@ruv.is
S T E I N U N N I N G A
Ó T TA R S D Ó T T I R
Í þ æ t t i n u m e r
s k e m m t i l e g þ v e r s ö g n
á f e r ð : í ö r r i h r i n g i ð u
f r a m f a r a n ý j u s t u
t æ k n i o g v í s i n d a , þ a r
s e m ö l l u f l e y g i r f r a m
o g a l l t e r b r e y t i n g u m
h á ð , e r þ e s s i þ á t t u r
e i n s o g k l a p p a ð u r í
s t e i n .
IÞjóðarímyndin sem varð til með sjálfstæðisbarátt-unni lætur ekki svo auðveldlega undan tímanum.
Hún byggðist vitanlega á sögunni, tungunni, bók-
menntunum og hrikalegri og óvæginni náttúrunni.
Allt voru þetta yrkisefni rómantískra skálda allt
fram til loka síðustu aldar. Og sennilega eru þetta
enn rauðir þræðir í þjóðarímynd og þjóðern-
istilfinningu Íslendinga. Sumir segja að náttúran
hafi verið sett í öndvegi eða þjóðernisleg nátt-
úruvernd, þjóðernisleg vegna þess að Íslendingum
virðist fyrst og fremst vera umhugað um eigið land.
IISitthvað hefur þó breyst á undanförnum árum.Sífellt dregur úr einangrun þessa eylands. Sam-
skipti hafa aukist og með þeim hafa flætt yfir erlend
áhrif. Fólk hreyfir sig líka meira en áður. Útlend-
ingar koma því hingað í meira mæli en nokkru
sinni fyrr, flestir sem ferðamenn en aðrir til þess að
setjast að. Úr þessu hefur orðið fjörleg, frjó og skap-
andi samræða sem enginn veit enn hvert mun
leiða.
IIIÍslendingar hafa ætíð farið út þegar þeir hafafarið heim. Ísland hefur í vissum skilningi allt-
af verið útland, landfræðilegt útsker. Þetta hefur
vafalítið haft áhrif á sjálfsmynd Íslendinga. En
heimurinn er alltaf að minnka og Ísland að færast
innar á kortið. Af skrifum í erlendum blöðum og
tímaritum að dæma mætti jafnvel telja Ísland til
hinna eftirsóttu „inn“-landa.
IVÍ það minnsta má telja víst að íslensk þjóðern-istilfinning og þjóðarímynd mótist nú meir og
meir af margþættri samræðu og auknu samneyti
við útlönd og útlendinga. Mótþrói við þessa þróun
er sem fyrr til staðar og kannski hefur hann aldrei
verið meiri. Skemmst er að minnast þess að Íslend-
ingur var dæmdur fyrir að fara niðrandi orðum
um menn af öðrum kynþætti í fjölmiðli. Og það var
kannski táknrænt að á þjóðhátíðardaginn, 17. júní
síðastliðinn, sló í brýnu milli manna af ólíkum
uppruna í miðbæ Reykjavíkur. Fleiri slíkar uppá-
komur, sem tengja má kynþáttaerjum, hafa orðið
hérlendis upp á síðkastið þótt þær séu ekki algeng-
ar.
VAlþjóðavæðingin hefur sótt Íslendinga heim.Hnattvæðing amerískrar fjöldamenningar hef-
ur til dæmis breytt Íslandi í menningarlegt útland –
Evrópa er orðin að menningarlegu útlandi, hún er
orðin að eftirmynd afleiðingar sinnar eins og Guð-
bergur Bergsson segir í nýrri ljóðabók sinni. Íslend-
ingar streitast á móti í nafni þjóðernisstefnu
nítjándu aldar, réttilega, að mati margra, vonleys-
islega, að mati annarra. Á sömu forsendum streit-
ast þeir á móti Evrópu, réttilega og/eða vonleys-
islega. Fyrir vikið er Ísland Evrópupólitískt útland
þótt hugmyndafræði þess og stjórnkerfi séu evrópsk.
VIÍ Lesbók í dag hefst greinaflokkur undir yf-irskriftinni Ísland – Útland. Þar verður reynt
að fjalla um nokkrar spurningar sem vaknað hafa í
togstreitunni milli þessara meginandstæðna í þjóð-
lífi Íslendinga í byrjun nýrrar aldar. Á forsíðu er
mynd af verki eftir Birgi Andrésson, bandaríski
fáninn prjónaður úr íslenskri ull; írónískt tákn um
(menningar)pólitísk samskipti þjóðanna eða
áskorun um samræðu.
NEÐANMÁLS
ÉG hafði aldrei horfið algerlega frá
ljóðagerð byggðri á ljóðlínum en
með Flateyjar-Frey sneri ég mér að
tungumáli sálarinnar, heiðinnar til-
beiðslu og hugleiðinga. Ljóðagerð
af þessu tagi fæst við und-
irstöðuatriði lífsins og tilverunnar.
Þannig liggur leiðin í ljóðagerð
minni ekki til baka heldur leitar hún
til þess staðar sem ég veit að er til,
fyrir í mér, en einmitt þess vegna
verður hann aldrei fundinn. Það eitt
finnst sem hefur verið mótað og búið
til, en það sem er til í formleysi sínu
er aðeins finnanlegt með tilfinning-
unum. [...]
Leitin að kerfi í ljóðagerð minni
hefur komið í veg fyrir að ég hafi
birt ljóð. Ég hef haldið að það sé
nauðsynlegt fyrir mig að finna kerfi í
ljóðagerð minni, þeim sægi ljóða
sem ég hef ort, mynda undirstöðu til
að ganga út frá. Ég vil ekki vera
villuráfandi hugur sem hirðir, tekur
inn á sig með „innblæstri“ það sem
verður á vegi hans. Ég vil ekki held-
ur vera stígur í þeim skilningi sem
Machado lagði í orðið: Vegurinn
verður til við það að maður gengur
áfram. Ég vil byggja á einhverju frá
byrjun eins og ég kappkostaði í
sagnagerð minni. Þar byggði ég
öðru fremur á viðhorfi til manns,
heims og skáldskaparins. [...]
Öll tungumál eru álíka ljóðræn
eða óljóðræn hvað varðar orða-
forða eða snið. En sumir hljómar í
tungumálum heilla fremur en aðrir.
Íslenskan er jafn ljóðræn og önnur
tungumál. Vandinn er hins vegar sá
að íslensk ljóðskáld eru einangruð
og hugsun þeirra ekki í tengslum við
hina miklu ljóðlist heimsins. Þess
vegna verða ung skáld mun-
aðarlaus, hjálparvana, grimm. Þau
finna ekkert leiðarljós, ekkert hjá
samlöndum sínum sem örvar, ekkert
dálítið eins og hálfkveðna vísu,
þannig að þau fullgeri hana með
sínum hætti og yrki sig frá henni inn
í eigin ljóðaheim. Þess vegna er ís-
lensk samtímaljóðlist tuggukennd,
klifun, sem hefur komið í staðinn fyr-
ir stuðla og höfuðstafi. Ljóðskáldin
gera sér ekki grein fyrir hvað hefur
gerst, að þau eru hefðbundin og
heft undir yfirborði „frelsisins“, og
að fátækleg klifun er verri fyrir ljóð
en „bundið mál“.
Guðbergur Bergsson
Kistan
www.kistan.isMorgunblaðið/Ásdís
Dýrasta djásnið.
FÁTÆKLEG
KLIFUN