Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.2001, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. NÓVEMBER 2001 9
aðalsmenn biðu ósigur fyrir Habsborgurum.
Tékkneskir þjóðernissinnar eru eins og Íslend-
ingar sammála um þá fullkomnu hnignun og nið-
urlægingu sem yfir þjóð þeirra reið við þennan
atburð. Um leið sést þeim yfir fjölmargt mikils-
vert í sögu sinni, t.d. öflugt menningarlíf í Prag á
17. öld, sem endurspeglast m.a. í hinum glæsi-
legu barokkbyggingum borgarinnar og merkum
rithöfundum þess tíma. En markmið þeirra er
að sýna fram á hvernig hin erlendu yfirráð
leiddu þjóðina út á barm glötunarinnar. Tékk-
neska þjóðin stóð samkvæmt þessu á hyldýpi ör-
væntingar, þjóðtungunni var nokkurn veginn út-
rýmt, þeir voru, í 300 ár, andlega lamaðir,
samfélagslega og sálarlega niðurbrotnir, svo
nefnd séu nokkur algeng ummæli frá tékknesk-
um þjóðernissinnum. Þá litu tékkneskir þjóð-
ernissinnar, líkt og íslenskir, svo á að í kjölfar
niðurlægingartímabilsins hefði komið endur-
reisnartímabil, þjóðin hafi vaknað úr aldalöng-
um svefni og í framhaldi af því hafið baráttu fyr-
ir frelsi og endurreisn. En boðskapurinn sem
felst í þessari tímabilaskiptingu snýst í stuttu
máli um að færa rök fyrir því að hin íslenska og
tékkneska þjóð verði að öðlast sjálfstæði.
Fleira er þó sameiginlegt með íslenskri og
tékkneskri þjóðernisstefnu. Einn sá sem mest
skrifaði um sögu Tékka í því skyni að skapa
þeim þjóðernislega sjálfsmynd var tékkneski
heimspekingurinn og forsetinn Tómas Masaryk
(1850–1937). Masaryk var einn helsti baráttu-
maður fyrir stofnun ríkisins Tékkóslóvakíu árið
1918 og síðan forseti landsins þangað til hann
lést árið 1937. Hann skrifaði fjölda greina og
bóka um tékkneska sögu sem þjónuðu því hlut-
verki að sýna fram á sögulegan og náttúrulegan
rétt Tékka til sjálfstæðis. Bent hefur verið á
hvernig Masaryk leitaðist við í sínum skrifum að
leiða í ljós að Tékkar hefðu eitt sinn verið frum-
herjar á sviði vestræns stjórnarfyrirkomulags.
Hann vildi sýna fram á að Tékkar hefðu verið
upphafsmenn á sviði vestrænnar stjórnmála-
legrar hugmyndafræði sem venjulega er kennd
m.a. við upplýsingartímann og frönsku bylting-
una. Þá er átt við hugmyndir eins og einstak-
lingshyggju, frelsi, jafnrétti og lýðræðislega
stjórnarhætti. Hlutverk sitt sem frumkvöðlar á
þessu sviði segir Masaryk að Tékkar hafi ekki
misst fyrr en með bardaganum á Hvítafjalli árið
1620 þegar tékkneskir aðalsmenn biðu ósigur
fyrir Habsborgurum eins og áður var rætt. Hér
er komið mjög gott dæmi um hvernig þjóðern-
ismýtur voru skapaðar og sjálfsmynd þjóðanna
mótuð. Það sýnir vel hvernig menntamaður sem
vill að þjóð hans taki upp hjá sér nútímalega
stjórnarhætti en finnur um leið fyrir vanmætti
hennar gagnvart þeim hugmyndum sem í þeim
felast, leysir málin. Hann segir í raun; það getur
vel verið að menn haldi almennt að hugmyndir
um frelsi einstaklingsins eða jafnrétti allra
manna hafi fyrst orðið til í Englandi eða í Frakk-
landi en það byggist eingöngu á vanþekkingu og
misskilningi. Þessar hugmyndir eru í raun upp-
runnar hér hjá okkur og ekki nóg með það, þær
eru eðlislægur hluti tékknesku þjóðarsálarinn-
ar. Það eina sem sögulega hefur komið í veg fyr-
ir að þessir eiginleikar Tékka fengju notið sín til
fulls, þeim sjálfum og öðrum jarðarbúum til
góðs, hafa verið erlend yfirráð, þ.e. yfirráð hinn-
ar austurrísku, þýskumælandi yfirstéttar. Með
þessu vildi Masaryk að sjálfsögðu sýna fram á að
Tékkar ættu óumdeilanlegan rétt á að teljast
meðal nútíma lýðræðisþjóða. Aðferð íslenskra
menntamanna til að gera nútímaþjóð úr Íslend-
ingum og byggja upp íslenska sjálfsmynd var á
margan hátt lík aðferð Masaryks. Íslenskir
þjóðernishugmyndafræðingar voru, líkt og tékk-
neski forsetinn, mjög ákveðnir í að sýna fram á
að einstaklingshyggja og hugsjónir nútíma vest-
rænna stjórnarhátta hefðu blómstrað á Íslandi
þegar á miðöldum. Í því sambandi er rétt að
minna á að hugmyndir um einstaklinginn eins og
við þekkjum hann nú á dögum urðu að mati
fræðimanna ekki til fyrr en á 17. öld eða þar um
bil. Þá fór sú hugmynd að þróast að maðurinn
hefði rétt til að ráðstafa lífi sínu að sinni eigin
vild. Þangað til á síðmiðöldum var litið á mann-
inn fyrst og fremst sem hlekk í samfélaginu þar
sem hann hafði fyrir fram ákveðnu hlutverki að
gegna. Einstaklingshyggja í þeim skilningi að
maðurinn ætti rétt á frelsi og að menn skyldu
vera jafnir gagnvart lögum var ekki fyrir hendi.
Þess vegna hefur það litla merkingu að nota
hugtök á borð við frelsi mannsins, jafnréttishug-
sjónir og lýðræðislega stjórnarhætti um skipan
stjórnmála í þjóðfélögum miðalda þar sem allt
önnur viðhorf ríktu til einstaklingsins. Þetta er
hins vegar meginatriði bæði í íslenskri og tékk-
neskri þjóðernisgoðsögn. Aðalskýring íslenskra
þjóðernissinna á því að íslensku landnámsmenn-
irnir flúðu Noreg og settust að á Íslandi er sú að
ekkert var þeim jafnheilagt og einstaklingsfrelsi
þeirra. Þannig segir sagnfræðingurinn Bogi
Melsteð (1860–1929) í bókinni Þættir úr Íslend-
inga sögu, sem út kom árið 1909, að það hafi
strítt gegn frelsis- og sjálfræðisanda útflytjend-
anna frá Noregi að koma á einu framkvæmda-
valdi í sínu nýja heimalandi, þeir sem gátu þolað
að hafa yfir sér framkvæmdavald og yfirráð eins
manns voru, samkvæmt Boga, kyrrir í Noregi,
þeir sem gátu það ekki fluttu burt. Sú sjálfs-
mynd sem þessi saga boðar er að sjálfsögðu
skýr: frelsisástin er eitt helsta einkennið á hinni
íslensku þjóðarsál. Í tékkneskri sögu er hreyf-
ing Hússítanna sem áður hefur verið rædd talin
eitt helsta dæmið um ást þjóðarinnar á frelsi ein-
staklingsins. Bæði Palacký og tékkneski forset-
inn Masaryk túlkuðu Hússítahreyfinguna og
kenningar Húss á þann veg að með þeim hefði
Bæheimur orðið fyrsta landið í Evrópu þar sem
varð til fjöldahreyfing með einstaklingsfrelsi
mannsins að leiðarljósi. Þar hefði í fyrsta sinn
myndast andstaða gegn máttarstólpum miðalda-
þjóðfélagsins, blindri trú á yfirvöld, híerarkískri
þjóðfélagsskipun og lénsveldisfyrirkomulagi.
Þar með hefðu Tékkar orðið frumkvöðlar í slík-
um efnum og siðbreytingartilraunir Hússítanna
voru samkvæmt þeim fyrsta skrefið í hinu al-
heimslega sögulega ferli gegn blindri hlýðni ein-
staklinga við yfirvöld.
Eftir það sem hér hefur verið rakið þarf því
ekki að koma á óvart að báðar þessar þjóðir, Ís-
lendingar og Tékkar, höfðu svipaða afstöðu til
lýðveldisstofnunarinnar hvor í sínu landi, í
Tékkóslóvakíu árið 1918 og á Íslandi árið 1944.
Hvorug þjóðin lét sér nægja að líta svo á að
stofnað hefðu verið lýðveldi með nútímastjórn-
arfyrirkomulagi. Þvert á móti voru þær báðar
sannfærðar um að á miðöldum hefðu ríkt lýð-
ræðislegir stjórnarhættir í löndum þeirra og ár-
in 1918 og 1944 þegar þjóðirnar fengu sjálfstæði
hefðu hin fornu lýðveldi loksins verið endurreist.
Einnig er að finna þá hugmynd meðal beggja
þjóða að hið forna gullaldarlýðræði þjóðanna
tveggja hefði verið nokkurskonar undanfari
vestrænna nútímastjórnarhátta. Vestrænt lýð-
ræði ætti þegar öllu væri á botninn hvolft rætur
sínar að rekja til stjórnarfars miðalda á Íslandi
samkvæmt íslenskum þjóðernissinnum eða í
Bæheimi samkvæmt tékkneskum þjóðernis-
sinnum.
Hugmyndin um lýðræðislegt stjórnarfar á
tímum íslenska þjóðveldisins birtist víða í ís-
lenskum heimildum á 20. öld en hana má m.a. sjá
skýrt í grein frá árinu 1929 eftir Ólaf Lárusson,
lagaprófessor. Greinin ber nafnið „Stjórnarskip-
un og lög lýðveldisins íslenzka“ og birtist í Tíma-
riti þjóðræknisfélags Íslendinga í Winnipeg.
Ólafur segir að þegar kom fram á miðja þrett-
ándu öld hafi Íslendingar búið við lýðveldi í þrjú
hundruð ár, einir þjóða, en allan þann tíma mátti
„segja að lýðveldishugmyndin væri óþekkt í
Evrópu“. Ísland hafði auk þess út frá bæjardyr-
um Ólafs Lárussonar hlutverk frumkvöðulsins í
stjórnmálasögu heimsins, af því fræi sem lá falið
í hinu nána sambandi goða og bænda segir Ólaf-
ur að hafi löngu síðar sprottið „lýðræði nú tím-
ans með vestrænum þjóðum“. Svipaðar hug-
myndir ríktu suður í Bæheimi en þar voru þær
að vísu fyrr á ferðinni. Samkvæmt Frantisek
Palacký átti lýðræðisþróun síðustu alda í Evr-
ópu rætur sínar að rekja til lýðræðis hinna fornu
Slava. Palacký taldi að lénsskipulag með léns-
herrum og bændum sem væru þeim ánauðugir
hefði aldrei náð fullri fótfestu í Bæheimi vegna
þess að hinn forni slavneski andi sem hafnaði
allri stéttaskiptingu lét aldrei undan fyrir léns-
veldinu. Á tímum Hússítanna á 15. öld náði hinn
sami slavneski andi sér aftur á strik samkvæmt
Palacký en sú skoðun hans að gullöld Tékka hafi
verið lýðræðisleg rétt eins og gullöld Íslendinga
og að Hússítarnir hafi verið lýðræðissinnar er
einn af meginþáttum tékkneskrar þjóðernis-
mýtu.
Þessar hugmyndir komu vel fram í ræðum
sem haldnar voru í tilefni af stofnun lýðveldanna
tveggja árið 1918 og 1944. Í ræðu sinni á lýðveld-
ishátíðinni 1944 sagði Einar Olgeirsson: „Við
höfum skapað nýtt lýðveldi í Evrópu í gær – end-
urreist elzta lýðveldi hinnar gömlu Evrópu.“ Ef
skoðuð eru dagblöð frá þessum tíma er mjög
víða talað um endurreisn lýðræðisins. Sömuleið-
is sagði Tómas Masaryk í fyrstu ræðunni sem
hann hélt sem forseti Tékkóslóvakíu árið 1918 að
spádómurinn um hina tékknesku þjóð væri nú
loksins uppfylltur enda tengdi öll saga hennar
hana við lýðræðisþjóðir heimsins. Hugsjónir
Hússítanna, þjáningar tékknesku þjóðarinnar
þegar siðskiptin voru brotin á bak aftur og síðan
endurfæðing þjóðarinnar sem var mótuð af al-
mennum lýðræðishugmyndum og mannúð sýndi
að hin réttu örlög tékknesku þjóðarinnar voru
nú loksins uppfyllt.
Íslenskir og tékkneskir þjóðernissinnar og
stjórnmálamenn kepptust þannig við að sýna
fram á hvernig þjóðir þeirra hefðu blómstrað á
gullöld, lent í hnignun og niðurlægingu með er-
lendum yfirráðum en hjarnað við þegar baráttan
fyrir sjálfstæði hófst á ný. Þegar á miðöldum
voru þær taldar hafa haldið á lofti sömu hug-
sjónum og stjórnkerfi Vesturlanda byggðist á
mörgum öldum síðar. En samanburður á þjóð-
ernishugmyndum Íslendinga og Tékka sýnir
einnig að það viðhorf að þjóðernið skilji þjóð-
irnar hverja frá annarri á ekki á allan hátt við
rök að styðjast. Margt af því sem við Íslendingar
höfum löngum álitið að gerði okkur sérstaka og
frábrugðna öllum öðrum, það hafa Tékkar ein-
mitt talið að gerði þá einstaka meðal þjóða ver-
aldarinnar. Þjóðernið virðist þannig ekki alltaf
vera til marks um sérstöðu okkar heldur getur
það þvert á móti verið sönnun þess að Íslend-
ingar og „útlendingar“ eru um margt ákaflega
líkir. Þann lærdóm getur hins vegar verið gott
að taka með sér á tímum þegar svo mikið ríður á
að þjóðir veraldar átti sig á sameiginlegum
hagsmunum sínum í stað þess að leggja mesta
áherslu á það sem skilur þær að.
Helstu heimildir:
John Hutchinson og Anthony D. Smith (ritstj), Nationalism.
Oxford: Oxford University Press, 1994.
Jón Jónsson Aðils, Íslenzkt þjóðerni. Alþýðufyrirlestrar.
Reykjavík: Sigurður Kristjánsson, 1903.
Magnús Jónsson, Alþingishátíðin 1930. Reykjavík: Leiftur,
1943.
Thomas G. Masaryk, The Making of a State. Memories and
Observations 1914-1918. London: George Allen & Unwin,
1927.
Ólafur Lárusson, „Stjórnarskipun og lög lýðveldisins ís-
lenzka“, Tímarit Þjóðræknisfélags Íslendinga, 11, 1929
Franz Palacký, Geschichte von Böhmen. Größtentheils nach
Urkunden und Handschriften. Prag, 1836-1865.
Joseph F. Zacek, „Nationalism in Czechoslovakia“, Peter F.
Sugar og Ivo Lederer (ritstj), Nationalism in Eastern
Europe. Seattle: University of Washington Press, 1969.
ÞJÓÐERNISINS
Morgunblaðið/Golli
estar þjóðir sköpuðu sér þjóðarímynd úr sögu sinni. Er þetta að breytast?
Höfundur er sagnfræðingur og er með MA-próf á
sviði Austur-Evrópufræða frá Lundúnaháskóla.
Þjóðernið virðist
þannig ekki alltaf
vera til marks um
sérstöðu okkar heldur
getur það þvert á
móti verið sönnun
þess að Íslendingar og
„útlendingar“ eru um
margt ákaflega líkir.