Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.2001, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. DESEMBER 2001
A
LLT sem er sterkt og fal-
legt er bogið eða ávalt.
Stysta leiðin á jörðinni er
ekki bein heldur bogin,
þess vegna erum við að
þvælast yfir Grænland á
leið vestur um haf. Og allt
sem er sterkt er kúpt:
jörðin sjálf, sólin, hauskúpan, konubrjóst! Allt
sem er kantað er veikt, það vissu Rómverjar
þegar þeir byggðu Kólosseum sem enn stend-
ur og vex inn í eilífðina eins og sumir lista-
menn. Köntuð hugsun er að öðru jöfnu heldur
veik hugsun og fær litlu um þokað til fram-
búðar. Sjáðu bara Hitler…Stalín…“
Þetta segist Matthías Johannessen hafa
lært af Buckminster Fuller, bandaríska al-
fræðingnum sem hingað kom og hann átti
langt samtal við á sínum tíma. Hann er nú lát-
inn en í nýju ljóðaúrvali Matthíasar er kafli
sem er skírskotun í hann.
Matthías heldur áfram á mjúku línunum:
„Góðir listamenn hugsa mjúkt og bogið og
ávalt. Þess vegna eru þeir svo oft misskildir.
Sú kantaða eða ferhyrnda hugsun er kröfu-
harður húsbóndi og óforbetranlegur keppi-
nautur við mýkt og mjúkar línur. Hún er hugs-
un hörkunnar og hversdagsleikans. Það er allt
of mikið af kantaðri hugsun, einkum í stjórn-
málavafstri. Hún er forsenda fordóma, óbil-
girni og árásarhneigðar, og þá ekki síst mann-
jafnaðar sem hefur verið einskonar plága á
Íslandi allt frá landnámsöld. Þeirri arfleifð
mættum við kasta fyrir róða, en það er hægara
sagt en gjört, því að hún er í genunum – eins
og margar aðrar forsendur illvígra sjúkdóma.
Kærleikurinn er hin bogna, mjúka lína.
Einnig ástin. Það hefði verið óhugsandi að
Steinn yrkti um að hann gengi í ferning eða
ferhyrning í kringum allt sem er! Það er engin
tilviljun þegar hann segir í lok þessa dýrlega
ástarkvæðis: „Og innan þessa hrings er veröld
þín.“ Auðvitað var hún þar, stúlkan! Hann tal-
ar líka um hina íbjúgu veröld í Söknuði, hlýja
og góða veröld minninganna, en hið hvíta blóm
dauðans vex aftur á móti á hornréttum fleti í
Tímanum og vatninu og það rignir gagnsæjum
teningum við ragnarök.“
Listræn tök eitt, hráefni annað
Matthías hefur gefið út átján ljóðabækur og
er birt úr þeim öllum í nýju ljóðaúrvali sem
Silja Aðalsteinsdóttir valdi í. Matthías sendir
einnig frá sér nýja skáldsögu, Hann nærist á
góðum minningum. Titillinn er fenginn úr Don
Kíkóta og eins og riddarinn hugumprúði berst
sögupersóna Matthíasar við vindmyllur sínar
á ferð um innri heim og ytri – þetta er saga um
„styrjöld einmana manns við sjálfan sig“, eins
og segir í bókinni. Minningunum raðar hann
saman í mynd af sjálfum sér en hún er brot-
hætt eins og tilveran öll.
–Matthías, allir vilja vita hvort þetta sé
myndin af Matthíasi Johannessen sem þarna
er dreginn upp?
„Nú, er það virkilega? Mannskepnan hefur
líklega breyst lítið sem ekkert gegnum tíðina.
Ég er nýbúinn að fara gegnum ævisögu Pro-
usts eftir Edmund White og fengið þar enn
eina staðfestingu á því. Hann sýnir fram á
hvernig Proust vinnur mestu skáldsögu síð-
ustu aldar upp úr reynslu sinni og minningum,
þótt allt sé þar dulbúið og lagað í hendi. Ég
hafði ekki lesið skáldverk Prousts þegar ég
skrifaði Hann nærist á góðum minningum, en
upplýsingar Whites komu mér ekki á óvart.
Allt verður til af einhverju efni, segir Snorri,
og hefur helst ekki gaman af öðru en því sem
hefur eitthvert jarðsamband.
En mér finnst einna merkilegust útgáfusaga
þessa franska skálds, auðmanns, snobbs og
snillings.
Menn voru þá eins og nú að gramsa í end-
urminningunum að baki skáldverksins og þeir
sem leitað var til um útgáfu á fyrsta bindi vildu
ekkert með þessar formlausu og óendanlegu
minningar hafa, eins og „hin bókmenntalega“
afgreiðsla hét.
Á þessum tíma var bókmenntakönnuðurinn
mikli Sainte-Beuve enn í tísku, þótt Proust
hefði litlar mætur á kenningum hans sem
hnigu að því að nauðsynlegt væri að þekkja
hvern krók og hvern kima í hugskoti höfund-
arins til að geta skilið verk hans. Ef maður
vissi til að mynda ekki því næst allt um Balzac
þýddi ekkert að lesa sögur hans; maður yrði að
þekkja grundvöllinn og hann væri að finna í
bréfum skáldsins, athugasemdum og frásögn-
um vina hans. Að öðrum kosti væri lesturinn
einslags ósvinna.
Þannig átti að lesa öll skáld sem máli skiptu.
Þetta er auðvitað hin mesta firra eins og
Proust sagði sjálfur, þótt slíkar upplýsingar
séu einatt hið mesta góðmeti og venjulega
mikil fullnæging venjulegrar eðlislægrar
hnýsni. Proust var sólginn í ævisögur lista-
manna, ekki síður en aðrir. Hann var ekki á
móti ævisagnaritun eða forminu sem slíku,
þvert á móti. En sem forsenda skilnings þótti
honum það ekki sá vegvísir sem haldið var
fram með bókmenntagreiningu Sainte-
Beuves, síður en svo.
Meðferð efnisins skipti auðvitað höfuðmáli.
Listræn tök eru eitt, hráefni annað.
Og svo hófst útgáfubaráttan. Persónuleit-
inni var haldið áfram, en lauk auðvitað með því
að lesendur gáfust upp og sneru sér að verk-
inu eins og það kemur fyrir af skepnunni
Marcel Proust. Og nú les hann enginn með
sama hugarfari og þegar við hnýsumst í leg-
steina í gömlum kirkjugarði og reynum að lesa
nöfnin því að þau eru öll afmáð og enginn
þekkir þessar nafnlausu grafir, nema sérfræð-
ingar eins og White. Nú er einkabílstjórinn,
sem var uppáhaldsástmaður skáldsins, í hlut-
verki fallegrar konu í sögunni og ærir skáldið
með afbrýðisemi.
En hverjum er ekki sama úr því sem komið
er?
Proust var sem sagt einhvers konar ut-
angarðsmaður í samfélagi sínu og allir af-
greiddu hann á þeim forsendum sem lestirnir
kváðu upp úr: hann var auðmaður, hann var
snobb, hann var hægrisinnaður tækifær-
issinni. Allt þetta mátti kannski til sanns vegar
færa, einnig að hann væri hommi sem fáir
vissu þó um á sínum tíma, en það hafði farið
fram hjá mönnum að hann var snillingur,
hvort sem þeim líkaði betur eða verr.
Einn þeirra sem dæmdu skáldskap hans úr
leik var mótmælendaskáldið fræga, André
Gide. Síðar kom í ljós að hann hafði bara, eins
og sumir aðrir, flett sögu Prousts en ekki lesið
og nagaði sig ævinlega í handabökin fyrir
þennan vesaldóm. Nú lesa menn mörg hundr-
uð bækur á svipstundu eins og að drekka vatn!
Síðar auðnaðist Proust að fá útgefanda að
verki sínu, en þurfti að borga með útgáfunni.
Sá hét Bernard Grasset og hefur verið kall-
aður fyrsti nútímalegi bókaútgefandi heims.
Hann kunni öll brögðin sem enn eru notuð;
fréttatilkynningar og alls kyns blaðakynn-
ingar notaði hann eins og nú ert gert, há-
stemmdar auglýsingar handa mergð sem les
eins og kýr sem finna sér góða sameiginlega
jórturstund – og ekki nóg með það, heldur
voru bæði Proust og Grasset sérfræðingar í
matarboðum og blíðkuðu gagnrýnendur með
gjöfum og gælum; ekki síst Proust sjálfur. En
Grasset var sagður múta þeim sem þess voru
verðugir. Samt voru ekki prentuð nema 2000
eintök í þessu milljónaþjóðfélagi.
Ekki var aðdáun skáldsins samt mikil á út-
gefanda sínum og líkti honum við pappírshníf
úr fílabeini!
Svo þegar atlaga var gerð síðar að þeirri
virðulegu nefnd sem úthlutaði frægustu bók-
menntaverðlaunum Frakka hlaut Proust ekki
nema sex atkvæði af tíu. Þeir fjórir sem enn
sátu við sinn keip héldu fast við sitt, þótt þeir
yrðu undir en skáldið ofan á. Og þar hefur
hann verið síðan, enda átti hann ekki mörg ár
ólifuð.
En þessir fjórir eru enn á stjái ef skoðað er í
saumana á samfélaginu.“
Stíl hefur hrakað
–Þú hefur stundum lýst áhyggjum þínum af
fagurfræðinni í samtímanum, og það má
kannski til sanns vegar færa að hún hafi gufað
upp af yfirborðinu sem allt þekur, hlutirnir
eiga að vera flottir og fægðir og umfram allt
augljósir en það vantar eitthvað meira.
„Í samtölum Claude Bonnefoy og leikrita-
skáldsins fransk-rúmenska, Eugene Ionesco,
segir skáldið að hann hafi gefist upp á mörgum
skáldsögum vegna þess hve illa þær voru
skrifaðar, þótt efnið væri kannski athygl-
isvert. Mér hefur stundum farið eins. Stíl hef-
ur hrakað, enda fáir sem hugsa um þessar est-
etísku umbúðir sem skipta þó í raun öllu máli
af þeirri einföldu ástæðu að það hefur verið
skrifað um allt milli himins og jarðar, en skáld-
leg tök eru alltaf ný eins og Passíusálmarnir.
Ionesco segir: „Ég skildi skáldskap, skildi
að það er ekki sagan sem máli skiptir, heldur
umfram allt hvernig hún er skrifuð; með öðr-
um orðum að saga ætti að birta dýpri hugsun.
Að það skipti meira máli hvernig sagan er
sögð en um hvað hún fjallar, það er aðalsmerki
bókmenntalegrar köllunar “
Flestir sækjast eftir „spennandi“ efni og
það er þetta efni sem á að selja. Um það fjalla
auglýsingarnar. Ekki list, að minnsta kosti
ekki endilega.
Væri ástæða til að hafa áhuga á Bjarti í
Sumarhúsum, ef sagan væri ekki frábærlega
vel skrifuð? Þetta er heldur ömurlegur karl,
ekki síst sem tákngervingur einstaklings-
hyggju. En hann er skrifaður inn í þær list-
rænustu umbúðir sem hugsast getur. Þar skil-
ur milli feigs og ófeigs.
Eða Kristrún í Hamravík og hyski hennar?
Án stílsnilldar Hagalíns hefði uppistand henn-
ar engum tíðindum sætt og allra síst sem
áfangi í íslenskri bókmenntasögu.
Og Ionesco heldur áfram: „Það sem fólk hef-
ur áhuga á er ekki það sem er algildur sann-
leikur, heldur persónulegar játningar, sem
sagt það vill liggja á skráargatinu. Það sem
fólk hefur áhuga á er ekki það sem er algilt eða
almennt í skáldverkinu, heldur vill það fá að
vita um einkalíf höfundar. Sem sagt, það vill
kynnast öllu nema verkinu sjálfu. Það er að
sjálfsögðu hnýsilegt að kynnast heimildum, en
þó hnýsilegra að skoða verkið sjálft.“
Og svo sér hann sig knúinn til að taka fram
að leikpersónur hans eru ekki – að minnsta
kosti ekki alltaf – hans „alterego“, eða hans
annað sjálf. Þær eiga einnig sinn eigin heim
utan við skáldið og skoðanir hans sjálfs.
Sem sagt, mannskepnan hefur ekkert
breyst, hvað sem líður þjóðfélagsumbúðunum.
Þetta vitum við án þess neinn nenni lengur að
tíunda það, enda hefði enginn áhuga á því.“
Heimurinn allsherjar kækur
–Ég ætla ekki að spyrja þig um ástæður
þessa ástands, ekki endilega, en þú hefur talað
um „einsmenningu“ og átt við hvernig allt er
að verða að einu og hinu sama, hvernig allir
éta vitleysuna upp eftir hver öðrum og þykjast
góðir.
„Sjónvarpið hefur sannfært mig um að
heimurinn er einn allsherjar kækur. Og David
Letterman er alvörufíflið í þessari for-
kostulegu heimssýningu. Allt endurtekið, ein-
hver þarf að láta á sér bera, hann þarf að selja
eitthvað, ekki síst ef hann er einhvers konar
listamaður. Einhver er með þátt, hann þarf að
láta á sér bera. Kannski þarf hann að lifa á ein-
hverju. Hann er með sófa og stól í sjónvarps-
sal. Fólk sest í sófann og er spurt heimsku-
legra spurninga, það reynir að vera fyndið.
Rithöfundur kemur inn í salinn, les upp og
kveikir í bókinni. Það er kallaður gjörningur.
Síðan er bullað um ástina eða önnur „einka-
mál“. Flissað og hlegið. Og áður en varir veit
enginn hvort hann er að horfa á sjónvarpsþátt
á NBC, Hjá Larry King, CBS – allsstaðar
sama sölumennskan, allsstaðar sama skvaldr-
ið, allsstaðar sami kækurinn. Þetta er svona
eins og ef maður færði á milli sjónvarpsstöðva
og sæi alla spyrlana snýta sér eins, og spyrl-
arnir reyndu undir drep að taka þátt í þessari
óvæntu uppákomu. Ég hef kallað þetta eins-
menningu. Hún hefur að vísu alltaf loðað við
heiminn en nú er hún að ganga af honum dauð-
um. Sjónvarpið er kassi, maður ýtir á hnapp
og þá spretta upp sprellikarlar á gormum.
Þeir eru allir eins og það er nákvæmlega sama
hvort þeir eru í CNN, NBC eða íslenska sjón-
varpinu – þeir koma upp úr kassanum af sömu
ástæðu, eða á ég að segja af sömu ástríðu: að
skemmta sjálfum sér!“
Móðurmjólkin gott veganesti
–Það er mikið talað um alþjóðvæðingu í
svipuðum skilningi og henni stillt upp gegn
þjóðarhugtakinu og þjóðararfleifðinni. Þú hef-
ur sagst óttast að við missum undirstöðuna ef
við gætum ekki að okkur. Hvað áttu við?
„Arfleifðina fær maður ekki í skóla, ekki
endilega, heldur með móðurmjólkinni. Það ís-
lenskt skáld sem hefur ekki fengið þetta vega-
nesti er harla illa statt, ekki síst á þeim tímum
sem við nú lifum þegar auðvelt er að verða
svokallaðri alþjóðamenningu að bráð, en að því
er unnið öllum árum. Það er svo sem gott og
blessað en við hljótum þá líka að hafa ein-
hverju öðru hlutverki að gegna í samfélagi
þjóðanna en efla einsmenningarstefið og sinna
helst engu öðru. Það hefur verið genetískur
metnaður alla tíð að rækta gamalkunn ein-
kenni okkar.“
–En er samræða okkar við umheiminn ekki
nauðsyn, spratt ekki íslensk menning úr henni
og hefur hún ekki átt sín mestu blómaskeið
þegar erlendu áhrifin hafa verið sem mest – á
miðöldum, á nítjándu og tuttugustu öld?
„Í mínum huga var einsmenningarskáld
mótmælenda á sínum tíma, Hallgrímur Pét-
ursson, ein af landvættunum á válegum tím-
um. Hann var öðruvísi, þótt ekki vantaði er-
lendu áhrifin á list hans og hugsun en hann
breytti þeim í íslenskan veruleika sem er um-
hverfi okkar enn í dag, ekki einungis í kirkjum
landsins, heldur allsstaðar þar sem gustar ær-
lega af íslenskri hugsun.
Þessa vitneskju fékk ég ekki endilega í ís-
lenskudeild Háskólans, heldur með móð-
urmjólkinni. Og hún er gott veganesti.
Sr. Hallgrímur var minn maður þegar í
barnæsku og svo kom sr. Matthías til skjal-
anna. Móðir mín lagði samt mesta áherslu á
hinn fyrr nefnda vegna Passíusálmanna en
þeir lágu gjarna á náttborðinu hennar, og svo
auðvitað biflían og sálmabókin. Ég held henni
hafi þótt hvað mest til um þegar þar birtist
óforvarandis sálmur eftir son hennar. Stund-
um kom ég að henni þar sem hún sat ein, göm-
ul ekkja í íbúðinni sinni við Garðastræti, og las
guðsorð.
Þegar ég lít um öxl til æsku minnar sé ég
hana ávallt innan hrings í vesturbænum.
Það sem dugði henni er mér einnig nægilegt
veganesti. En hún kenndi mér líka að skilja
milli Krists og kirkjunnar því að guðs vegir
væru víðar.“
Ljóðið getur orðið langlíft
eins og skjaldbakan
–Þér hefur líka orðið tíðrætt um vegferð
ljóðsins í fári samtímans. En þótt hávaðinn
ætli allt að kæfa eru menn samt alltaf að yrkja
og lesa ljóð, sennilega vegna þess að þar er
kannski von á meitlaðri hugsun sem annars
ber ekki mikið á. Mér sýnist ljóðið lifa sínu lífi
hvað sem menn segja.
„Það er raunar fátt um ljóðið að segja, enda
er það hlédrægt í eðli sínu. Samt hefur það
verið þrautalending í öllum goðsögulegum
bókmenntum, frá Hómer og Biflíunni til yngri
verka. En umhverfið er ekki endilega ljóðvænt
í þeirri háreysti sem við nú lifum.
Skoska skáldið R.L. Stevenson orti sniðugt
kvæði sem heitir Skugginn og lýsir barns-
skugga sínum og hvernig hann stækkar og
minnkar án tillits til þess hvernig hann sjálfur
stendur í stað, og svo einn morgunin þegar
drengurinn fer á ról fyrir allar aldir að dást að
dögginni á blómunum í garðinum við húsið
hreyfir skugginn sig ekki og heldur áfram að
sofa. Leti skuggans er drengnum óskiljanleg í
þessum hugmyndaheimi barnsins – og til íhug-
unar.
Bandaríska ljóðskáldið Róbert Frost orti
kvæði um veginn sem hann valdi ungur inn í
hversdagsgulan skóg drauma sinna. Þar var
um tvær leiðir að velja. Hann horfði lengi fram
eftir vegunum og sá að þeir voru svipaðir en
annar var að mestu gróinn upp og lítt troðinn
og varð þess vegna fyrir valinu. Þetta val
skipti sköpum, segir skáldið þegar hann horfir
SKÁLDLEG
TÖK ERU
ALLTAF NÝ
Matthías Johannessen hefur gefið út tvær bækur á
þessu hausti, ljóðaúrval sem Silja Aðalsteinsdóttir
hefur valið úr öllum ljóðabókum hans og
skáldsöguna Hann nærist á góðum minningum.
ÞRÖSTUR HELGASON ræddi við Matthías um
bækurnar og skáldskapinn í fortíð, samtíð og framtíð.