Lesbók Morgunblaðsins - 05.01.2002, Blaðsíða 15

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. JANÚAR 2002 15
MYNDLIST
Árnastofnun, Árnagarði: Handrita-
sýning opin þri.–fös. 14–16. Tekið á
móti nemendahópum samkv. sam-
komulagi. www.am.hi.is. Til 15.5.
Galleri@hlemmur.is: Gjörninga-
klúbburinn. Til 6.1.
Gallerí Sævars Karls: Helga Krist-
rún Hjálmarsdóttir. Til 24.2.
Hallgrímskirkja: Þórður Hall. Til
20.2.
i8, Klapparstíg 33: Roni Horn. Til
12.1.
Listasafn Einars Jónssonar: Opið alla
daga, nema mánudaga, kl. 14–17.
Höggmyndagarðurinn er alltaf opinn.
Inngangur í hann frá Freyjugötu.
Listasafn Íslands: Verk úr eigu
safnsins. Íslensk myndlist á 20. öld.
Til 15.1.
Listasafn Reykjavíkur – Ásmundar-
safn: Svipir lands og sagna. Til 10.2.
Listasafn Reykjavíkur – Hafnarhús:
Guðmundur R. Lúðvíksson. Til 20.1.
Listasafn Reykjavíkur – Kjarvals-
staðir: Tékknesk glerlist. Til 31.5.
Listhús Ófeigs, Skólavörðustíg: Hús-
taka Meistara Jakobs. Til 31.1.
Norræna húsið: Veflistarmaðurinn
Anne-Mette Holm. Til 13.1.
Slunkaríki, Ísafirði: Hlynur Halls-
son. Til 6.1.
Þjóðarbókhlaða: Bækur og myndir
35 erlendra höfunda. Til 17.2.
Þjóðmenningarhúsið við Hverfis-
götu.: Landafundir og ragnarök.
Upplýsingamiðstöð myndlistar: Lista
yfir fyrirhugaðar og yfirstandandi
myndlistarsýningar í öllum helstu
sýningarsölum má finna á slóðinni
www.umm.is undir Fréttir.
TÓNLIST
Laugardagur
Íslenska óperan: Nýárstónleikar:
Davíð Ólafsson bassi og Tomislav
Muzek tenór. Kl. 17.
Sunnudagur
Hlégarður, Mosfellsbæ: Veislutríóið:
Sigrún Eðvaldsdóttir, Sigrún Hjálm-
týsdóttir og Bergþór Pálsson. Kl. 17.
Mánudagur
Salurinn, Kópavogi: Söngtónleikar.
Vocal group Ars Nova. Kl. 20.
Þriðjudagur
Salurinn, Kópavogi: Einleiks- og
kammerverk fyrir víólu. Jónína Hilm-
arsdóttir víóla, Steinunn Birna Ragn-
arsdóttir píanó og Ásgerður Júníus-
dóttir, söngur. Kl. 20.
Fimmtudagur
Háskólabíó: Sinfóníuhljómsveit Ís-
lands. Einleikari: Ásdís Valdimars-
dóttir. Hljómsveitarstjóri: Alexander
Anissimov. Kl. 19:30.
Salurinn, Kópavogi: Kaldalónskvöld.
Sigrún Hjálmtýsdóttir, Jóhann Frið-
geir Valdimarsson og Jónas Ingi-
mundarson. Kl. 20.
LEIKLIST
Þjóðleikhúsið: Cyrano, miðv. Syngj-
andi í rigningunni, lau. Með fulla vasa
af grjóti, sun., fim., fös. Hver er
hræddur við Virginíu Woolf? sun.,
fim. Karíus og Baktus, sun.
Borgarleikhúsið: Fjandmaður fólks-
ins, laugard. Blíðfinnur, sun. Píku-
sögur, sun.
Íslenska óperan: Leikur á borði,
laugard., fös.
Upplýsingar um listviðburði sem ósk-
að er eftir að birtar verði í þessum
dálki verða að hafa borist bréflega
eða í tölvupósti fyrir kl. 16 á mið-
vikudögum merktar: Morgunblaðið,
menning/listir, Kringlunni 1, 103
Rvík. Myndsendir: 5691222. Netfang:
menning@mbl.is.
MENNING
LISTIR
N Æ S T U V I K U
Ásdís Valdimarsdóttir
skjólstæðinga listhússins fyrsta áratuginn voru
Dewasne, Deyrolle, Vasarely, Magnelli, Jacob-
sen og Mortensen.
Lestarferðin til Parísar hafði haft mikil áhrifá þá félaga, alls staðar mættu þeim sund-urskotnar borgir og neyð, þeir upplifðuheim sem bæði efnislega og andlega var í
rústum, og það framkallaði löngun til að skapa
list sem speglaði ástandið og tímana, jafnframt
þörfina fyrir reglu skipulag stöðugleika og
festu.
Ricard Mortensen (1910–1992), sem kom
fram í sviðsljósið 1933, hafði þegar haslað sér
völl, var vel skólaður og lesinn í heimslistinni,
þar að auki í röð hinna framsæknustu í nýsköp-
un málverksins og þar mikill áhrifavaldur. Varð
í upphafi áratugarins fyrir miklum áhrifum af
kenningum surrealistans og áhrifagoðsins, mál-
arans Vilhelms Bjerke-Petersens (1909–1957).
Hafði löngu snúið baki við þeim er hér var kom-
ið sögu, eftir afdrifaríkar deilur um og eftir
miðjan áratuginn sem hann sjálfur tók virkan
þátt í.
Robert Jacobsen (1912–1993), sem kom fyrst
fram á Haustsýningunni (Høstudstillingen)
1942 eftir að hafa verið hafnað árið áður, var
hins vegar að mestu sjálflærður, faðirinn sótari
en móðirin forngripa- og dótasali, marskand-
iser. Keypti sína fyrstu grænlenzku dúkku sjö
ára gamall og reyndi sem fulltíða maður fyrir
sér í mörgum störfum samhliða því að afgreiða í
forngripaverslun móðurinnar og dunda þess á
milli við að skera út fígúrur í tré. Hvörf urðu er
hann skoðaði sýningu á verkum þýskra fram-
úrstefnulistamanna á Den Frie 1932, svo sem
Kokoshka, Klee, Kandinsky, Nolde, Kirchner,
Dix, Karl Scmidt Rottluff og Barlach. Kynnin
við verk hins síðastnefnda varð til þess að hann
fór í læri hjá fagmönnum í undirstöðuatriðum
tréskurðar og steinhöggi. Kynntist og um-
gekkst starfandi listamenn eins og myndhöggv-
aranum Henry Heerup og málarann Asger
Jorn sem leiddu hann inn í veraldir kynjadýra
og var í góðu sambandi við Richard Mortensen
á árunum 1940–45. Jacobsen mun hafa verið vel
virkur í dönsku listlífi áður en hann fór til Par-
ísar og það tók hann ekki nema eitt ár að beina
athyglinni að sér í heimsborginni. Í árslok 1948
hóf hann að vinna í járn, en það var þó ekki fyrr
en 1949 að hann sneri sér af alvöru og fullum
krafti að logsuðunni, tók fljótlega stórstígum
framförum. Það varð til þess að Denise Réne,
sem var strax með á nótunum varðandi hin nýju
vinnubrögð stóð fyrir sérsýningu á járnskúlpt-
úrum hans 1950 sem mikla athygli vakti. Allt ár-
ið 1949 starfaði hann að vísu í Kaupmannahöfn,
en Denise René gerði sér ferðir þangað reglu-
lega til að fylgjast með framvindunni því henni
fannst listamaðurinn í miðri þýðingarmikilli
þróun. Enginn vafi á því að Denise René hafði
mikil áhrif á þá félaga báða og þeir kynntust
fljótlega mörgum helstu núlistamönnum tím-
anna í gegnum hana, urðu góðvinir sumra líkt
og Dewasne, Deyrolle, Magnelli og Vasarely, og
í gegnum þá vinum þeirra. Jean Jaques
Deyrolle sem var mestur rökfræðingurinn var
t.d. náinn vinur Nicolas de Stäel og hafði mikil
áhrif á hann. Menn skiptust á skoðunum um
innbyrðis vinnubrögð og gátu rökræður hinna
metnaðarfullu og stórhuga listamanna orðið
harðar og óvægar.
Ekki fór hjá því að Denise René kynntistlistalífi Kaupmannahafnar í heimsókn-um sínum, eyddi jafnvel löngum stund-um í rökræður um fræðikenningar sam-
tímalistar við listrýna og listhópa. Daginn eftir
mátti lesa um samræðurnar og sýningarnar í
dagblöðunum og þá einkum Politiken, sem
henni þótti frábært. Allt þetta gerðist fyrir sam-
stöðu dugnað og frumkvæði listamannanna
sjálfra, og hér gegndu hinir ýtnu og forfrömuðu
Jacobsen og Mortensen stóru hlutverki. Denise
segir að á þeim tíma hafi í raun ekki verið til
nein alvöru listhús í Kaupmannahöfn, sem að
sjálfsögðu er rangt, en hún mun hafa meint í stíl
við þau alþjóðlegu í París, annað hefur henni
fundist ómark. Gleymir hér Galleri (Börge)
Birch á Bredgade er var mjög framsækið og var
á fullu við að kynna danska framúrstefnu. Einn-
ig núlistir Parísarborgar er mig bar að um
miðja öldina, til að mynda málara líkt og Atlan,
Bazaine, Deyrolle, Dewasne de Stäel o.s.frv.,
gott ef ekki í samvinnu við valkyrjuna eða þá fé-
laga. Frá þessu tímaskeiði virðist Denise hafa
verið í sambandi við norræna listamenn og ekki
eru nema nokkur ár síðan ég rakst á hana á sýn-
ingu í Árósum. Háöldruð lætur hún engan bil-
bug á sér sjá, rekur listhús á Boulevard St.
Germain des Prés og tekur með miklum glæsi-
brag þátt í hinni árlegu FIAC kaupstefnu, sýnir
þar bæði verk eldri sem nýrri skjólstæðinga.
Hinum miklu umskiptum eftir stríð fygldi
óvægin listapólitik, og eitilhörð á velgengnis-
tímum strangflatalistarinnar á sjötta áratugn-
um, ekki mátti sjást neitt hlutvakið í málverkinu
og frávik frá einstefnunni litið illu auga, menn
úthrópaðir svikarar. Hér var Denise René eng-
in undantekning nema síður væri, þannig þoldi
hún ekki frávik Jacobsens í fígúratíva kynjaver-
öld með frumstætt brúðuform að leiðistefi, sem
hann vann að til hliðar við óhlutlæga járnskúlpt-
úrana. Fékk víst óspart að heyra að um svik við
hann sjálfan væri að ræða og það mun hafa átt
nokkun þátt í að 1957 yfirgaf hann listhúsið til
hags fyrir Galerie de France, sem var mun
stærra og hið virtasta í París. Það gerðu einnig
Deyrolle og Magnelli, sem var mjög mikill
áhrifavaldur í hópnum og mun hafa átt frum-
kvæðið að umskiptunum, stóð þó einhverra
hluta vegna sjálfur ekki lengi við. Í Galerie de
France fékk Jacobsen að sýna fígúratívu kynja-
skúlptúrana sína, en Denise lét ekki sjá sig,
hafði ekki hinn minsta áhuga á þeim, Magnelli
ekki heldur og sagan segir að þegar hann kom í
heimsókn á vinnustofu Jacobsens hafi sá reynt
að fela fígúratívu skúlptúrana! Engu að síður
voru þeir báðir mjög hrifnir af frumstæðum
skúlptúr og voru iðulega á flóamörkuðum að
snudda eftir slíkum. Mortensen fékkst einnig
við að teikna fígúratívt, einkum blóm og dýr, en
það var einungis hvíld frá hinu óhlutlæga og
hann flíkaði því ekki opinberlega.
Á þessum árum var mikil umræða í gangi
meðal listamanna og listrýna, hvernig skil-
greina ætti sértæka list þ.e. óhlutbundna. Menn
tóku afstöðu gegn hinu hlutvakta sbr. slagorðið
afdrifaríka; fígúran er dauð! Þeir voru mjög
uppteknir af orðræðunni og óvægir um öll frá-
vik. Gagnrýnandinn Léon Degand sem var
sjálfum sér mjög samkvæmur í rýni sinni, sagði
t.d. í formála sem hann skrifaði um Mortensen;
að þegar skálína væri í mynd væri komin fjar-
vídd og hún ekki lengur óhlutlæg! Hann snerist
jafnvel gegn hreyfingu í málverkinu og var til að
mynda lítið hrifin af þróuninni í málverki Vas-
arelys og þá sjálfsagt allri optískri list um leið.
Sé litið um öxl, aðeins rúmlega fimmtíu áraftur í tímann, er með ólíkindum hvern-ig hlutirnir hafa þróast. Er leið á sjö-unda áratuginn dofnaði frægðarsól
þessara miklu bóga Parísarskólans frá miðbiki
aldarinnar og enn frekar á áttunda áratugnum
er hugmyndafræðin, ruddi formrænu högg-
myndinni út af borðinu, það voru ár sýningar-
stjóra og fræðinga sem tæmdu alla sýningarsali
og söfn af lífsmögnum, aðsókn á núllpunkti. Á
þeim tíma átti Denise René og hennar nótar
bágt og við lá að hún færi út af landakortinu. En
þá skeði að litir form og málverkið í sjálfu sér
birtust aftur á níunda áratugnum sem olli gríð-
arlegri sprengingu á listamarkaðnum. Spá-
kaupmenn og verðbréfasalar nýttu sé tækifærið
og uppgangurinn varaði allan áratuginn, í lok
hans voru verk áhrifavalda sjöunda áratugarins
orðin að fágæti og meðalstór úrvalsverk sumra
áðurnefndra málara og skoðanabræðra þeirra,
svo sem Auguste Herbin, Serge Poliakof o.fl.,
slegin á um og yfir 80 milljónir króna í núgengi á
uppboðum. Í heimskreppunni sem skall á í upp-
hafi tíunda áratugarins og fylgdi í kjölfar
Flóastríðsins fóru margir þessara delikventa
fjármagnsmarkaðsins á hausinn, sumir á bak
við lás og slá og hrun varð á listaverkamark-
aðinum. Rétti þó aftur við á mun heilbrigðari
hátt í lok áratugarins og náði viðlíka hæðum á
toppnum, var þó öllu óstöðugri eftir því sem
neðar dró. Minimalisminn, eða naumhyggjan
setti mikinn svip á áratuginn og með fulltingi
sýningarstjóra listheimspekinga og fræðinga
reis hugmyndafræði áttunda áratugarins upp
úr öskustó en á nýjum forsendum, og með sama
árangri hvað tóma sýningarsali snertir. Við-
horfin á undanhaldi, samfélagshyggja flipp sið-
leysi og samruni listgreina tekin við, um leið
hefur getspekin og spádómarnir um endimörk
og endalok málaralistarinnar aldrei risið hærra.
Fullyrðingarnar standast trauðlega tímans
tönn frekar en fræðikenningar einangraðrar
hugmyndafræði og naumhyggju sem og einsýn-
in á blómaskeiði strangflatalistarinnar. Munur-
inn er að á árum óhlutlæga myndverksins var
um einangrað fyrirbæri listhópa víða um lönd
að ræða, en skipulagt hópefli á heimsvísu með
fulltingi listaskólanna hvað seinni tíma áhrærir.
Þetta þróunarferli, á tímabilinu, er afar tákn-
rænt um að þröngar tilbúnar kennisetningar
eru dæmdar til að lifa sig og að það eru lista-
mennirnir sjálfir sem hafa síðasta orðið, hvar
sem þá annars ber niður.
Verk stóra Roberts, eins og hann varjafnan nefndur af starfsbræðrum sín-um í Frans, eru skúlptúrar í bak fyrirog út í fingurgóma. Sér til fulltingis
þurfa þau engan hávaða né fræðikenningar og
þótt þau teljist óhlutlæg, hugsar gerandinn
jafnaðarlega í rými ljósi og lofti líkt og grískir
myndhöggvarar til forna, rýmið var þeim allt og
það er galdurinn að baki þeirrar mögnuðu út-
geislan sem frá þeim stafar.
Þá eru verk listamannsins í hæsta máta líf-
ræn, sem er leyndardómurinn við alla mikla list
og þótt hann væri að mestu sjálflærður líkt og
Deyrolle, voru þeir hámenntaðir dugnaðarfor-
kar í lífi og list. Til að geta betur sinnt list-
sköpun sinni hætti Jacobsen jafnvel að umgang-
ast áfengi og smakkaði ekki dropa eftir það. Var
lengi prófessor við listakademíuna í München
og á tímabili einnig við akademíuna í Kaup-
mannahöfn, sem segir sitt.
Á háskalegum tímum þegar náköld hátæknin
hefur tekið völdin eru næm opin skynfæri og líf-
rænir hlutir aftur í sviðsljósinu, og hér standa
verk Robert Jacobsen sterkt með sína þjálfuðu
og inngrónu meðvitund um rými.
Það voru svörtu járnskúlptúrarnir sem gerðu Robert Jacobsen frægan í París.
Dewasne og Robert í Hvidorve 1949.