Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.2002, Síða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 19. JANÚAR 2002 11
Þekkja íslenskir blaðamenn
þjóðfélagið nógu vel til þess að
geta tekið þátt í uppbyggilegri
gagnrýni á stjórnarfar landsins?
SVAR:
Til að geta svarað þessari spurningu er
nauðsynlegt að velta fyrir sér merkingu
hennar: Hvers konar þekking og hve mikið
af henni er nauðsynleg til að geta verið
gagnrýninn? Hvers konar gagnrýni er upp-
byggileg og hverjir stunda hana?
Sérfræðingar eru ekki hæfastir til að
gagnrýna það sem þeir eru sérfróðir um.
Vísindamenn stunda vísindi en þeir sem
stunda vísindagagnrýni eru yfirleitt ekki
vísindamenn sjálfir. Á sama hátt er ólíklegt
að blaðamaður sem er sérfræðingur í ein-
hverri grein þjóðfélagsfræða væri betri
þjóðfélagsgagnrýnandi en hinn sem hefur
ekki þessa sérfræðiþekkingu. En alveg eins
og vísindagagnrýnandinn þarf að þekkja að-
ferðir og innviði vísinda, þá þarf blaðamað-
urinn helst að kunna eitthvað fyrir sér í fé-
lagsvísindum til að geta fjallað af viti um
þjóðfélagsmál. Af þessu er hægt að draga
almenna ályktun: Blaðamenn eiga að vera
vel heima á mörgum sviðum en þeir eiga
ekki að vera sérfræðingar.
En það má skilja spurninguna á fleiri
vegu: Eitt er að hafa góða almenna mennt-
un sem gerir blaðamanni kleift að átta sig á
efnahagsmálum, pólitík, vísindastarfsemi,
löggjöf og dómsmálum, rekstri fyrirtækja,
menningu og listum og svo framvegis. Ann-
að er að hafa þá reynslu og innsýn í þjóðfé-
lagið sem gerir gagnrýna afstöðu til stjórn-
arfars og stjórnmála áhugaverða og
innihaldsríka. Það má kannski lýsa upp-
byggilegri gagnrýni svo að hún sé gagnrýni
þess sem hefur slíkan skilning á því sem
hann eða hún fjallar um ásamt nægri
menntun til að tileinka sér viðhorf hins upp-
lýsta leikmanns í mörgum ólíkum málum.
Þessi skilyrði – innsýn og undirstöðugóð
háskólamenntun – má segja að séu nauð-
synleg skilyrði þess að blaðamaður geti tek-
ið þátt í uppbyggilegri gagnrýni. En þau
eru ekki nægjanleg skilyrði. Það er hægt að
búa yfir getunni án þess að notfæra sér
hana, vera áhugalaus um gagnrýni, jafnvel
á valdi annarlegra sjónarmiða. Gagnrýninn
blaðamaður er því líka skapandi og frjór í
hugsun, áhugasamur og leitandi. Pólitísk
róttækni, hvort sem er hægri, vinstri eða
miðjuróttækni, er líka mikilvægur eiginleiki.
Hafa íslenskir blaðamenn þessa kosti til
að bera? Flestir hafa vafalaust einhverja
þeirra, en sennilega hafa fáir þá alla. Það
má taka dýpra í árinni: Þessir eiginleikar
einkenna ekki íslenska fjölmiðla og ekkert
bendir til þess að fjölmiðlarnir sækist eftir
eða þjálfi fólk sem hefur þá.
Ef íslenskir blaðamenn taka ekki þátt í
uppbyggilegri þjóðfélagsgagnrýni má geta
sér til að þá skorti annaðhvort skilning og
undirstöðuþekkingu eða innsýn og reynslu
eða eldmóð og áhuga. Nú getur verið að
ástæðan fyrir því að þá skortir einhverja
þessara eiginleika sé ekki að öllu leyti þeim
sjálfum að kenna, heldur liggi í menning-
unni, samfélagsorðræðunni, ef svo má að
orði komast. Það getur verið að samfélagið
eða fjölmiðlaheimurinn sé ekki móttækileg-
ur fyrir uppbyggilegri gagnrýni.
Þess vegna má snúa spurningunni við:
Væri uppbyggileg gagnrýni á stjórnarfar
möguleg ef einhverjir væru færir um að
stunda hana? Gallinn á samfélagsorðræð-
unni á Íslandi virðist sá að hún er þröng og
einhæf. Umfjöllun fjölmiðla er undantekn-
ingalítið bundin við aðgerðir og yfirlýsingar
stjórnvalda og stórfyrirtækja, fjölmiðlarnir
stunda enga sjálfstæða rannsóknarblaða-
mennsku. Ljósvakafjölmiðlar, sem hafa gíf-
urleg áhrif á alla almenna umræðu í land-
inu, hafa að því er virðist einsett sér að
hafna faglegum vinnubrögðum við undirbún-
ing og úrvinnslu fréttadagskrár. Þannig er
iðulega alltof mikil áhersla á viðtöl þar sem
viðmælandinn hefur yfirburðaþekkingu á
umræðuefninu en fréttamaðurinn hefur varla
kynnt sér það. Fjölmiðlar á Íslandi eru oft
ófærir um áhugaverða efnisúrvinnslu vegna
þess að fréttamennirnir þurfa að láta máls-
aðila hverju sinni fræða sig og eru því ekki
óháðir þeim.
Íslenska blaðamenn skortir ekki menntun
eða skilning á þjóðfélaginu til að geta tekið
þátt í uppbyggilegri gagnrýni á stjórnarfar.
Þá skortir eldmóð og róttækni, þeir eru í
fjötrum metnaðarlausrar fjölmiðlamenn-
ingar. En hverjir stunda þá þessa gagnrýni
hér á landi ef fjölmiðlarnir gera það ekki?
Þó að vissulega gerist það að einstaklingar
og hópar fólks móti gagnrýna afstöðu í ein-
stökum málum og fylgi henni eftir, þá vantar
hið stöðuga og virka eftirlit sem í sumum
löndum kemur frá háskólum og sjálfstæðum
rannsóknastofnunum. Kannski er það vegna
þessa skorts sem stjórnmálamenning okkar
er talsvert frumstæðari en í nágrannalönd-
um, ekki vegna fámennisins.
Jón Ólafsson heimspekingur.
Hvaða dýrategund er elst?
SVAR:
Út frá rannsóknum á steingervingum er
sennilegt að tegund nokkur af fylkingu
tálknfótunga (brachiopoda), sem fengið hefur
íslenska nafnið tyngla en nefnist á latínu
lingula, sé sú tegund sem lengst hefur verið
við lýði af núlifandi tegundum jarðar. Teg-
und þessi hefur fundist í steingervingalögum
frá kambríum tímabili jarðsögunnar. Það
segir okkur að tegundin hefur verið til í rúm
500 miljón ár og lítið breyst í útliti á þeim
tíma.
Tálknfótungar teljast nú vera um 300 teg-
undir en mun fleiri tegundir eru útdauðar og
hafa fundist steingerðar, eða allt að 20.000
tegundir. Talið er að áður en hin mikla út-
rýmingaralda reið yfir jörðina fyrir 250
milljónum ára, þar sem mörk forlífsaldar og
miðlífsaldar liggja, hafi fylkingin verið mun
tegundaauðugri. Tálknfótungar finnast í dag
aðallega í köldum sjó á heimskautasvæð-
unum eða á mjög miklu dýpi. Af þessum
sökum er líffræði fylkingarinnar ekki nægi-
lega vel þekkt.
Tálknfótungar minna mjög á samlokur
enda með tvær skeljar. Skyldleikinn við
samlokur eða önnur lindýr er þó enginn og
eru skyldustu fylkingarnar fornar fylkingar
eins og mosadýr (bryozoa.)
Önnur tegund sjávarhryggleysingja,
skeifukrabbinn (limulus) hefur verið til í
nokkur hundruð milljón ár. Í ljósi líffræð-
innar er aldur þessara tegunda ákaflega
merkilegur miðað við að „meðalaldur“ teg-
unda eru einungis fáeinar milljónir ára.
Jón Már Halldórsson.
ÞEKKJA ÍSLENSKIR
BLAÐAMENN
ÞJÓÐFÉLAGIÐ
NÓGU VEL?
Í vikunni sem er að líða fjallaði Vísindavefurinn
meðal annars um eðlisfræði skæra, eitruð spen-
dýr, oktantölu bensíns og um hugtakið ‘meðvirkni’ í sálfræði.
VÍSINDI
KROSSGÁTAN
Verðlaun hlutu:
25.000 kr.: Guðný Maren Hjálmarsdóttir,
Túngötu 15, 430 Suðureyri.
20.000 kr.: Ingibjörg R. Magnúsdóttir, Þor-
finnsgötu 4, 101 Reykjavík.
15.000 kr.: Guðmunda Friðriksdóttir,
Kirkjuvegi 1, 230 Keflavík.
Lausn á verðlaunagátum
MYNDAGÁTAN
Lausnin er: Ný heimsmynd blasir við eftir
mesta hryðjuverk sögunnar og grimmilega
árás á vestræna siðmenningu. Endurskipu-
leggja verður allt varnarkerfi þjóða jarðar frá
grunni.
Verðlaun hlutu:
25.000 kr.: Steinunn Guðlaugsdóttir, Lækja-
smára 8, 201 Kópavogur.
20.000 kr.: Einar Gunnarsson, Þingvalla-
stræti 27, 600 Akureyri.
15.000 kr.: Ragnar Hauksson, Tjarnarstíg 2,
170 Seltjarnarnes.