Lesbók Morgunblaðsins - 09.02.2002, Blaðsíða 8

SÍÐASTA FLUGFERÐ
NOWINKA OG
FÉLAGA HANS
Nýlentir í Bardufoss eftir njósnaflug frá Íslan
Feldwebel eða flugvélstjóri, Erich Hoppe, Übe
itsch, Unter-offizer eða siglingafræðingur, Josef
Ljósmynd úr sa
T
VÍTUGUR að aldri og árið er 1939.
Styrjöld var hafin í Evrópu og fram-
tíð Josefs Nowinka ekki björt. Hann
var kvaddur í þýska herinn og eftir
hefðbundna þjálfun, sendur í fót-
göngulið landhersins og á vígstöðv-
arnar í Frakklandi. Eftir tveggja ára
veru þar, fannst honum tíma sínum
betur varið við að skoða heiminn og sótti því um að
komast í flugskóla þýska flughersins. Hann var
einn margra sem stóðust inntökupróf og tveggja
ára flugnám tók við. Að loknu bóklegum fögum,
hófst sjálft flugnámið og Josef Nowinka var byrj-
aður að sjá heiminn og ferðast til annarra landa.
Hann lauk þjálfun sinni og fékk flugmannsvæng-
ina í Næstved í Danmörku árið 1943.
Þar var hann valinn til að fljúga sprengjuflug-
vélum, fékk þjálfun á Dornier Do-17 og sendur í
flugsveitina KG-77 þar sem hann í fyrsta sinn hitti
væntanlega áhöfn sína. Félagar hans voru einnig
að ljúka þjálfun, hver á sínu sviði. Christian Dokt-
oritsch var kennd siglingarfræði og tækninám á
nýjung sem breytti hernaðarsögunni – ratsjánni.
Erich Hoppe var lærður loftskeytafræðingur og
Karl-Heinz Reinecke var flugvirki og nam flug-
vélstjórn. Eftir að þeir þrír síðastnefndu voru
sendir í KG-77 tók við þjálfun í notkun MG-81
7,9mm vélbyssa, sem notaðar voru í flugvélum
þýska flughersins. Áhöfnin náði strax mjög vel
saman og hófst nú þjálfun í nætur- og lágflugi.
Fyrsta hernaðarflugið var farið frá Istres í Frakk-
landi 1944 og ráðist á herskip á Miðjarðarhafi. Þeir
flugu nánast alltaf næturflug og urðu mjög góðir
og færir til þeirra verka sem ætlast var til af þeim.
Seinna sama ár voru þeir félagar færðir til og
lánaðir flugsveitinni KG-26, sem þá var með bæki-
stöðvar í Bardufoss í Norður-Noregi. Þar kynnt-
ust þeir nýrri flugvél og fengu þjálfun á fjögurra
ára gamla Junkers Ju-88 A4. Þessari flugvél hafði
verið breytt. Hohentwiel ratsjártækjum hafði ver-
ið komið fyrir í stjórnklefa. Stærri, öflugri og
gangvissari Junkers Jumo 211-J2 hreyflum, sem
hvor um sig var 1,340 hestöfl, voru settir á vélina
og til að auka langdrægni voru aukaeldsneytis-
tankar settir í skrokkinn, þar sem sprengjur voru
hafðar fyrr og að auki var tveim 900 lítra eldsneyt-
istönkum komið fyrir undir vængjum milli mótora
og flugvélabolsins. Þremur hreyfanlegum 7,9 mm
MG-81 vélbyssum var komið fyrir í stjórnklefa til
árása og varnar. Að auki báru áhafnarmeðlimirnir
persónuleg handvopn ýmist 9mm Luger eða 9mm
P-38 Walther skammbyssur. Þetta voru hættuleg-
ir menn í návígi, enda þjálfaðir í sjálfsvörn ef svo
bar undir og allir búnir að gegna herþjónustu í
þýska landhernum.
Eftir þessar breytingar hlaut Junkers flugvélin
tegundarnafnið JU-88A6/U. Hún var smíðuð hjá
Junkers flugvélaverksmiðjunni í Dassau sama ár
og Josef hóf flugnám. Vélin var máluð í stöðluðum
litum þýska flughersins, ljós- og dökkgræn. Þar
sem ætlast var til að vélinni væri flogið lág- og
langflug yfir Norður-Atlantshafi, var hún sprautuð
með hvítri málningu óreglulegu mynstri ofaná
vængjum og á skrokknum. Að neðan var hún mál-
uð svört. Flugsveitarnúmerið 1H+BF var málað á
skrokkinn. Með þessari öflugu flugvél fengu þeir
enn eitt hlutverkið sem var að mæla loftþrýsting,
taka veður og vindstefnu á langflugum sínum, sem
oftar en ekki voru frá 6 til 15 klukkustundir.
Þessi flugvél varð heimili þeirra félaga næstu
mánuði. Hún reyndist afar vel og gerðu þeir árásir
á skip, sem talin voru hernaðarskotmörk og
breska tundurskeytabáta sem komu annaðhvort
frá Shetlands- eða Færeyjum. Jafnframt á skipa-
lestir við Norður-Noreg. Þeir voru stundum sendir
alls óvopnaðir í njósna- og veðurflug, til að létta
flugvélina enn meir og auka drægi hennar, norður
fyrir Ísland. Í löngum tilbreytingalausum og
þreytandi flugferðum í nær öllum veðrum, misstu
þeir félaga sína, sem fórust annaðhvort vegna véla-
bilana eða að þeir voru skotnir niður. Skemmtileg-
ast þótti þeim að sjá hvalatorfur. Nokkrum sinnum
komu upp bilanir í hreyflum vélarinnar og þá tók
alvaran við og haldið heim á einum hreyfli í lítilli
hæð sem stundum var ekki meir en 20 metrar yfir
sjávarmáli. Dæmi var um að félagar þeirra ráku í
lágflugi loftskrúfur í hafið og við það tættust loft-
skrúfurnar, sem voru úr tré, í sundur. Þá kom sér
vel að hafa snöggan flugvélstjóra sem dræpi á rétt-
um hreyfli áður en rúmlega 1.300 hestafla mót-
orinn rifi sig lausan frá vængnum. Jafnframt þótti
þeim lítið gaman að fljúga næturflug í eldingar-
veðri. Þá misstu þeir nætursjónina, þegar raf-
blossarnir sprungu við gegnsæjan stjórnklefann.
Josef og félagar hans nutu ávaxta reynslu sinnar
í næturflugunum, en vorin og sumrin þóttu þeim
best, því þá var bjart og vænlegra að verða var við
skipalestir á leið frá Íslandi til Murmansk, auk
þess sem vinnuálag í siglingafræði varð minna
vegna dagsbirtunnar.
Þegar leið fram á vorið 1945 sótti rússneski her-
inn inn í Norður-Noreg og töluðu flugmenn KG-77
og KG-26 um þá ógn sem stafaði af því að verða
hugsanlega rússneskir stríðsfangar. Það fannst
þeim vera ömurlegt hlutskipti.
Í lok fyrsta dags maímánaðar árið 1945 var Jos-
ef Nowinka og félögum hans falið að undirbúa
njósna-og veðurflug. Þeir áttu að fljúga að Jan
Mayen, þaðan norður fyrir Ísland og kanna hugs-
anlegar ferðir skipalesta og taka veður. Flugtak
var áætlað klukkan 06:00 að morgni annars maí.
Þennan morgun grandskoðaði Karl-Heinz Rein-
ecke flugvélstjóri mótora og annað er tilheyrði
starfi hans. Christian Doktoritsch fékk upplýsing-
ar um áætlaða flugleið, flughæðir, stefnur og ann-
að er kom siglingafræði við, á meðan Erich Hoppe
loftskeytamaður fékk upplýsingar um hvaða
bylgjulengdir skyldu notaðar og fór hann að því
loknu yfir vopnabúnað vélarinnar.
Laust eftir klukkan 06:00 lifnaði yfir Jumo 211
hreyflunum og yfirhlaðin rúmlega 10 tonna þung
flugvélin brölti af stað og fór í loftið undir öruggri
stjórn flugstjórans. Ennþá annað tilbreytingalítið,
langt flug var hafið, í vonlausu stríði. Flogið var
með norðvestlæga stefnu og í um 300 metra hæð,
til að byrja með.
Eftir fimm klukkustunda flug voru þeir staddir
fyrir norðaustan Grímsey á leið heim til Bardufoss,
þegar olíuþrýstingur á hægri hreyfli féll og byrjaði
hann að hitna yfir eðlileg mörk. Í ljósi aðstæðna
ákváðu þeir allir að nauðlenda flugvél sinni á Ís-
landi og var stefnan tekin á Melrakkasléttu. Þá
slepptu þeir aukaeldsneytistönkunum í hafið, en
Reinecke flugvélstjóri ákvað í samráði við flug-
stjórann að nota afl beggja hreyfla til að nálgast
Ísland, en það létti álag flugmannsins við að hafa
stjórn á flugvélinni, þrátt fyrir að sá hægri væri
kominn á afar hættulegt stig og við það að bræða
úr sér. Hávaðinn frá hreyflinum var óbærilegur,
þeir heyrðu að legur voru farnar að gefa sig og
spýttust reykur og eldglæringar út um útblást-
ursrörið sem sneri að flugstjórnarklefanum, en
annað eins rör var hægra megin, á sama mótor, en
utan sjónmáls áhafnarinnar. Þeir voru í 30 metra
hæð og flugu yfir þokubökkum og náðu landi við
Geirsvík á Melrakkasléttu, þaðan var flogið
framhjá Grjótnesi og í átt að bænum Leirhöfn.
Josef lækkaði flugið og var búinn að koma auga á
Leirhafnarvatnið, þar sem hann ætlaði að láta
flugvélina niður. Félagar hans ráðlögðu honum frá
því, vegna þess þeim þótti vatnið vera það grunnt,
að flugvélin myndi ekki sökkva þar. Hélt hann þá
áfram að Snartarstaðanúp, sneri vélinni við og
flaug aftur nær fjöllunum að bænum Leirhöfn og
ákvað að lenda í sjónum þar norðar. Lending á
landi kom aldrei til greina, þrátt fyrir slétta sanda
víðs vegar, vegna tæknibúnaðar um borð og sér-
staklega ratsjárinnar sem flugvélin var útbúin.
Hana vildu þeir ekki láta af hendi til bandamanna.
Jósef flaug að Leirhafnarfjöllunum og lækkaði
flugið í um 15–20 metra, setti loftskrúfurnar í fínan
skurð og dró úr flughraða um leið og hann setti
vængbörðin 25° niður. Eftir að hluta stjórnklefans
hafði verið skotið í burtu, dró hann enn meira úr
flughraða og ofreisti flugvélina yfir haffletinum.
Stélið skall fyrst niður og féll vélin ofan á vængina í
sjóinn. Lendingin var um hundrað metra frá landi,
innan við svonefnda Bangsaþúfu við Hraunin á
Melrakkasléttu. Það sauð í sjónum þegar heitir
hreyflarnir snöggkólnuðu.
Það var afskaplega erfitt að nauðlenda Junkers
Ju 88 á vatni. Einungis tvær af tíu slíkum nauð-
lendingum heppnuðust. Flugvélarnar áttu það til
að kollsteypast og við það rotaðist áhöfnin og
drukknaði. Þess vegna voru Junkers Ju 88 flug-
menn, sem reynt höfðu slíkt og lending þeirra tek-
ist, álitnir mjög færir flugmenn. Josef hafði aldrei
áður reynt slíka lendingu, en hversu vel tókst til,
ber færni hans sem flugmanni glöggt vitni.
Fyrstir frá borði fóru Hoppe og Reinecke, enda
flugstjórnarklefinn yfir þeim farinn burt í tvennu
lagi. Þeir stungu sér í sjóinn og syntu til lands. Síð-
ar komu þeir Doktoritsch og Nowinka. Þeir gengu
eftir flugvélaskrokknum aftur að stélinu til að losa
björgunarbát er þar var staðsettur, í sérstöku
hólfi, en Nowinka stakk sér í sjóinn og synti að
landi til félaga sinna skömmu síðar. Hann varð
nánast aðframkominn af kulda og losti er hann
náði fjörunni, enda búinn að vera undir miklu
álagi, við að fljúga vélinni að landi og lenda henni í
sjónum án þess að nokkur félaga hans slasaðist.
Doktoritsch vildi hins vegar fara þurrum fótum
til lands og það tókst honum í bát sonar bóndans í
Nýhöfn sem kom og náði honum skömmu síðar úr
uppblásnum gúmbát á hvolfi, nokkru áður en flug-
vélin sökk á um 5–6 metra dýpi. Hann hafði þá
skotið neyðarblysum látlaust í loftið.
Margir urðu vitni að lendingu þýsku flugvélar-
innar og eru greinargóðar og skýrar, munnlegar
sem skriflegar heimildir til frá heimamönnum á
bæjunum Leirhöfn og Nýhöfn um atvikið.
Jóhann Helgason, bóndi í Leirhöfn, þá 19 ára,
hélt ásamt föðurbróður sínum Sigurði Kristjáns-
syni á hestum úr Leirhöfn á slysstað. Kristinn
Kristjánsson, bóndi í Nýhöfn og bróðir Sigurðar,
var að ganga frá rauðmaganetum, er hann varð
vélarinnar var. Þegar hann sá hvert stefndi, sendi
hann son sinn Kristján að bát er flaut í fjörunni og
reri sá að flugvélinni um 2ja kílómetra leið, þá ný-
lentri. Þar bjargaði hann Doktoritsch.
Jóhann og Sigurður hittu þá Hoppe og Reinecke
rennblauta og kalda í fjörunni. Þar höfðu þeir af-
klæðst vattfóðruðum hlífðarfatnaði sínum. Þeir
síðarnefndu afhentu frændunum handvopn sín, og
bentu jafnframt á ósjálfbjarga félaga sinn í fjör-
unni. Þeim var bent á að halda til bæja og þar sem
Nýhafnarbærinn var sá eini í sjónmáli, héldu Þjóð-
verjarnir þangað. Doktoritsch, sem kom í bát
Kristjáns að ströndu og Nowinka héldu eftir að-
hlynningu með Jóhanni og Sigurði á hestum til
Leirhafnar. Aðhlynning fólst í því að Jóhann af-
klæddi Josef Nowinka gegnblautum fatnaði hans
og hafði við hann fataskipti. Klæddist hann sjálfur
að einhverju leyti votum fatnaði flugmannsins.
Jóhann hefur sagt að flugmennirnir hafi rifist á
leiðinni til Leirhafnar. Í dag er staðfest að Doktor-
itsch var að láta Nowinka vita hversu heimskulegt
það hefði verið, ef hann hefði lent flugvélinni á
Leirhafnarvatninu. En þá hefði flugvélin staðið
upp úr vatninu að hálfu.
Þegar heim á bæina var komið gengu heima-
menn fumlaust í að færa mennina úr köldum o
votum klæðunum, þurrka þeim og hátta í hlý rúm
Þeim var jafnframt gefin heit máltíð og veittu
annar viðurgjörningur. Föt þeirra voru þvegin o
þurrkuð.
Þegar heimamenn höfðu verið í sambandi sín
milli og fengið staðfest hver hjá öðrum að þess
óvæntu gestir væru við góða heilsu, rak Kristi
bónda í Nýhöfn minni til bréfs frá Bretum, þa
sem Íslendingum væri með öllu bannað að haf
samband við Þjóðverja hér á landi. Honum þót
reyndar lítið til þessara skilaboða koma, í ljó
þeirrar staðreyndar að tveir þýskir herflugmen
deildu rúmi hans og eiginkonunnar í svefnhe
berginu þar á bæ. Símað var til Húsavíkur úr Lei
höfn, enda var þar Landssímastöð og Bandaríkja
mönnum þar gerð grein fyrir hvernig málum va
háttað. Jafnframt var hringt til Raufarhafnar o
breskum strandvörðum sem þar voru staðsett
látnir vita.
Bretarnir komu um kvöldið með bát sem flut
stjórnarfulltrúa KNÞ af kaupfélagsfundi á Rau
arhöfn til Kópaskers. En Bretarnir vissu lít
hvernig standa bæri að málum og fengu tvo kaup
félagsfulltrúanna til að hafa við sig fataskipti áðu
en þeir héldu á bæina til fundar við þýsku áhöfnin
ásamt túlki sínum, svo óákveðnir og hræddir vor
þeir við þessari óvæntu heimsókn.
Móðir Jóhanns Helgasonar í Leirhöfn, Andre
P. Jónsdóttir, var verslunarskólagengin og kunn
eitthvað fyrir sér í þýsku og ensku. Hún hélt al
tíð fram, að einn úr flugáhöfninni væri læknanem
frá Austurríki. Þar hafði hún að hluta rétt fyrir sé
en eftirnafnið Doktoritsch sat alla tíð í huga henn
ar en sá er austurrískur ríkisborgari, en ekki lækn
ir. Eftir að Bretarnir færðu Þjóðverjana tvo ú
Nýhöfn til Leirhafnar síðar og allir fengið kvöld
kaffi ásamt meðlæti, héldu þeir á brott með bátn
um sem flutti nú aftur til Raufarhafnar, kaup
félagsfulltrúana og síðustu þýsku stríðsfangana
Íslandi í heimsstyrjöldinni síðari.
Þar voru þeir í einn dag, en sendir með strand
ferðaskipi til Reykjavíkur, en sú ferð tók tvo dag
Í höfuðborginni voru þeir afhentir Bandaríkja
mönnum. Þeir dvöldu í herfangelsi á Kirkjusand
þar sem nú er athafnasvæði Strætó. Þar fóru fram
yfirheyrslur og af þeim teknar skriflegar skýrslu
Eftir viku dvöl hér á landi voru þeir komnir
loftið á ný, en þá í fjögurra hreyfla bandarísk
herflugvél og allir á leið í stríðsfangabúðir í Banda
ríkjunum.
Þegar vestur um haf var komið, var Christia
Doktoritsch sleppt eftir um einn mánuð og sendu
heim til Austurríkis. Hinir voru eitt ár í fangabúð
um í Fort G. Meade í Maryland. Þar unnu þre
menningarnir á bændabýlum og í eldhúsum her
ins. Eftir árið voru þeir sendir með skipi t
Englands, og í varðhald Breta næstu tvö árin
Fangabúðirnar voru Camp 259 í Leyland. Sveita
störf og vegalagningar var starf þeirra til haust
ins 1948, er þeim var sleppt úr haldi og sendir t
Þýskalands.
Þjóðverjarnir bera allir mikið lof á heimamen
og segja móttökurnar í Nýhöfn og Leirhöfn aðdá
E F T I R Þ Ó R Ð J Ó N S S O N
Laust eftir hádegi 2. maí 1945, daginn sem Berlín féll, lenti síðasta þýska
flugvélin hér á landi í heimsstyrjöldinni síðari. Eftir nauðlendinguna gafst áhöfnin
upp fyrir íslenskum bændum og urðu Þjóðverjarnir þar með síðustu
þýsku stríðsfangarnir hér á landi. Þetta er saga áhafnarinnar.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. FEBRÚAR 2002