Lesbók Morgunblaðsins - 09.02.2002, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. FEBRÚAR 2002 5
nefndi Samhljóm ósamhljóma lagagreina – verk
sem var í senn safn og summa. Concordia Grati-
ans eða Decretum eins og tekið var að kalla það,
orsakaði byltingu í kirkjurétti og grundvallaði
hann sem vísindagrein með höfuðstöðvar í
ítölsku borginni Bologna þar sem norrænir mið-
aldamenn sóttu til náms, m.a. Jón Halldórsson
biskup á 13. öld. Svo og París þar sem Þorlákur
Þórhallsson nam, síðar ábóti á Njáluslóðum,
nánar tiltekið í Þykkvabæjarklaustri og enn síð-
ar Skálholtsbiskup og dýrlingur.
Decretum Gratians varð fljótlega að ómiss-
andi kennslubók í kirkjurétti og sannkölluð
metsölubók á evrópskum miðöldum og varla til
svo klaustur eða sæmilega búin kirkja að þetta
verk lægi ekki á hillu.
Samkvæmt Gratian er stofnun hjónabands
tvíþætt ferli: annars vegar þegar hjónin komast
að samkomulagi um að eiga hvort annað og hins
vegar þegar samningurinn er uppfylltur með
samförum hjónanna. Það er annars vegar and-
legt fyrir tilverknað samkomulagsins og líkam-
legt fyrir tilverknað samfaranna. Samfarir án
fyrirheits um að ganga að eigast er ekki hjóna-
band og ekki heldur fyrirheit án samkomulags
líkamanna.
Þetta er athyglisvert með hliðsjón af dæmi
Hrúts og Unnar, formálinn sem veislusveinninn
fer með í veislunni á Lundi og verður til þess að
Höskuldur tekur upp þykkjuna fyrir bróður
sinn og lýstur hann: „Ég skal þér Mörður vera
og stefna þér af konunni og finna það til foráttu,
að þú hafir eigi sorðið hana“ er kórrétt upp úr
Gratian.
Árið 1206 bætti Innocent páfi III við ákvæði
þar sem fjallað er um tilfelli þar sem hjónin gátu
ekki notist vegna stærðarmunar kynfæranna.
Innocent úrskurðaði að hjónabandinu mætti
slíta og aðilar gætu stofnað ný.
Hér er engu líkara en við séum tekin að lesa
yfir öxlina á höfundi Njálu, sem reyndar virðist
hafa vera öldungis ófeiminn að skrifa nokkuð
beint upp úr handbókum, þarf ekki annað en
minna á þrenn hjónabönd Hallgerðar sem eru
eins og skýringardæmi í handbók, að ekki sé
minnst á heilu og hálfu kaflana sem fljúga
gæsalappalausir upp úr lögbókum inn í mála-
ferlin á alþingi.
***
En úr því að við erum farin að lesa yfir öxlina
á höfundi Njálu má spyrja hvort þess megi ein-
hvern tímann vænta að við munum fá að sjá
framan í hann.
Lokasetning verksins: „Ok lýk ek þar
Brennu-Njáls sögu“ glottir framan í lesandann
eins og áskorun. Hver er þessi „ég“? Áhuga- og
atvinnumenn hafa lagt sig fram í þessari leit.
Elstu handritabrot Njálu eru frá því um 1300,
nánast samtíma höfundinum, en Njála er talin
samin um 1280. Það gefur auga leið að afrit-
arinn hefur þekkt nafn og heimilisfang þessa
eftirlýstasta höfundar norrænna bókmennta.
Skildi hann áreiðanlega ekki eftir sig neinar
vísbendingar, oft krota skrifarar athugasemdir
á spássíur handritanna, athugasemdir um veðr-
ið, þeim er kalt, þeir eru svangir, stúlkan sem
þeir elska er þeim afhuga. Stundum bregða þeir
fyrir sig dulmáli. Var virkilega enga vísbend-
ingu að finna á neinum skinnbleðli?
Var tilviljun að Einar Ólafur Sveinsson sem
gaf út vísindalega útgáfu Njálu á sjötta ára-
tugnum, þakkaði lögreglustjóranum í Reykja-
vík í formála fyrir lán á sérstökum lampa, senni-
lega þeim sama og var notaður til að upplýsa
sakamál.
Ugglaust halda Íslendingar lengi enn áfram
að leita að höfundi Njálu og félögum hans í
Nafnlausa félaginu. En með nokkrum hætti
mætti líka kalla þá höfunda okkar. Með því að
lesa og hugleiða og afrita Njálu og systur henn-
ar höfum við í leiðinni eignast þann samnefnara
sem gerir okkur að þjóð.
Það er enda við hæfi að við skulum ævinlega
við móttöku á erlendum þjóðhöfðingjum aka
með þá rakleiðis niður á Árnastofnun í stað þess
að leiða þá fyrir vopnaðan heiðursvörð eins og
tíðkast með öðrum þjóðum.
Það væri fróðlegt að vita hvað stórmenninu
finnst innst inni um þann gjörning. Íslensk mið-
aldahandrit eru frábrugðin ættingjum sínum á
meginlandinu sem hafa verið geymd fjarri kám-
ugum höndum í rammgerðum klaustrum og
dómkirkjum og höllum. Íslensk handrit eru
mörg hver komin til okkar í gegnum ólýsanlega
eymd um aldir þar sem þau urðu að deila kjör-
um og híbýlum með íbúunum, köldum og sagga-
fullum.
Mér kemur í hug handrit að Njálu frá 14. öld,
eitt það heillegasta sem hefur varðveist, bundið
í selskinn. Ásýnd þess er skorpin og blökk eins
og það hafi verið geymt nálægt hlóðum eða í
reykhúsi. Manni kemur í hug eitthvert smádýr,
moldvarpa eða broddgöltur, sem liggja dauð á
hraðbrautinni eftir að umferðin hefur straujað
yfir þau.
Og samt, þessi rúst hefur að geyma þetta
djásn: Brennu-Njáls sögu.
Höfundur er rithöfundur.
Í
FYRRA endurútgaf Bókaútgáfan
Salka í einni bók fyrstu tvö bindin af
sögu Þóru frá Hvammi eftir Ragn-
heiði Jónsdóttur: Ég á gull að gjalda
(1954) og Aðgát skal höfð (1955).
Núna hefur Salka sent frá sér aðra
bók sem inniheldur síðari bækurnar
tvær: Sárt brenna gómarnir (1958) og
Og enn spretta laukar (1964). Þessi skáld-
sagnakvartett Ragnheiðar Jónsdóttur er
merkilegur fyrir margra hluta sakir, ekki
síst þá staðreynd að í honum er sögð þroska-
saga konu allt frá því hún er barn í sveita-
samfélagi þriðja og fjórða áratugarins og
þar til hún er menntuð skipstjórafrú í
Reykjavík árið 1960. Í íslenskum bókmennt-
um eru Þórubækur Ragnheiðar eitt af fáum
skáldverkum þar sem hægt er að segja að
um sé að ræða þroskasögu konu; reyndar er
hún líklega eina dæmið um viðamikla
þroskasögu þar sem kona er í hlutverki að-
alsöguhetju. Hversu vel saga Þóru fellur
undir skilgreininguna þroskasögu verður þó
rætt nánar hér á eftir.
Hvað er þroskasaga?
Hugtakið þroskasaga (þýska: Bildungs-
roman) var fyrst notað sem skilgreining-
arheiti yfir ákveðna tegund af skáldsögum
sem áttu sitt blómaskeið á síðari hluta
nítjándu aldar og í upphafi tuttugustu aldar
í evrópskum bókmenntum, ekki síst þýskum
og breskum. Fyrirmyndin er hins vegar rak-
in til átjándu aldar skáldsögu Goethes um
Wilhelm Meister (1795–96). Af frægum verk-
um frá blómaskeiði þroskasögunnar mætti
nefna sögu Charles Dickens af Davíð Copp-
erfield (1849–50) og sögu Romain Rollands
um Jóhann Kristófer (Jean Christophe,
1905–12).
Eins og segir í uppsláttarritinu Hugtök og
heiti í bókmenntafræði eru þroskasögur
„skáldsögur sem framar öðru lýsa þroska-
braut söguhetjunnar frá æsku og óstýrilæti
til fullrar sjálfsvitundar og aðlögunar að ytri
veruleika; sú braut er mörkuð ólíkum fé-
lagslegum og sálrænum áhrifaþáttum og
stundum lýkur baráttu hetjunnar við sjálfa
sig og umheiminn með fullum ósigri henn-
ar“. Eða sigri, mætti bæta við, og á það ekki
síst við eina fyrirferðarmikla undirgrein
þroskasögunnar sem kalla mætti þroskasögu
listamannsins (þýska: Künstlerroman). Slík-
ar sögur snúast fyrst og fremst um það að
lýsa því hvernig „listamaður verður til“.
Frægasta dæmið hér er að öllum líkindum
saga James Joyce Æskumynd listamanns (A
Portrait of the Artist as a Young Man, 1914–
15) sem kom út í íslenskri þýðingu Sigurðar
A. Magnússonar í fyrra. Af íslenskum verk-
um er Fjallkirkjan (1923–28 á dönsku, 1941–
43 á íslensku) eftir Gunnar Gunnarsson
helsta dæmið um slíka þroskasögu lista-
manns.
Þórubækurnar falla að ýmsu leyti undir
ofangreinda skilgreiningu á þroskasögu og
ef marka má undirtitil allra bókanna: „Úr
minnisblöðum Þóru frá Hvammi“, er nær-
tækt að álykta að í bókunum sé lýst þroska-
ferli listamanns, þ.e.a.s. rithöfundar sem hef-
ur a.m.k. látið eftir sig þau minnisblöð sem
mynda hið fjögurra binda skáldverk. Hvort
Þóra Gunnarsdóttir frá Hvammi skrifaði
fleiri bækur vitum við hins vegar ekki. Og
það er ljóst í sögulok að staða hennar sem
rithöfundar er ekki opinber, þvert á móti
virðist hún skrifa í laumi og ef ekki væri
þessi undirtitill („Úr minnisblöðum Þóru frá
Hvammi“) hefðum við enga sönnun fyrir því
að hún sé í raun og veru rithöfundur.
Dagný Kristjánsdóttir sem skrifaði dokt-
orsritgerð um fullorðinsbækur Ragnheiðar
Jónsdóttur bendir á að allar skilgreiningar á
þroskasögunni eigi sérstaklega við um sögur
þar sem karlmenn eru í aðalhlutverki og að
erfitt geti verið að nota þessar skilgrein-
ingar á bækur kvenna. Sérstaklega á þetta
við þá valkosti sem söguhetjurnar standa
frammi fyrir. Dagný spyr: „[H]vaða valkosti
áttu konur á nítjándu öld og framan af þeirri
tuttugustu? Hvernig verður ferlið í þroska-
sögum kvenna? Hvaða áhrif hefur kyn höf-
undar og söguhetju á bókmenntagreinina?“1
Dagný bendir á að saga Þóru fylgi líkani
þroskasögunnar á meðan hún er barn og
unglingur en eftir að hún kemst á fullorð-
insár tekur líkanið að brotna niður vegna
þeirrar einföldu staðreyndar að valkostir
kvenna voru allt aðrir og takmarkaðri en
valkostir jafnaldra þeirra af karlkyni á þeim
tíma sem sagan gerist á.
Frásagnarmunstri hefðbundinnar þroska-
sögu hefur verið lýst á eftirfarandi hátt:
„Fyrst er lýsing á bernskuárum, síðar kem-
ur menntun, oft háð einhverjum afarkostum,
því næst fer söguhetjan út í heim og lendir í
minnst tveimur ástarævintýrum, öðru nið-
urlægjandi, hinu upplífgandi, og sögunni
lýkur á að söguhetjan tekur sér stöðu í sam-
félagi sínu, oft eftir umtalsvert sálarstríð.“2
Að mörgu leyti falla Þórubækur Ragnheiðar
vel að þessari lýsingu: þær hefjast á frásögn
af bernskuárunum; síðan kemur menntun
sem vissulega er háð miklum afarkostum;
Þóru býðst að fara út í heim en af því getur
ekki orðið enda hún orðin einstæð móðir; í
lífi hennar eru tveir menn, sambandið við
annan er vissulega niðurlægjandi (og leiðir
til barnsfæðingar) en sambandinu við hinn
er varla hægt að lýsa sem upplífgandi.
Reyndar einkennast samböndin við mennina
tvo af mikilli togstreitu og minna þau ekki
svo lítið á annan frægan þríhyrning
íslenskra bókmennta, Sölku Völku, Steinþór
og Arnald. Þórubókunum lýkur síðan á því
að Þóra „tekur sér stöðu í samfélagi sínu,
… eftir umtalsvert sálarstríð“ – en sú staða
er ekki staða hins þroskaða listamanns,
heldur þvert á móti staða eiginkonu og
móður sem hefur þurft að bæla drauma sína
og fórna þeim fyrir aðra.
Þóra Gunnarsdóttir
og Uggi Greipsson
Athyglisvert er að bera saman Þóru-
bækurnar og Fjallkirkju Gunnars Gunnars-
sonar. Verkin eru um margt sambærileg:
annað merkasta þroskasaga konu skrifuð af
íslenskum kvenhöfundi, hitt merkasta
þroskasaga karlmanns skrifuð af íslenskum
höfundi (verkið reyndar frumsamið á dönsku
eins og kunnugt er). Samanburðurinn sýnir
einnig svo ekki verður um villst mismunandi
stöðu og aðstöðu kynjanna í íslensku
samfélagi á fyrri hluta tuttugustu
aldarinnar. Fjallkirkjan fellur að flestu leyti
alveg að því frásagnarmunstri sem lýst er
hér að framan – og Uggi stendur uppi sem
sigurvegari í lokin: Hann er fjölskyldufaðir
og viðurkenndur rithöfundur.
Báðar þessar þroskasögur eru skrifaðar í
fyrstu persónu, aðalpersónurnar eru
sögumenn sinnar eigin frásagnar frá
barnsaldri, gegnum þroskaárin og fram á
fullorðinsár. Saga Þóru Gunnarsdóttur nær
reyndar yfir lengra tímabil en á hinn bóginn
er saga Ugga ítarlegri og lengri að
blaðsíðutali. Uppruni þeirra Þóru og Ugga
er svipaður og þau eru um margt lík. Bæði
eru fædd og uppaldin í íslenskri sveit og
fjölskyldur þeirra tilheyra sömu stétt. Tími
verkanna er ekki alveg sá sami en skarast
að miklu leyti. Uggi er fæddur um aldamótin
en Þóra í byrjun þriðja áratugarins.
Skapgerð þeirra er að mörgu leyti lík og eitt
líkamlegt einkenni er þeim sameiginlegt:
þau eru bæði rauðhærð – sem gerir þau
sérstök og dálítið utangarðs (eins og títt er
um rauðhærða í skáldskap!). Bæði heillast
þau Uggi og Þóra af bókum, af
skáldskapnum, á unga aldri. Bæði þrá þau
að menntast og bera þann draum í brjósti að
verða rithöfundar. Hins vegar ber mikið á
milli hvað varðar afstöðu þeirra til þessa
draums síns og vilja til að láta hann verða að
veruleika.
Samband Ugga og Þóru við mæður sínar
skiptir miklu máli fyrir skapgerð og
persónulýsingu þeirra beggja, en þetta
samband er hins vegar gjörólíkt hjá Ugga
annars vegar og Þóru hins vegar. Uggi
dýrkar móður sína, enda er hún honum ætíð
blíð og góð. Þegar hann missir hana á unga
aldri sver hann þess eið að reisa henni
verðugt minnismerki, kirkju á Fjalli,
Fjallkirkjuna sem verður í óeiginlegri
merkingu tákn fyrir ritverk hans: Hann
verður rithöfundur fyrir móður sína. Þóru
og móður hennar semur hins vegar alls ekki.
Allt frá barnsaldri eiga þær í erfiðleikum sín
á milli sem markast meðal annars af því að
hugur Þóru stendur til annars en
hefðbundins kvenhlutverks: hún er ekki sú
„búkona“ sem móðirin vill að hún sé, vilji
hennar og óskir ganga ætíð þvert á það sem
móðirin ætlast til af henni. Þær mæðgurnar
eru í raun að berjast fyrir og gegn
hefðbundnu kvenhlutverki og eflaust er það
tímanna tákn að þrátt fyrir mikla baráttu
Þóru gegn því hlutverki kemst hún ekki
undan því nema að litlu leyti. Hún hafnar
hlutverki hinnar útþrælkuðu sveitakonu en
lendir í hlutverki borgaralegrar húsmóður
áður en yfir lýkur.
Það er líka móðir Þóru sem er hennar
helsti þröskuldur þegar kemur að draumi
hennar um menntun og skáldskap. Móðirin
hefur engan skilning á því hvað dóttir
hennar hafi við menntun að gera og skilur
síst af öllu heim bókanna. Afstaða Þóru
sjálfrar er einnig merkilega blendin: Einum
þræði þráir hún heim skáldskaparins og
bókanna af einlægi en öðrum þræði ber hún
óttablandna virðingu fyrir skáldskapnum og
finnst hún óverðug til hlutdeildar í heimi
hans: „Mig dreymir stundum um að reyna
einhverntíma að skrifa bók, en ég veit ekki,
hvort ég dirfist nokkurntíma að gera
tilraunina. Er það ekki eins og að brjótast
óverðug inn í helgidóm skáldskaparins.“ Það
er kannski ekki síst þessi afstaða sem hefur
verið þeim konum sem bera með sér
drauminn um að skrifa fjötur um fót á sviði
ritlistarinnar.
Með því að lesa sögu Þóru frá Hvammi og
bera hana saman við Fjallkirkjuna (eða
aðrar þroskasögur karlmanna frá svipuðum
tíma) fær lesandinn góða innsýn í þær
mismunandi aðstæður sem körlum og konum
voru búnar í íslensku samfélagi á fyrri hluta
tuttugustu aldarinnar. Það er ánægjuefni að
ráðist hefur verið í að endurútgefa þennan
merka skáldsagnabálk Ragnheiðar Jóns-
dóttur og gera hann aðgengilegan nýjum
lesendum.
Heimildir:
1 Sjá Dagný Kristjánsdóttir. Kona verður til. Um
skáldsögur Ragnheiðar Jónsdóttur fyrir fullorðna.
Háskólaútgáfan 1996, bls. 89.
2 Sama stað. Lýsingin á við nítjándu aldar
þroskasögur og er tekin frá Jerome Buckley.
ÞÓRA FRÁ HVAMMI
OG HIN ÍSLENSKA
ÞROSKASAGA
E F T I R S O F F Í U A U Ð I B I R G I S D Ó T T U R
Í TILEFNI AF ENDURÚTGÁFU Á MINNISBLÖÐUM ÞÓRU FRÁ HVAMMI
EFTIR RAGNHEIÐI JÓNSDÓTTUR
Höfundur er bókmenntafræðingur.