Lesbók Morgunblaðsins - 16.02.2002, Blaðsíða 6

Lesbók Morgunblaðsins - 16.02.2002, Blaðsíða 6
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 16. FEBRÚAR 2002 Í ÞESSARI grein mun ég fjalla um af- byggingu, réttlæti og hið póstmódern- íska ástand út frá þremur frönskum fræðimönnum sem oft hafa verið nefnd- ir sem helstu forsprakkar póstmódern- ískar fræðimennsku. þá mun ég leitast við að sýna fram á hvernig kenningar þeirra endurspeglast í umfjöllunum fjögurra danskra fræðimanna um myndlist og arkitektúr. Frönsku fræðimennirnir fjórir sem ég fjalla hér um eru heimspekingarnir Jacques Derrida, Jean-François Lyotard, Jean Baudrillard og hraðafræðingurinn (dromolog) Paul Virilio. Allir hafa þeir litið á skrif sín sem svar við ástandi samtímans, þ.e.a.s. sem svar við því sem annar franskur heimspekingur Jean- François Lyotard hefur nefnt „la condition postmoderne“; hið póstmóderníska ástand. Póstmódernisminn er hugtak sem margir forðast að nota vegna þess misskilnings sem spunninn hefur verið í kringum það. Því þarf engan að undra að þrátt fyrir að afbygging- arhugmynd Derrida sé gjarnan talin einkenna póstmóderníska fræðimennsku þá hefur hann sjálfur aldrei látið hafa eftir sér að heimspeki hans sé póstmódernísk. Hugtakið póstmódern- ismi hefur mátt þola sífellda valdníðslu sem einkum birtist í því að sífellt er reynt að ein- falda hugtakið og smætta það niður í skýrt af- markaða merkingu. Þessi einföldun leiðir auð- veldlega til misskilings. Það kann vel að vera að heimspekingurinn Baudrillard og aðrir sem taka hann sér til fyr- irmyndar eigi einhverja sök á þeirri yfirborðs- legu og misvísandi ímynd sem loðir við hug- takið póstmódernismi. Baudrillard hefur skrifað fjölda greina í frönsk dagblöð og tímarit þar sem hann hefur lofað ástand samtímans á mjög írónískan hátt og lagt áherslu á hvert öfg- ar þess ástands geta leitt okkur. Því miður hafa margir misskilið kaldhæðni Baudrillards, gagnrýni hans á ástand samtímans og þar með hið póstmóderíska ástand. Í heimspeki og öðr- um hugvísindum hefur hið póstmóderníska verið álitið samheiti yfir þær kenningar sem hafa enga hugsjón að leiðarljósi, ekkert mark- mið og þá hefur hið póstmóderníska þótt ein- kenna þær kenningar sem úthýst hafa öllu rétt- læti. Í þessu sambandi er nærtækt að vísa í greinaflokk Kristjáns Kristjánssonar um póst- módernismann sem birtist í Lesbók Morgun- blaðsins veturinn 1997–1998. Að mínu viti er þessi skoðun byggð á mis- skilningi. Ég tel að til þess að geta nýtt okkur kosti póstmódernismans sé nauðsynlegt að líta á fyrirbærið sem ástand samtímans og afbygg- ingu sem aðferð sem leitast við að greina, sundra og setja saman á ný þetta ástand í þeirri viðleitni að öðlast dýpri skilning á menningu samtímans sem við neyðumst, meðvitað eða ómeðvitað, til að taka mið af í öllum skrifum okkar. Ég mun í þessari grein leitast við að sýna fram á að afbygging og þeir fræðimenn og listamenn sem hana stunda leitast ekki við að úthýsa hugmyndum um réttlæti heldur er rétt- lætið kjarni afbyggingarinnar og það sem knýr hana áfram. Hraðinn, valdið og lýðræðið Eins og Baudrillard, Derrida og Virilio hafa allir bent á lifum við á tímum þar sem hinu „mystíska“ eða leyndardómsfulla hefur verið úthýst. Við lifum á tímum þar sem áhersla er lögð á að nálgast veruleikann án nokkurs milli- liðar og í slíkum heimi er augljóst að hið leynd- ardómsfulla á sér ekki viðreisnar von. Öllu því sem er leyndardómsfullt og framandi er vísað á bug á þeim forsendum að það sé ekki nógu „raunverulegt“. Baudrillard hefur sagt um samtímann að í honum eigi sér stað „örvænt- ingarfull framleiðsla á raunveruleika og því sem á sér viðmið og viðfang.“ [Jean Baudrill- ard: „Framrás líkneskjanna.“ Frá eftirlíkingu til eyðimerkur. Atvik 3. Bjartur-Reykjavík- urAkademían, 2000, bls. 50]. Þessi þörf fyrir hið „raunverulega“ hefur í för með sér að við erum tilbúin að fallast á að það sem okkur er talin trú um að gerist milliliðalaust, t.d. í beinni útsendingu, sé sannara en það sem fer ekki í felur með hvernig veruleikanum er miðlað á margvíslegan og „brenglandi“ hátt til okkar. Þrátt fyrir að margir séu til í að fallast á þá staðreynd að ekki sé til neitt sem heitir milli- liðalaus miðlun eru margir sem líta á beina út- sendingu sem sönnun fyrir því að veruleikinn sé eins og hann birtist okkur á skjánum. Sann- leikurinn er talinn búa í hnitmiðuðu máli og skýrri framsetningu. Við eigum þar af leiðandi að forðast í lengstu lög að flækja málin. Sá sem leyfir sér að velta vöngum yfir einhverju á op- inberum vettvangi í stað þess að gefa skýr svör eyðir tíma annarra. Að íhuga málin áður en við aðhöfumst er sjaldan talið kostur í samélagi hraðans og í samtímanum má líta á hraðann sem útgangspunkt fyrir hvað sem er. Hraðinn hefur verið helsta umfjöllunarefni Paul Virilios. Hann leggur áherslu á að til þess að við getum nýtt okkur kosti hraðans verðum við að byrja á að gagnrýna hraðann og þá vald- beitingu sem hann hefur í för með sér. Valdið og valdhafinn hafa allt frá því að menn hófu að búa í samfélögum verið háð hraðanum. Sá sem hefur haft hraðann í sinni þjónustu hefur einnig haft vald, hvort sem það vald hefur byggst á yf- irráðum yfir hesti, skipi eða herþotum. Hraði er vald og mikilvægasta spurningin sem við þurfum að velta fyrir okkur í sambandi við hraðann er hvort og þá hvernig unnt sé að dreifa þessu valdi, eða með öðrum orðum hvernig unnt sé að gera hraðann lýðræðisleg- an. Áður fyrr var hraðinn ætíð afstæður, hvort sem um var að ræða hraða hestsins, skipsins, lestarinnar eða bílsins. Maðurinn hafði stjórn á hraðanum og þar af leiðandi var hraðinn háður tíma mannsins, tíma mannkynsins eða hinum sögulega tíma. Þar sem afstæður hraði er háð- ur stjórn mannsins er einnig unnt að dreifa valdi hans, gera hann lýðræðislegan. Afstæður hraði sem er undir stjórn mannsins ógnar ekki lýðræði mannsins að sama skapi og sá hraði sem maðurinn fær ekki stjórnað. Á hinum póst- módernísku tímum höfum við orðið vitni að nýrri tegund hraða sem er óháður upplifun mannins. Þessi hraði sem gjarnan hefur verið kenndur við rafsegulbylgjur á reyndar upp- runa sinn að rekja til kalda stríðsins, vopna- kapphlaupsins og þar með módernismans, þ.e. svo lengi sem við gerum ráð fyrir að módern- isminn afmarkist við ákveðið tímabil. Þessi hraði sem um er að ræða er þrátt fyrir uppruna sinn í módernismanum, eða ef til vill vegna hans, eitt af einkennum hins póstmóderníska ástands. Þessi hraði sem hér um ræðir er það sem Paul Virilio hefur nefnt hinn algjöra eða „absolut“ hraða sem jafnframt er milliliðalaus. Þessi algjöri hraði stendur utan við hinn mann- lega tíma. Hann er óháður upplifun mannsins og Virilio nefnir hann rauntíma. Rauntíminn tengist ekki einungis hinum milliliðalausa eða algjöra hraða heldur einnig hinu algjöra valdi þar sem hann er alltumlykjandi og milliliða- laus. Þar sem rauntíminn ræður ríkjum hefur maðurinn misst sambandið við líkama sinn. Rauntíminn er óháður líkama mannsins og vit- und hans. Hann er þar af leiðandi utan við stjórn mannsins og þar með utan við lýðræðið. Réttlætið sem knýr afbygginguna áfram Paul Virilio á það sameiginlegt með Jacques Derrida að hafa áhyggjur af því hvernig unnt sé að varðveita lýðræðið á póstmódernískum tímum þar sem rauntíminn er hafinn upp til skýjanna og öllu því sem felur ekki í sér neitt endanlegt svar eða heildarlausn er markvisst ýtt til hliðar. Í þessu sambandi er mikilvægt að huga að hugtaki Jacques Derrida „différance“ sem á íslensku hefur verið þýtt sem misfrestun. Með hugtakinu misfrestun leggur Derrida áherslu á að sambandið milli táknmyndar og táknmiðs (þess sem táknar eitthvað og þess skilnings sem lagður er í táknið) er ætíð fljót- andi. Við getum ekki njörvað merkingu tákns- ins niður. Tungumálið er margrætt og þessi margræðni er lýðræðinu nauðsynleg. Misfrestun leggur áherslu á sambandið við það sem er „annað“; við það sem er „framandi“. Misfrestun snýst um komuna, og það sem kem- HEIMSPEKI , T IL HVERS? UPPLAUSN MERKINGAR OG RÉTTLÆTIÐ SEM HÚN FELUR Í SÉR UM AFBYGGINGU, RÉTTLÆTI OG HIÐ PÓSTMÓDERNÍSKA ÁSTAND „Eins og Baudrillard, Derrida og Virilio hafa allir bent á lifum við á tímum þar sem hinu „mystíska“ eða leyndardómsfulla hefur verið úthýst. Við lifum á tímum þar sem áhersla er lögð á að nálgast veruleikann án nokkurs milliliðar og í slíkum heimi er augljóst að hið leyndardómsfulla á sér ekki viðreisnar von. Öllu því sem er leyndardómsfullt og framandi er vísað á bug á þeim forsendum að það sé ekki nógu „raunverulegt“.“ E F T I R S I G R Ú N U S I G U R Ð A R D Ó T T U R

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.