Lesbók Morgunblaðsins - 16.02.2002, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 16. FEBRÚAR 2002
J
ÖKLA hefur tvö kenninöfn, sem greina
hana frá öðrum jökulsám, þ.e. Jökulsá
á Brú og Jökulsá á Dal. Fyrra nafnið á
einkum við efri hluta árinnar og var
meira notað áður fyrr. Heima fyrir er
hún nefnd Áin, Jökulsá eða Jökla. Það
síðastnefnda er nú einnig orðið al-
gengt út á við. Líklega dregur dalur-
inn nafn af ánni, og áður var jafnan ritað Jök-
ulsdalur.
Jökla er talin fjórða mesta fljót landsins að
vatnsmagni, næst á eftir Jökulsá á Fjöllum,
Þjórsá og Ölfusá. Meðalrennsli við Hjarðarhaga,
samkvæmt 35 ára mælingum, er 145 rúmmetrar
á sekúndu. Meðalrennsli við ósinn er áætlað um
160–170 rm/sek. (sumir hafa áætlað mun hærri
tölu), og ársrennsli um 3.400 gígalítrar. Meðal-
rennsli við Brú er um 113 rm og um 90 rm ofan
Kárahnjúka. Jökulvatnið er því rúmur helmingur
af heildarrennsli árinnar neðantil. Í Jöklu eru
gríðarlegar árstíðasveiflur, lágmarksrennsli við
Brú er um 6 rm og mesta rennsli um 600 rm. Í
mestu flóðum (1964 og 1977) hefur rennsli mælst
yfir 1.000 rm/sek. Áin er 150 km löng og fellur um
600 m á þeirri vegalengd. Meðalhalli farvegs er
því um 0,4%. Vatnasviðið er um 4.000 ferkm, þar
af um fjórðungur undir jökli.
Jökulsá við Háls
Jökla kemur undan Brúarjökli austanverðum.
Skammt frá upptökum bætist Jökulkvísl henni úr
austri og Sauðá litlu neðar, en að vestan falla í
hana jökulsárnar Gljúfrakvísl (Illakvísl) og
Kringilsá, sem er allmikið vatnsfall, og í henni er
Töfrafoss.
Fyrstu 20 km fellur Jökla í grunnum dal, sem
er nafnlaus, en er í raun efsti hluti Jökuldals. Í
dalnum eru láréttir hjallar úr möl og leir, sem
setja mjög mikinn svip á landslagið. Þeir eru leif-
ar af mikilli uppfyllingu, sem myndaðist vegna
gosefnastíflu við Kárahnjúka á síðustu ísöld, og
eru taldir mjög merkilegar náttúruminjar.
Austurhlíðin heitir Háls, og utantil í honum eru
Lindur, volgar uppsprettur. Að vestan eru
Kringilsárrani og Sauðafell. Við Lindur er lágur
flúðfoss í Jöklu, og þaðan fellur áin í grunnu
klettagili, með rauðleitu flikrubergi og stuðla-
bergslögum. Síðan krókbeygir hún fyrir svokall-
að Horn. Stuttu utar fellur Sauðá í hana úr vestri
í miklum flúðum, og ofan við flúðirnar er Sauð-
árfoss. Þegar Brúarjökull hleypur kemur mikið
jökulvatn í Sauðá, en Kringilsá er þá lítil. Nú er
Sauðá meinlaus og aðeins mjólkurlituð á sumrin.
Gljúfrin miklu
Utan við Sauðá tekur gil Jöklu smám saman að
dýpka, og munar mestu að þar liggja þykkir mal-
arhjallar meðfram því. Við Kárahnjúk fremri
hefjast Gljúfrin miklu, sem áin fellur í næstu 7
km. Innst eru Dimmugljúfur, þröng og hrikaleg,
eins og skorin með hnífi í gegnum berglögin, um
2,5 km á lengd, og allt að 150 m djúp, þá taka við
Hafrahvammagljúfur, álíka löng, með um 200 m
háu bjargi að austanverðu, en grónum hvömmum
að vestan. Þetta eru einhver mestu gljúfur á Ís-
landi og mikið náttúruundur, enda kemur þangað
fjöldi ferðamanna.
Kárahnjúkar liggja fast að gljúfrunum að aust-
anverðu, en þeir eru hluti af eldgígaröð frá síð-
asta jökulskeiði. Utan við Gljúfrin skerst Desj-
arárgil til suðurs inn í hnjúkana, en það hefur
Jökla myndað endur fyrir löngu. Eftir því fellur
Desjará í Jöklu.
Um Gljúfrin hefur ýmislegt verið skrifað og
birt, og verður þeim ekki nánar lýst hér. (Sjá m.a.
Morgunblaðið (aukablöð), 22. júní, og 20. ág.
1998; Gletting, 2–3. tbl. 2001 (Kárahnjúkablað) og
bækling höfundar: Gengið með gljúfrunum
miklu. Eg. 2001).
Næstu 13 km rennur Jökla á eyrum. Vestur-
hlíðin kallast Brúarskógur innantil, þó að skóg-
urinn sé löngu eyddur, og ofan við hann er Skóg-
arháls. Utan við Hálsinn fellur Reykjará
(Laugarvallaá) úr vestri ofan í dalinn, og Þverá
utan við Brú, báðar með nokkrum fossum, en að
austan koma Hrafnkela (Hrafnkelsdalsá) og
Hölkná, og nokkru utar Eyvindará. Allar eru þær
nokkuð vatnsmiklar og leggja Jöklu til mikinn
hluta af því bergvatni sem hún flytur til sjávar og
er aðalvatn hennar á vetrum. Eyvindará fellur í
djúpu og mjög sérstæðu klettagili, sem vel má
kalla náttúruundur.
Stuðlagilið
Utan við Brú fellur Jökla aftur í gili, niður hjá
Arnórsstöðum, um 25 km. Á köflum er þetta gil
allt að 100 m djúpt, en alls staðar vítt að ofan,
enda að mestu grafið í laus jarðlög, með mal-
arabökkum eða grónum
brekkum beggja vegna. Sums staðar eru ekki
glögg skil milli gils og dals. Klettar eru aðeins í
botni gilsins.
Á um 500 m kafla við bæinn Grund er óvenju
reglulegt og formfagurt stuðlaberg, beggja meg-
in í gilinu. Þessi partur er stundum nefndur Stuð-
lagilið, og má ótvírætt telja það með merkustu
stuðlabergsstöðum á landinu. Yfirleitt eru stuðl-
arnir þráðbeinir og lóðréttir, en sums staðar
sveigjast þeir fagurlega eða mynda rósir (Stef-
anía Karlsd., 1989).
Utan við Hákonarstaði er gilið gróðurríkt, með
birkihríslum á barmi klettagilsins, hvönn og
blómgresi. Innan við Merki fellur í Jöklu Trega-
gilsá (Tregla), í hrikalegu hamragili með háum
fossi, og við það er tengd þjóðsaga.
Frá Arnórsstöðum að Hauksstöðum, sem er
um 25 km leið, rennur Jökla í grunnum og víðum
farvegi, með malarbökkum, eða á eyrum. Gilsá
fellur að vestan ofan í dalinn, í fögru klettagili,
með fossum og skógi vöxnum hvömmum. Upp
með því liggur Norðurlandsvegur, en þaðan sést
lítið ofan í gilið. Milli Skjöldólfsstaða og Hvannár
eru margar litlar þverár, með miklum fossaföll-
um, sem vekja athygli ferðalanga. Mestu foss-
arnir eru í Ystu-Rjúkandi og Staðará, báðir allt
að 100 m á hæð. Hnefilsdalsá (Hnefla) kemur af
Hnefilsdal, og Húsá af Húsárdal, en báðir liggja
suðaustur í Fljótsdalsheiði.
Steinboginn
Hjá Hauksstöðum byrjar neðsta gil Jöklu, sem
nær spölkorn út fyrir gömlu brúna hjá Brúarási,
um 10 km vegalengd. Það er 5–20 m djúpt kletta-
gil, allvítt innantil og með nokkrum klettahólm-
um. Utan við Deildargil, sem fyrrum skipti
hreppum, er vöxtulegur kjarrskógur vestan meg-
in í gilinu. Við innanvert gilið eru Hauksstaðahól-
ar eða að vestan og Giljahólar að austan, sér-
kennilegir og áberandi malarhólar. Gilið og
hólarnir eru á opinberri náttúruminjaskrá.
Innan og neðan við bæinn Selland er mjó renna
í botni gilsins, þar sem bergstuðull hefur skorðast
og myndað brú. Er gengt þar yfir þegar minnst
er í ánni, og einnig á stórgrýti nokkru innar.
Stuttu utar heitir Steinbogi, þar sem berggangur
sker gilið. Á þrönga bergstokkinum neðan við
Brúarás hefur verið brú frá 16. öld a.m.k.
Neðan við Fossvelli skiptir Jökla um ham.
Fyrsta sprettinn hefur hún samt nokkurt aðhald,
og þar falla í hana þverárnar Laxá, Fossá og
Kaldá. Hjá Sleðbrjóti slær hún sér út og flæmist
þaðan frá til ósa (um 15 km) um 1–2 km breiða
aura á framburðarsléttunni miklu, sem hún hefur
sjálf að mestu leyti myndað. Þarna leysist Jökla
úr viðjum landslagsins og verður það ótamda
náttúruafl sem eðli hennar stendur til.
Af aurunum liggja margir gamlir farvegir yfir
sléttuna til beggja handa, vestur í Fögruhlíðará
og austur í Lagarfljót. Þeir eru nú flestir grónir,
eða með kílum og tjörnum, enda koma fyrir-
hleðslur í veg fyrir að áin nái að flæða í þá í vöxt-
um, eins og hún gerði á fyrri tíð. Í innstu farveg-
unum, Reiðhólakvísl að vestan, og
Geirastaðakvísl að austan, rann töluvert sumar-
vatn langt fram á 20. öld. Ennþá brýtur Jökla
land á Eylendinu á báða bóga, þó einkum að aust-
an. Hún er sýnilega ekki sátt við þetta mann-
gerða aðhald.
Að lokum sameinast þessar ólíku systur, Jökla
og Lagarfljót, í einum ósi, þar sem þær hverfa í
faðm Ægis. Fyrir kemur að ósinn stíflast á vetr-
um, og geta þá orðið mikil flóð.
Aur á færibandi
Jökla er almennt talin aurugasta jökulsá Ís-
lands. Vatni hennar er oft líkt við sementsvatn,
sem flestir þekkja úr steypuvinnu. Þetta gerir
ána erfiða til virkjunar, því öll lón í henni fyllast af
aur á fáeinum öldum.
Mælingar á síðustu áratugum hafa staðfest
þetta. Meðalaurstyrkur að sumarlagi er talinn
vera 1,5–3 grömm í lítra af vatni. (Aðeins um 150–
500 mg/l í Þjórsá). Meira en 80% aursins ber
Jökla fram á tímabilinu júlí–sept. Á sumrin er
aurstyrkur Jöklu oft 5–8 g/l, en á vetrum oftast
ekki nema fáein mg/l. Útreiknað aurmagn Jöklu
við Hjarðarhaga á árabilinu 1964–93 er um 7
milljónir tonna á ári að meðaltali. Mikill mismun-
ur er á aurburði milli ára, bæði eftir veðráttu og
hreyfingum í Brúarjökli, hæstu ársgildi eru um
18 milljónir tonna, árin 1964 og 1969. Erfitt er að
mæla botnskrið í ánni, en það er talið verulegt að
sumarlagi. Að því viðbættu má gera ráð fyrir að
heildarframburður sé um 10 milljónir tonna á ári.
Jökla er fossalaus að kalla, og sker sig að því
leyti frá öðrum fljótum á Íslandi. Þó hafa líklega
verið fossar í ánni fyrr á tímum. Sumir jarðfræð-
ingar álíta að hinn mikli aurburður eigi þátt í eyð-
ingu fossanna.
Þegar klettarnir titra
Af og til koma hlaup í Jöklu, og gerist það helst
í tengslum við framhlaup Brúarjökuls. Mikil
hlaup urðu á 17. öld, því að skv. heimildum tók
brúna við Fossvelli af í hlaupum 1625 og 1696, en
aldrei síðan. Síðsumars 1934 og 1939 var Jökla
sjómikil og fórust menn af dráttum á henni í bæði
skiptin. Mesta vatnsmagn sem mælst hefur í ánni
var í ágúst 1977, um 1.120 rúmmetrar á sekúndu.
Engin merki eru þó um hamfarahlaup af því tagi
sem komið hafa í Jökulsá á Fjöllum, a.m.k. ekki
eftir að ísöld lauk.
Vegna straumþunga árinnar á Jökuldal leggur
hana að jafnaði ekki fyrr en síðla vetrar og sums
staðar er hún alltaf auð. Þó er oft góður ís á lygn-
um hyljum. Úti á aurasvæðinu leggur ána oftast
mun fyrr en uppi á dalnum, en varasamur getur
ísinn þar verið. Þegar áin ryður sig myndast oft
miklar hrannir og jakastíflur, sem berast fram
með miklum gauragangi svo klettar titra næst
henni.
Litlar heimildir eru til um lífríki Jöklu. Í hinum
straumþunga efri hluta er enginn sýnilegur botn-
SEIÐUR
JÖKLU
Jökla er annað höfuðvatnsfall Héraðs, raunar það
lengsta og vatnsmesta, en hitt er Lagarfljót. Þó bæði
séu jökulvötn og falli í sama ós er varla hægt að hugsa
sér ólíkari vatnsföll. Jökla fellur í stríðum og nánast
samfelldum straumi, fossalaus, úlfgrá og auri hlaðin á
sumrum, en Lagarfljót silast lygnt og ljósgrátt um nokk-
ur stöðuvötn til sjávar. Jökla fellur ýmist í gljúfrum eða
á aurum, en Lagarfljót getur af hvorugu státað. Jökla
er óhemja, óútreiknanleg og seiðandi. Horft yfir Jökulsá á Brú þar sem hún r
Málverk eftir Auguste Mayer af gömlu trébrúnni við Brúarás (Fossvöllum), sennilega máluð
1836 í leiðangri P. Gaimard um Ísland.
E F T I R H E L G A H A L L G R Í M S S O N