Lesbók Morgunblaðsins - 16.02.2002, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 16. FEBRÚAR 2002 7
ur er eitthvað sem við getum ekki séð fyrir,
koman er því ætíð óvænt. Misfrestunin nærist
á margræðninni, hún er opin fyrir nýjum merk-
ingarmöguleikum og þar með fyrir því sem er
framandi.
Derrida hefur bent á að tíminn, hinn afstæði
tími, tími mannsins, falli aldrei fullkomlega
saman í eina heild. Tíminn, það er tími manns-
ins, er háður reynslu mannsins af honum og
þar með tungumálinu. Hann hangir ekki full-
komlega saman sem órofin heild. En vegna
þessa eiginleika síns er hann einnig uppspretta
möguleikanna. Það er innan hins afstæða tíma,
sem er háður því sem Derrida nefnir misfrest-
un, sem lýðræðið á sér tilvistarmöguleika. Hin
afstæði tími er að þessu leyti andstæða raun-
tímans vegna þess að rauntíminn er óháður
manninum og þar með utan við stjórn hans.
Rauntíminn er utan tungumálsins, utan mis-
frestunarinnar. Þar af leiðandi hvetur rauntím-
inn fólk til aðgerðarleysis, hann hvetur fólk til
að sæta sig við ríkjandi ástand með þeim rök-
um að það fái hvort sem er ekki breytt neinu.
Það gefur auga leið að í samfélagi þar sem
rauntíminn, tími tækninnar er upphafinn, þrí-
fst lýðræðið illa.
Seinkun í samskiptum er eitt af grundvall-
arskilyrðum þess að maðurinn geti viðhaldið
frelsi sínu. Maðurinn þarfnast seinkunar, hann
þarfnast misfrestunar. Ef við gerum ekkert til
þess að endurlífga þessa seinkun (en það get-
um við gert, segir Virilio, með því að endur-
vekja tungumálið), bíður okkar ekkert annað
en hin mikla innilokun, án nokkurs lýðræðis og
án réttlætis. Virilio óttast samskiptanet sam-
tímans, hann hvetur fólk til að setjast niður,
ræða saman, íhuga málin. Hann hvetur okkur
til að hlusta hvert á annað, bera virðingu fyrir
hvert öðru og síðast en ekki síst vera opin
gagnvart því sem er framandi og þar með að
njörva merkinguna ekki niður heldur leyfa
henni að fljóta áfram. Á þann hátt verður lýð-
ræðið mögulegt og á þann hátt skapast rúm
fyrir réttlætið.
Réttlætið er það markmið sem okkur ber að
stefna að, jafnvel þó að við vitum að vegna mis-
frestunarinnar, sem skapar rúm fyrir merk-
inguna um leið og hún kemur í veg fyrir að hún
verði endanleg, takist okkur aldrei að festa
hendur á því. Réttlætið er ofan við tungumálið.
Um leið og við reynum að þröngva því inn í
ramma tungumálsins missum við sjónar á því.
Réttlætið er á einhvern hátt utan við tungu-
málið, rétt eins og mannsandlitið sem sífellt
tjáir eitthvað án þess að færa það í orð. Um leið
og við reynum að færa tjáningu mannsandlits-
ins í orð takmörkum við það.
Réttlætið er eitt mikilvægasta hugtakið í
heimspeki Derrida. Réttlætið er hið eina sem
ekki er unnt að afbyggja. Réttlætið er það sem
knýr afbygginguna áfram og er þar með hug-
sjón hennar. Ég vil ítreka í þessu sambandi að
Derrida gerir skýran greinarmun á réttlætinu
sjálfu og réttarkerfinu sem telur sig standa
vörð um sjálft réttlætið. Réttarkerfið og lögin
er unnt og jafnframt nauðsynlegt að afbyggja
til þess að við missum ekki sjónar á sjálfu rétt-
lætinu. [Sjá t.d. „The Villanova Roundatble: A
conversation with Jacques Derrida,“ í John D.
Caputo, Deconstruction in a nutshell: A con-
versation with Jacques Derrida. Edited with a
Commentary by John D. Caputo. Fordham
University Press, 1997, bls. 18]. Derrida vísar
gjarnan til franska heimspekingsins Emmanu-
el Levinas í umfjöllun sinni um réttlætið. Levi-
nas segir að réttlætið búi í reynslu okkar af
öðrum. Samband okkar við þann sem er „ann-
ar,“ við þann sem er framandi er kjarni réttlæt-
isins, það er að segja svo lengi sem við leyfum
þeim sem er „annar“ að vera áfram „framandi“;
svo lengi sem við tökum á móti þeim sem er
framandi á hans eigin forsendum.
Hugmyndir taka á sig
mynd í listaverkum
Danski listfræðingurinn Mikkel Bogh vinnur
út frá sömu réttlætishugmynd í grein sem hann
skrifaði árið 2000 um bandaríska konseptlista-
manninn Bruce Nauman. Í grein sinni sem
nefnist „Andlit textans“ fjallar Bogh um notk-
un tungumáls og skynjunar í verkum Bruce
Naumans og sérstaklega verkinu Human nat-
ure/Life Death/Knows Doesn’t Know sem er
frá árinu 1883. Bogh beitir aðferðum afbygg-
ingarinnar til að leggja áherslu á að merkingin í
verkinu leysir sjálfa sig stöðugt upp eða eins og
Bogh segir sjálfur: „Það er ekkert ákveðið
skipulag, hér fær enginn valdastigi merkingar
næði til að myndast.“ Þetta leiðir óneitanlega
hugann að frægri setningu Jacques Derrida: „il
n’y a pas de hors-texte“ sem vísar til þess að ein
merking getur ekki krafist yfirráða yfir ann-
arri.
En það sem er einna áhugaverðast þegar
maður skoðar verk Naumans í samhengi við
kenningar Derrida um afbyggingu er það sem
ekki er unnt að afbyggja, þ.e.a.s. réttlætið.
Andlitið er í aðalhlutverki í verki Naumans
Human nature/Life Death/Knows Doesn’t
Know og það er í gegnum andlitð sem það legg-
ur stöðugt áherslu á framandleika sinn. Að
mati Emmanuel Levinas er andlitið tákn fyirr
hið algjöra frelsi vegna þess að það er utan við
skynreynslu okkar. Andlitið er hvorki vitund
(subjekt) né viðfang (objekt). Það er í gegnum
andlitið sem sá sem er „annar“, sá sem er fram-
andi, birtist okkur fyrst og fremst. Þar af leið-
andi má segja að áhersla Naumans á andlitið
tengi hann við afbygginguna og réttlætið sem
knýr hana áfram. Réttlætið er í þessum skiln-
ingi meginviðfangsefni Bruce Naumans.
Afbygging sem menningarfræðileg greining
birtist einnig í grein eftir dönsku fræðimennina
Rikke Rosenberg og Berti Anne Larsen sem
nefnist „Passager“ og birtist árið 1998 í tíma-
ritinu Passepartout. Greinin hefst á umfjöllun
um eitt meginverk Walters Benjamins „Das
Passagen Werk“ sem hann skrifaði á tíma-
bilinu 1927–1940. Í því fjallar Benjamin um
söguna, endurtekninguna, reynsluna og áfallið
á heimspekilegan hátt og fléttar hugmyndum
sínum saman við hugleiðingar um svokölluð
„passage“ sem byggð voru í París á fyrri hluta
19. aldar. Um var að ræða gleryfirbyggð stræti
sem tengdu ólíkar byggingar og hverfi borg-
arinnar saman um leið og þau sköpuðu óljósa
heild sem iðaði af mannlífi. Það sem einkum
vakti áhuga Benjamins á þessum byggingum
var hversu vel þær féllu að hinum aldargamla
borgarlíkama í stað þess að rífa hann sundur
eins og breiðstræti 19. aldar, sem nú eru eitt
helsta einkenni Parísarborgar, gerðu. Þessar
yfirbyggðu götur runnu saman við eldri stræti
borgarinnar á þann hátt að erfitt var að greina
upphaf þeirra og endi. Mörk þeirra voru óljós
og margræðni og hreyfanleiki einkenndu tilvist
þeirra. Benjamin fjallar um „Das Passagen“
sem einskonar draumasvæði, þ.e. svæði þar
sem merkingin leysist upp og skapast í sífellu. Í
nútímaorðræðu mætti því segja að þau ein-
kennist af einskonar afbyggingu.
Það ætti því ekki að koma á óvart að yf-
irbyggðar byggingar, sem vísa til hinna draum-
kenndu glerbygginga Parísar, eru gegnum-
gangandi þema í þeim arkitektúr sem oft hefur
verið talinn höfuðvígi póstmódernismans. Ég
er að tala um skemmtigarðinn Parc de Villette
sem er í norðurhluta Parísar og hannaður er af
svissneska arkitektinum Bernard Tschumi. Við
hönnun garðisns lagði Tschumi áherslu á að í
honum væri enginn ákveðinn miðpunktur eða
skipulögð svæði sem gengu út frá ákveðinni
miðju. Þess í stað lagði hann áherslu á að skapa
tengibyggingar og yfirbyggð göng sem gestir
garðsins feta sig áfram eftir. Áhersla er lögð á
að upplifun hvers einstaklings af garðinum sé
einstök og að arkitektúrinn feli ekki í sér neina
fasta merkingu heldur myndast merkingin og
leysist upp um leið og gesturinn fetar sig áfram
gegnum garðinn. Gesturinn, áhorfandinn,
gegnir þar af leiðandi grundvallarhlutverki í
arkitektúrnum og það er á hans valdi að gefa
honum merkingu. Merkinginn er óljós og sann-
leikur verksins leysist upp og skapast í sífellu
þar sem áhorfandinn mætir verkinu. Það kem-
ur ef til vill engum á óvart að Jacques Derrida
vann náið með Tschumi að hönnunn garðsins
og telst annar af hugmyndasmiðum hans.
Derrida fjallar um hugmyndirnar á bakvið
garðinn í greininni „Point de Folie – mainten-
ant l’architecture“.
Svipaðar hugmyndir koma fram í verkum
rússneska listamannsins Ilya Kabakov. Verk
Kabakovs Myndaalbúm móður minnar var
sýnt á danska listasafninu Louisiana árið 1992
og vakti sterk viðbrögð þarlendra. Auk þess
sem áðurnefndar fræðikonur fjalla um verk
Kabakov í grein sinni „Passager“gerir menn-
ingarfræðingurinn Mette Sandbye verk hans
að umfjöllunarefni í nýjustu bók sinni Mindes-
mærker: Tid og erindring i fotografiet sem
kom út á síðsta ári.
Verk Kabakovs er byggt upp sem gangur er
minnir á gang í rússneskri íbúð sem einkennd-
ist af því að fleiri en ein fjölskylda bjuggu í
íbúðinni og deildu ganginum sem var þar af
leiðandi svæði sem erfitt var að staðsetja,
gangurinn var bæði hluti af einkalífinu og hinu
opinbera lífi á meðan hann tilheyrði hvorugu
þeirra. Á gangveggnum hangir vélritað bréf frá
aldraðri móður til sonar sem skrifað var 1982
og felur í sér sögu þessarar konu. Hvort bréfið
á sér stoð í raunveruleikanum liggur ekki ljóst
fyrir. Sagan sem bréfið birtir er leidd áfram
með úrklippum úr rússneskum blöðum, póst-
kortum og ljósmyndum. Upplifunin sem áhorf-
andinn verður fyrir gegnir mikilvægu hlutverki
í verkinu þar sem verkið fær fyrst merkingu
þegar áhorfandinn ferðast áfram í gegnum það
og breytir þeirri líkamlegu og andlegu upplifun
sem hann verður fyrir í reynslu. Réttlætið felst
í þeirri virðingu sem áhorfandinn sýnir við-
fangsefninu, hann neyðist til að horfast í augu
við líf þessarar öldruðu konu og til þess að
verkið öðlist merkingu í huga hans verður hann
jafnframt að leitast við að skilja þær forsendur
sem hún gengur út frá. Til þess að finna þann
sannleika, það réttlæti sem verkið hefur fram
að færa verður áhorfandinn að ferðast eftir
ganginum með opnum huga. Hann býður
gömlu konuna velkomna inn í líf sitt og reynsla
hennar verður þar með hluti af reynslu hans.
Ilya Kabakov tekst á við samtímann í verk-
um sínum en vísar honum ekki á bug. Það má
segja um þá alla þrjá Kabakov, Nauman og
Tschumi að þeir hafi gert samtímann og þar
með hið póstmóderníska ástand að meginvið-
gangsefni sínu. Þeir vinna allir með afbyggingu
í verkum sínum, og þá réttlætishugsjón sem
knýr hana áfram. Verk þeirra einkennast ef til
vill, eins og skrif margra þeirra sem kenndir
hafa verið við póstmóderismann, öðru fremur
af því að sannleikurinn sem þau fela í sér er sá
sannleikur sem skapast og leysist upp í sífellu
þegar áhorfandinn nálgast verkið. Sá sannleik-
ur er ekki óhagganlegur en hann felur í sér
réttlæti af þeirri ástæðu að hann krefst þess af
áhorfandanum að hann taki á móti því sem er
framandi með opnum huga og opni þar með
fyrir nýja merkingarmöguleika, nýjan skilning
og skoðanaskipti sem byggjast á gagnkvæmri
virðingu og eru þar af leiðandi forsenda lýð-
ræðisins.
Mynd/Andrés
„Réttlætið er eitt mikilvægasta hugtakið í
heimspeki Derrida. Réttlætið er hið eina sem
ekki er unnt að afbyggja.“
Höfundur stundar framhaldsnám í menning-
arfræðum við Kaupmannahafnarháskóla.
„Rauntíminn er utan
tungumálsins, utan mis-
frestunarinnar. Þar af leið-
andi hvetur rauntíminn
fólk til aðgerðarleysis, hann
hvetur fólk til að sætta sig
við ríkjandi ástand með
þeim rökum að það fái
hvort sem er ekki breytt
neinu.“