Lesbók Morgunblaðsins - 10.08.2002, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. ÁGÚST 2002 11
meiri en 12 stundir, fjórar þriggja tíma eyktir
frá kl. 6 að morgni til 6 að kvöldi, eftir sóltíma.
Þessu mundu tilheyra fræðileg eyktamörk ef
svo má kalla þau, kl. 3, 6, 9 og 12 fh og 3, 6, 9 og
12 eh, og þau eru sýnd á geislalínunum á mynd-
inni. En að sumrinu hér norður frá er hægt að
flýta öllum fræðilegum eyktamörkum á tíma-
bilinu frá kl. 6 fh til 6 eh um eina stund, eins og
örvarnar benda til, en náttmálum kl. 9 eh um
tvær stundir. Þá nýtist sumarbirtan vel,
klukkustund er bætt við vinnudaginn að
morgni og annarri að kvöldi, og sólin verður
jafn hátt á lofti við náttmál og rismál eins og
ráða má af myndinni. Á bak við þetta er sama
hugsun og sumartímann sem er notaður í
mörgum löndum og reyndar allt árið hér á
landi.
Af þessu verður ljóst hvað sólskífan var mik-
ið þarfaþing. Eftir henni var hægt að smíða
nýjar og með þær var hægt að fara milli bæja í
mörgum sveitum og velja eyktamörk í skyndi,
ef aðeins var fyrst fundið út hvar hásuður væri
á hverjum stað. Það gátu skynsamir menn með
því að mæla sólarhæð einu sinni fyrir hádegi, til
dæmis með skugganum af lóðréttum staur, og
finna hvenær hún var jafn mikil eftir hádegi, en
marka suður mitt á milli. Þannig skýrist það að
allgott samræmi sýnist vera milli eyktamarka
um land allt eftir þeim rannsóknum að dæma
sem hér hefur verið sagt frá og að bilið milli
eyktamarka er mun meira um hádaginn en á
kvöldin og morgnana.
Alls gætu eyktamörkin verið átta á sólar-
hringnum, svo að auk þeirra sem hér hafa verið
talin væru miðnætti og síðan ótta þremur tím-
um síðar. En það kemur fram í Ferðabók Egg-
erts og Bjarna og í grein Þorkels að þessara
tveggja eyktamarka sé mjög sjaldan gætt.
Eyktamörkin hafa því að líkindum afmarkað
vinnudaginn á sumrin, bjartasta hluta sólar-
hringsins, og verið eingöngu notuð frá miðjum
morgni (rismálum) til náttmála þegar fólk gekk
til hvílu.
Fróðlegt er að bera þessar niðurstöður sam-
an við reynsluna af því þegar símaklukkan svo-
nefnda kom til sögunnar með íslenska staðal-
tímann sem er sá sami um allt land, ólíkt
sóltímanum sem breytist með lengdargráðun-
um. Þegar fólk í sveitum landsins fékk sér
klukkur á nítjándu öld voru þær eðlilega stilltar
í samræmi við eyktamörkin. Um leið og vitn-
eskja barst um staðaltímann á landinu, fyrst og
fremst með símanum en síðar útvarpinu, kom í
ljós að klukkurnar á bæjunum voru oft einni
stund fljótari en símaklukkan, og reyndar hálf-
um öðrum tíma á vestanverðu landinu. Þetta
kölluðu menn búmannsklukkur og kunnu betur
við þær en nýja siðinn. Sumir höfðu jafnvel
klukkuna sína tveimur tímum á undan stað-
altímanum. Þetta var vel þekkt í Borgarfirði á
fyrri hluta tuttugustu aldar. Þetta kemur heim
við þær rannsóknir eyktamarka sem hér hefur
verið getið.
Því má bæta við að Uno von Troil kom til Ís-
lands árið 1772 og segir frá eyktamörkum í bók
sinni, Bréf frá Íslandi, án þess að geta nánar
um rannsóknir sínar eða annarra á því efni.
Umsögn hans er mjög svipuð og Eggerts og
Bjarna, enda jós hann mjög af þeim brunni sem
Ferðabók þeirra var. Sá er þó munurinn að
Uno von Troil taldi miðjan morgun vera klukk-
an 5 í stað 41/2 til 5 og hádegi klukkan 11 í stað
101/2 til 11. Þetta breytir þó litlu. Það gæti líka
stafað af ónákvæmni eða einföldun í endur-
sögn, og er því sniðgengið hér á undan.
Árin 1814-15 ferðaðist svo Ebenezer Hend-
erson um Ísland og minnist á tímareikning Ís-
lendinga í sinni ferðabók. Hann segir athuga-
semdalaust að eyktamörk séu með jöfnu
millibili, og á þá líklega við tíma fremur en sól-
arátt, enda telur hann eyktamörkin sett klukk-
an 2, 5, 8 og 11 fyrir og eftir hádegi, eftir „ensk-
um tíma“. Þó nefnir hann að í grennd við
kaupstaðina séu eyktamörkin nær „okkar
tíma“, en ekki getur hann um neina sérstöðu
náttmála. Ef rétt er skilið er þetta í allgóðu
samræmi við þær ályktanir sem hér hafa verið
dregnar, að við setningu eyktamarka hafi oft-
ast verið notuð eins konar búmannsklukka, um
það bil klukkustund of fljót. En gráðubilið milli
eyktamarka ætti þá að hafa verið haft misjafnt
til þess að milli þeirra yrðu því sem næst 3
klukkustundir.
Í Kristinrétti Grágásar er merkileg heimild
sem bendir til þess að eyktarstaður sé 52,5
gráður fyrir vestan hásuður. Þessi eyktarstað-
ur er sýndur á teikningunni og ekki munar
nema þremur gráðum á honum og því eykta-
marki nóns sem teikningin sýnir. Þarna skeik-
ar aðeins því að á miðju landinu er sólin að jafn-
aði yfir þessum eyktarstað klukkan 3 eftir
hádegi um miðjan ágúst, en ekki mánuð frá
sumarsólstöðum eins og sýnist eiga öllu betur
við sólskífuna frá Stóruborg.
Þegar á allt er litið sýna eyktamörkin að
ýmsir menn á miðöldum hafa sennilega haft
þekkingu á samhengi tíma og sólargangs sem
er aðeins á færi fárra annarra en sérfræðinga
nú á dögum. Þessi vitneskja fróðustu manna
hefur svo skilað sér til flestra byggðra bóla í
landinu þegar eyktamörk voru valin og löguð
eftir búhyggindum.
Eyktarstaður og vetrarbyrjun
Auk heimildarinnar úr Grágás er eyktar-
staður nefndur í Grænlendinga sögu og
Snorra-Eddu þar sem skýrt er frá skiptingu
ársins í fjórar árstíðir, haust, vetur, vor og sum-
ar:
Frá jafndægri er haust til þess er sól sest í
eyktarstað. Þá er vetur til jafndægris. Þá er vor
til fardaga. Þá er sumar til jafndægris.
Nálægt jafndægri á vori fóru snjóalög oftast
að minnka vegna vaxandi sólbráðar, um far-
daga hófst búskaparárið, og nærri jafndægrum
á hausti hófst sláturtíð en heyskap lauk. Allar
eru þessar skilgreiningar skiljanlegar og ein-
hlítar. Hér er klipið framan og aftan af sum-
armisseri og aftan af vetrarmisseri til þess að
koma fyrir hausti og vori með þeim störfum og
veðurlagi sem þeim tilheyra. Til samræmis er
því eðlilegt að álykta að haustið hafi verið látið
ná eitthvað fram á vetrarmisserið. Það er með
öðrum orðum ólíklegt að árstíð vetrarins hafi
hafist um leið og eiginlegt vetrarmisseri, enda
hefði árstíð haustsins þá ekki verið nema einn
mánuður.
Þá er komið að þessari merkilegu umsögn að
vetrarbyrjun hafi verið þegar sól settist í eykt-
arstað. Beinast liggur við að ætla að átt sé við
hina fræðilegu skilgreiningu eyktarstaðar í
Grágás, 52,5 gráðum fyrir vestan hásuður. Ef
vetrarárstíðin ætti hins vegar að byrja um leið
og vetrarmisserið yrði eyktarstaður að vera um
65 gráðum fyrir vestan hásuður. Til þess sýnast
ekki rök, enda yrði haustið þá ekki nema einn
mánuður. Ekki er heldur líklegt að þessi vetr-
arbyrjun sé á Klemensmessu 23. nóvember
eins og Þorkell Þorkelsson taldi hugsanlegt út
frá tímatali kirkjunnar, því að þá mætti eykt-
arstaður ekki vera meira en 33 gráðum fyrir
vestan hásuður.
En sé eyktarstaður 52,5 gráður vestur af
suðri eins og greint er frá í Grágás, væri þessi
byrjun vetrar sem einnar af fjórum árstíðum á
tímabilinu 3. til 9. nóvember á landinu eftir nýja
stíl, og það virðist í allgóðu samræmi við bú-
skaparhætti og veðurfar. Þetta er á milli allra-
heilagramessu 1. nóvember og Marteinsmessu
10. nóvember, en ýmislegt bendir til að ekki
seinna hafi menn verið að ljúka haustverkum
og hefja vetrarstörf. Um 10. nóvember er hit-
inn í meðalári á Íslandi að síga niður fyrir frost-
mark við yfirborð jarðar, og þá er gott að hafa
lokið þeim haustverkum að bera fjóshaug á völl
og dytta að húsum. Hrútum átti að halda frá
ánum fyrir Marteinsmessu og til þess þurfti oft
fyrstu vetrarsmölunina, ella gátu kollóttir
lambhrútar leynst innan um ærnar. Með þeirri
smölun hófst vetrarhirðing sauðfjár. Slátrun
var haustverk, og í lok hennar þegar matar-
birgðir voru hvað ríkulegastar var stundum
haldin svonefnd sviðamessa, en hún var ýmist
tengd við vetrarbyrjun eða allraheilagramessu.
Eftir þessa forðasöfnun var bændum ætlað á
allraheilagramessu að gefa fátækum sem svar-
aði einum kvöldverði hjúa sinna, en þurfa-
mannatíund og aðrar gjafir til fátækra átti að
inna af hendi fyrir Marteinsmessu. Því er ekki
óeðlilegt að vetur sem ein af hinum fjórum árs-
tíðum hefjist snemma í nóvember að okkar
tímatali þegar eiginlegum hauststörfum er lok-
ið og annir vetrarins teknar við. Það bendir til
samræmis milli heimildar Grágásar og Snorra-
Eddu um eyktarstað.
Með þessu móti verða árstíðirnar mislangar,
haustið einn og hálfur mánuður og má varla
styttra vera, vorið tveir og hálfur, sumarið þrír
og hálfur og veturinn fjórir og hálfur. Þessu
ráða búnaðarhættir og veðurfar. Sumar og vet-
ur eru hvort um sig með áþekka veðráttu í lang-
an tíma, en haust og vor eru verulegar hita-
breytingar að verða frá upphafi til loka
árstíðarinnar sem hlýtur þá að verða tiltölulega
stutt.
Eyktarstaður í Leifsbúðum
Í Grænlendinga sögu er sólargangi lýst svo
þar sem Leifur Eiríksson hafði vetursetu í
Leifsbúðum.
Sól hafði þar eyktarstað og dagmálastað í
skammdegi.
Orðið hafði hefur hér væntanlega merk-
inguna náði. Þetta má því skilja svo að sól hafi
sest í eyktarstað 52,5 gráður fyrir vestan suður
og þá auðvitað komið upp jafn langt fyrir aust-
an suður ef ekki skyggðu fjöll. Þegar ég heim-
sótti Leifsbúðir í ĹAnse aux Meadows á Ný-
fundnalandi gekk ég stuttan spöl þaðan suður á
klapparholt sem var nógu hátt til þess að sól
mátti sjá við láréttan sjóndeildarhring bæði í
dagmálastað og eyktarstað, eins og líka má
ráða af kortum. Ef með skammdegi er átt við
sex vikna tímabil um vetrarsólstöður, má
reikna út frá þessu að hnattbreidd staðarins
hafi verið 51 og hálf gráða, rétt eins og hnatt-
breidd norrænu rústanna sem Helge Ingstad
fann. Varla er hægt að krefjast nákvæmari
lausnar á þeirri staðsetningu.
Samanlagt eru heimildirnar um eyktamörk,
sólskífu og skilgreiningu eyktarstaðar til vitnis
um góða þekkingu miðaldamanna á gangi sólar.
Höfundur er veðurfræðingur.
Hvað er geðshræringin
viðbjóður?
SVAR: Þegar leitað er í huganum að einhverju
sem vekur viðbjóð kemur okkur líklega fyrst í
hug það sem lyktar illa eða er vont á bragðið. Ef
við veltum þessu eilítið betur fyrir okkur vekur
það ef til vill líka viðbjóð með okkur að fólk
hegði sér ósiðlega eða jafnvel að það hafi til-
teknar skoðanir. Rannsóknir fræðimanna hafa
nýlega beinst að geðshræringunni viðbjóði.
Margir halda því fram að hjá mönnum gegni
viðbjóður veigameira hlutverki en einvörðungu
því að hjálpa þeim að forðast skemmdan eða
óætan mat sem hann gerði líklega upphaflega.
Sálfræðingurinn Rozin, sem einna mest hefur
rannsakað viðbjóð, fullyrðir að enda
þótt viðbjóður eigi sér fyrirrennara í
öðrum dýrum sé hann sú eina af sex til
sjö grunngeðshræringum sem um-
breytist gersamlega hjá manninum.
Kjarni viðbjóðs hjá mönnum virðist
vera löngun til að losna við það sem
maður hefur innbyrt í eiginlegri eða
óeiginlegri merkingu, stundum fylgja
dæmigerð svipbrigði, flökurleiki, aukin
munnvatnsmyndun og svo framvegis.
Darwin var einna fyrstur til að benda á
að viðbjóður gegni því hlutverki hjá
dýrum og mönnum að forðast óæti. Í
samræmi við þetta kemur fyrir svokall-
aður „gaping response“ hjá dýrum, eða
að gapa eins og þau séu að fara að kasta
upp. Þetta eru viðbrögð, til að mynda
úlfa og fálkategunda, gagnvart æti sem
dýrin eru ekki vön að leggja sér til
kjafts eða fæðu sem getur valdið maga-
veiki. Svo virðist vera að hjá nýfæddum börnum
megi finna fyrrnefndan „gaping response“ eða
gapsvörun við bragðsterkum efnum. Þetta eru
hins vegar tölfræðileg tengsl en ekki óumflýj-
anleg.
Rozin heldur því fram að það sé fyrst í kring-
um 4–8 ára aldur sem tengsl viðbjóðs við óbragð
rofni. Rozin og samstarfsmenn hafa rannsakað
hvers vegna fólk telur eitthvað vera „smitað“
eða viðbjóðslegt. Mat fólks á því virðist ekki
ætíð vera það sem kalla mætti skynsamlegt.
Flestum finnst til dæmis ógeðslegt að borða
kökusneið ef einhver sem þeir kunna illa við
hefur gætt sér á henni. Á sama hátt er fólki illa
við að drekka drykk sem könguló hefur legið í.
Þessi viðbrögð breytast lítt þótt fæðan sé full-
komlega sótthreinsuð og þeir séu fullvissaðir
um það. Einnig virðist flestum vera meinilla við
að borða til dæmis súkkulaði sem lítur út eins
og hundaskítur. Fólk finnur líka til viðbjóðs
gagnvart eigin munnvatni um leið og það er
komið úr líkamanum. Sá viðbjóður sem við finn-
um til þegar við hugsum okkur að ganga í fötum
af ákveðnu fólki sýnir hversu mjög geðshrær-
ingin getur fjarlægst lykt eða bragð. Viðbjóður
kemur fram bæði ef um er að ræða föt af ein-
hverjum sem átt hefur við veikindi að stríða
(eyðni), orðið fyrir slysi (tekinn af fótur) eða
framið afbrot (einkum morð, nauðgun og svo
framvegis). Það breytir engu þótt fötin séu
þvegin og því er erfitt að skilja þetta sem við-
bjóð fyrir líkamsvessum. Athyglisvert er hvern-
ig ýmsir menningarheimar hafa bróderað í
kringum viðbjóð og sett um hann flóknar regl-
ur. Hér má nefna sem dæmi hindúa og stétta-
kerfi þeirra með hina óhreinu og ósnertanlegu á
botninum. Mjög skýrar reglur eru einnig meðal
Gyðinga og múslíma um það hvaða fæða sé
hrein og óhrein. Þá eru konur óhreinar meðan
þær hafa á klæðum og í vissan tíma eftir barns-
burð. Rozin setur fram þá tilgátu að það sem
minnir okkur á tengsl manna og dýra veki við-
bjóð. Það sem er dýrslegt er um leið viðbjóðs-
legt. Þess vegna verði til reglur um át, kynlíf og
svo framvegis sem miði að því að greina hér á
milli. Fólk hefur mismikla tilhneigingu til að
finna til viðbjóðs. Viðbjóðsnæmi er þess vegna
einstaklingsbundin. Fylgni er á milli þess að
finna til viðbjóðs gagnvart fæðu, rottum, sifja-
spellum og svo framvegis. Atriði í mælingum á
viðbjóðsnæmi (e. disgust sensitivity) varða til
dæmis að borða uppáhaldssúpuna sína úr
hundaskál, að borða uppáhaldskökuna sína eftir
að þjónninn hefur bitið í hana, hlandlykt úti á
götu, að sjá einhvern stinga sig óvart á öngli,
eða að klæðast peysu sem Hitler hefur átt. Vísi
viðbjóðs virðist mega finna víða í dýraríkinu
sem og hjá ungabörnum. Geðshræringin um-
breytist hins vegar með tímanum hjá mönnum
og verður önnur en hún upphaflega var. Það
sem ræsir hana er þá oft óhlutbundið í meira
lagi. Settar hafa verið fram hugmyndir um að
leiða megi aðrar geðshræringar svo sem fyr-
irlitningu af viðbjóði. Þá hafa nýlega komið
fram tilgátur um þátt viðbjóðs í geðrænum
vandkvæðum og geðröskunum af ýmsu tagi.
Jakob Smári, prófessor í sálfræði við HÍ.
Hvers vegna hnerrar maður?
SVAR: Hnerri er ósjálfrátt viðbragð við ertingu
slímhúðar í nefinu. Ýmislegt getur valdið ert-
ingu í nefi, til dæmis veirusýkingar í önd-
unarfærum, agnir sem valda ofnæmisvið-
brögðum, reykur, mengun, ilmvötn og kalt loft.
Verði slímhúð í nefi fyrir ertingu berast boð til
heila sem svarar með boði til vöðva um öfluga
útöndun sem á að þeyta því sem ertingunni olli
út úr öndunarveginum. Fjöldi vöðva kemur við
sögu þegar hnerrað er, til dæmis magavöðvar,
brjóstvöðvar, vöðvar sem stjórna raddböndum
og vöðvar aftan í hálsi og í höfði. Vöðvar í augn-
lokum taka einnig þátt í hnerranum og ósjálfráð
viðbrögð þeirra valda því að augu okkar lokast á
meðan við hnerrum. Allt að 20–25% fólks hnerr-
ar þegar það kemur snögglega í skært ljós.
Þetta fyrirbæri kallast á fræðimáli photic
sneeze reflex. Svo virðist sem hnerri sem við-
bragð við björtu ljósi sé á einhvern hátt tengdur
erfðum og að fólk af hvíta kynþættinum sé við-
kvæmara fyrir þessu en aðrir. Ástæður þess að
skært ljós veldur hnerra eru ekki fullkomlega
ljósar og eru ýmsar kenningar um orsakir þess.
Margir sérfræðingar hallast að því að um sé að
ræða einhvers konar „samslátt“ í taugaboðum,
það er að segja að þegar taugaboð berast á milli
augna og heila við aukið ljósmagn (sem leiðir til
samdráttar augasteinanna) berist af ein-
hverjum orsökum boð til heila um að koma af
stað hnerra.
Þuríður Þorbjarnardóttir líffræðingur og
Emilía Dagný Sveinbjörnsdóttir landfræðingur.
HVAÐ ER GEÐS-
HRÆRINGIN
VIÐBJÓÐUR?
Á meðal spurninga sem hefur verið svarað á Vís-
indavefnum að undanförnu má nefna: Hvað er
kynímynd, hvernig virkar Drake-jafnan og hvað getur hvíldarpúls orðið
hægur?
VÍSINDI
„Fylgni er á milli þess að finna til viðbjóðs gagnvart
fæðu, rottum, sifjaspellum og svo framvegis. “
Morgunblaðið/Arnaldur