Lesbók Morgunblaðsins - 10.08.2002, Blaðsíða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. ÁGÚST 2002
F
YRSTU kynni Richard Vine af
Íslandi voru fyrir tveimur árum,
en þá flutti hann fyrirlestra um
samtímalistir í Listasafni
Reykjavíkur, Hafnarhúsi og
Listasafninu á Akureyri. Hann
kom hingað öðru sinni nýverið
og gaf sér þá tíma til að setjast
niður með blaðamanni og spjalla um íslenska
samtímalist og þá auknu möguleika sem falist
gætu erlendis fyrir íslenska listamenn – í það
minnsta ef miðað er við aðstæður hér á landi
þar sem tæpast er hægt að segja að til sé eig-
inlegur listmarkaður.
Richard segir að sitt sjónarhorn, sem ut-
anaðkomandi aðili að íslensku myndlistarlífi,
mótist að sjálfsögðu af stöðu hans hjá Art in
America. „Tímaritið reynir að gera listum skil
í alþjóðlegu samhengi og ég ferðast því tölu-
vert um heiminn. Reynslan hefur kennt mér
að alþjóðavæðing er staðreynd sem við verð-
um hreinlega að horfast í augu við. Það er
sama hvort við lítum til tvíæringsins í Buenos
Aires fyrir tveimur árum eða í Shanghai þar
sem ég tók sjálfur þátt í umræðunum – allir
eru að velta þessari þróun fyrir sér. Umræðan
er einna áköfust í Kína um þessar mundir – og
varla nema von – þar sem öll utanaðkomandi
áhrif mættu mikilli andstöðu þar um langa
hríð á þeim forsendum að það styrkti sjálfs-
mynd þjóðarinnar. Listheimurinn þar hefur
verið mjög einangraður og jafnvel í samtíma-
listum má enn sjá glögg merki þeirrar ein-
angrunar.
Sjálfur verð ég þó að viðurkenna að ég á
erfitt með að taka þessa umræðu um kosti og
galla alþjóðavæðingar alvarlega, því að mínu
mati er alþjóðavæðingin í listum svo augljós-
lega þegar orðin að staðreynd að ekki verður
aftur snúið. Listheimurinn á sér í rauninni
einn sameiginlegan vettvang í dag og „tungu-
tak“ listanna er alls staðar hið sama. Ef ís-
lenskur listamaður býr til innsetningu þá er
það sjónræna tungumál sem hann notar ná-
kvæmlega það sama og listamaður frá Kína
eða Argentínu myndi nota. Auðvitað má finna
frávik í hverju landi þar sem listamenn nota
t.d. efnivið frá heimaslóðum sínum eða ákveð-
in form sem tilheyra sértækari hefðum, en
þegar á heildina er litið er þar frekar um að
ræða „mállýskur“ en ólík tungumál.
Þjóðleg einkenni hverfandi
Sú hefð sem nú er mest áberandi í heim-
inum tilheyrir því í raun ekki neinu ákveðnu
þjóðerni, hún á miklu fremur rætur sínar að
rekja til framúrstefnuhreyfingarinnar sem
hófst í París í lok nítjándu aldarinnar. Hún
hefur sett mark sitt á listir um allan heim alla
tíð síðan, og eftir því sem ég fæ best séð mark-
ar hreyfingin enn ramma þeirrar sköpunar
sem á sér stað í listum. Það má ef til vill trega
þann missi á þjóðlegri einkennum sem átt hef-
ur sér stað samfara þessari þróun,“ segir
Richard, „en hann er samt staðreynd.“
Hann ítrekar að hann sé enginn sérfræð-
ingur í íslenskum listum, „og þar að auki er ég
alltaf meðvitaður um það sjóngler sem ég
horfi óneitanlega í gegnum. Eðlilega tek ég
fyrst eftir því sem kemur mér kunnuglega fyr-
ir sjónir og því má vera að í íslensku listalífi
séu þættir sem vísa sérstaklega til þjóðlegra
einkenna ykkar án þess að ég hafi tekið eftir
þeim – hreinlega af því ég skil ekki „tungutak-
ið“. Ég samsama mig og bregst að sjálfsögðu
mest við þeim verkum sem myndu t.d. eiga vel
heima í galleríi í Chelsea í New York. Ég held
þó að þau viðbrögð séu ekkert einkennandi
fyrir mig umfram aðra.“
Sem dæmi um það hversu þjóðerni virðist
skipta litlu máli í samtímalistum, segir Rich-
ard frá því er hann gekk eitt sinn inn á sýn-
ingu sjö ástralskra listamanna í Soho, sem um
langt skeið var miðstöð samtímalista í New
York. „Sýningin var mjög áhugaverð,“ segir
hann, „en þegar ég yfirgaf staðinn fékk ég þó
yfirþyrmandi tilfinningu um að þessi ástr-
ölsku verk væru nákvæmlega eins og það sem
ég hefði búist við að sjá í hvaða galleríi sem er
á mínum eigin heimavelli þarna í Soho. Ég
hafði enga tilfinningu fyrir því að hafa komist í
snertingu við framandi skynjun.“
Hann skellihlær þegar hann er spurður
hvort það þjóni tilgangi að spyrna við þessari
þróun með einhverjum hætti. „Það hefur ekk-
ert upp á sig. Í samtímalistum eru nú ákveðnir
þættir að verki sem munu að lokum hafa yfir-
höndina og við eigum bara tvo möguleika í
stöðunni; að láta draga okkur nauðug áfram
eða fylgja flæðinu viljug og af áhuga. Ég hef
satt að segja enn ekki orðið var við neitt afl í
listheiminum sem komið gæti í staðinn fyrir
þessa alþjóðavæðingu.“
Ísland utan alfaraleiðar í listheiminum
Richard Vine segist vera þess fullviss að
þeir listamenn sem hér starfa þurfi að koma
sér á framfæri og láta að sér kveða á alþjóða-
vettvangi, einfaldlega vegna þess að mark-
aðurinn hér er svo lítill. Þar sem lítið sést til
íslenskra listamanna erlendis segir hann Ís-
land hjúpað dálítilli dulúð í hugum þeirra sem,
eins og hann sjálfur, starfa í stærra samhengi.
„Við þekkjum t.d. ítalska, þýska og ástralska
listamenn,“ segir hann, „en það er afar fágætt
að rekast á íslenska þátttakendur á tvíær-
ingum eða alþjóðlegum sýningum. Nafnið Ís-
land er því enn litað af rómantískum hug-
myndum og leyndardómum – enda leggja afar
fáir leið sína hingað.
Sjálfum finnst mér þó að tilhneiging okkar
sem störfum við Art in America sé sú að
leggja sífellt minni áherslu á þjóðerni í um-
fjöllun okkar. Fyrir nokkrum árum síðan
gættum við þess vandlega að geta þess í öllum
okkar greinum hvaðan listamenn kæmu, en á
síðustu árum hefur það orðið mjög erfitt. Fólk
fæðist á einum stað, lærir annarsstaðar, býr á
þriðja staðnum og sýnir á alþjóðavettvangi.
Hvernig er þá hægt að skilgreina það öðruvísi
en sem alþjóðlega listamenn? Það sama á við
um íslenska list. Ef maður rekst á hana fyrir
tilviljun, þá get ég ekki sagt að hún skeri sig
úr með nokkrum hætti. Hún hefur greinilega
þróast í takti við alþjóðlega strauma. Íslensk
list er hluti af orðræðu hins alþjóðlega list-
heims, það er augljóst að sú orðræða hefur
sett mark sitt á listamennina sjálfa rétt eins
og ef þeir byggju í Arizona.“
Það leikur því enginn vafi á því að þátttaka
á alþjóðavettvangi er mikilvæg fyrir íslenska
listamenn að mati Richard Vine, að öðrum
kosti verður ekki eftir þeim tekið. „Tilhneig-
ingin til að taka eftir hápunktunum – bæði
hvað varðar listræn gæði og fjárhagslegt bol-
magn – í alþjóðalistum er mjög sterk. Viðmið
okkar mótast óneitanlega af þeim stöðum sem
segja má að séu háborgir menningar í heim-
inum. Listamaður sem starfar í Köln kemur
því fyrr upp í huga okkar heldur en einhver
sem t.d. vinnur í Oklahomaborg þrátt fyrir að
hann sé landi okkar, einfaldlega vegna þess að
Oklahoma tilheyrir „dreifbýlinu“ í listrænum
skilningi og er fyrir utan alfaraleið þeirra sem
ferðast um listheiminn.
Staður eins og Reykjavík á auðvitað raun-
verulegt val um stefnumótun á þessu sviði þar
sem borgin gæti mjög auðveldlega orðið einn
áfangastaða í hinum alþjóðlega listheimi. Með
réttri markaðssetningu og nægilegum fjár-
festingum gæti Reykjavík auðveldlega orðið
ein þeirra borga sem eru manni efst í huga
þegar samtímalistir ber á góma. Forsendan er
þó samstillt átak allra sem hlut eiga að máli og
þátttaka úti í hinum stóra heimi. Það þýðir
ekkert að framleiða bara góða listamenn og
bíða svo í rólegheitum eftir því að umheim-
urinn taki eftir þeim.“
Óhjákvæmilegt að taka
þátt í tvíæringum
Richard segir alla gera grín að því hversu
margir tvíæringar eru orðnir til í heiminum.
„Sannleikurinn er þó sá að þeir eru undirstaða
hræringanna í listheiminum. Ef markmiðið er
að afla íslenskri listsköpun viðurkenningar þá
er óhjákvæmilegt að taka þátt í þessum tvíær-
ingum og stóru alþjóðlegu listsýningum.
Einnig verður að ýta undir gagnkvæmt flæði
til og frá Íslandi, þannig að íslenskir lista-
menn komist erlendis í gestavinnustofur eða
nám, og jafnframt að safnstjórum og sýning-
arstjórum sé boðið hingað í heimsókn til að
hitta íslenska listamenn og kollega – og fylgj-
ast með þróuninni.“
Spurður um grundvöll þess að halda tvíær-
ing hér eins og komið hefur til tals, svarar
hann því til að tvíæringur sé auðvitað mjög
viðamikið verkefni. „En Reykjavík hefur þó
það aðdráttarafl um þessar mundir sem dugað
gæti til að draga hingað fjöldann allan af fólki.
Ég tek eftir því hversu mikið er fjallað um
borgina í erlendum blöðum þar sem höfðað er
til ungs fólks og áherslan lögð á lífsstíl. Þar er
auðvelt að finna út hvaða íslensku hljómsveitir
eru að fikra sig áfram og hvaða skemmtistaðir
eru vinsælastir í augnablikinu. Hvað mig sjálf-
an varðar, get ég einnig borið vitni um það að
þegar ég segist vera að fara til Íslands, vekur
það mikinn áhuga hjá fólki – það veltir því fyr-
ir sér hvers konar staður landið sé eiginlega,
hvað sé um að vera þar o.s.frv. Hvað markaðs-
setningu á listum varðar eiga Íslendingar
mikla möguleika í augnablikinu, sem auðvelt
væri að nýta ef áhuginn væri fyrir hendi.“
Ein ástæða þess að Richard Vine lagði leið
sína hingað til lands að þessu sinni var sýn-
ingin Mynd í Listasafni Reykjavíkur, Hafn-
arhúsi, en hún var liður í dagskrá Listahátíðar
í vor. Hann segir þá sýningu dæmigerða fyrir
það sem við höfum verið að ræða, „sérstaklega
má nefna innsetningarnar sem virðast mjög
kunnuglegar hvað tjáningarmátann varðar og
fyllilega sambærilegar við það sem sést ann-
arsstaðar.“
Hann vísar til fyrri orða sinna um fram-
úrstefnuhreyfinguna og segir áhrif hennar á
tengsl samtímalista og áhorfenda enn mjög
áberandi. „Þáttur í því er að listirnar eru vís-
vitandi á skjön við ríkjandi menningu, en einn-
ig má nefna þörf fyrir að vera ögrandi og
framandi á einhvern hátt. Hluti af sál list-
heimsins hneigist alltaf í þessa átt, en sá þátt-
ur togast um leið á við þörf fyrir viðurkenn-
ingu og tengsl við umheiminn. Þessar tvær
tilhneigingar þrífast því hlið við hlið og af-
hjúpa vel þá tvístrun sem ríkir í heimi
listanna.
Hinn almenni áhorfandi er þó fullkomlega
fær um að laga sig að þessu myndmáli ef hon-
um er gefið tækifæri til þess, tungumál
listanna er sjónrænt og um leið og áhorfand-
inn er orðinn því kunnugur getur hann túlkað
það. Í söfnum í Bandaríkjunum eru reknar
stórar deildir sem sinna menntunarhlutverki
safnanna gagnvart áhorfendum. Áhorfendur
taka við sér að því marki að jafnvel ungir
krakkar þekkja verk samtímalistamanna. Ég
get því ekki komið auga á neinar augljósar
hindranir á milli listheimsins og áhorfenda –
ef vel er staðið að fyrstu kynnum áhorfenda af
listum er björninn unninn.“
Óhugsandi annað en að
hafa samtímalistasafn
Richard segir að þegar land á borð við Ís-
land er heimsótt hafi tímarit á borð við Art in
America fyrst og fremst áhuga á að gefa les-
endum sínum tilfinningu fyrir heildarmynd
listsamfélagsins. Fjallað er um söfnin, þau
gallerí sem þar starfa, en einstakir listamenn
dragast inn í umfjöllunina með þeim hætti.
Aðspurður játar hann að það komi sér nokkuð
á óvart að hér skuli ekki vera samtímalista-
safn. „Í þeim löndum þar sem listheimurinn
hefur náð að þróast og er orðinn fullþroska er
óhugsandi annað en að hafa starfandi sam-
tímalistasafn – eða í það minnsta samtíma-
listastofnun þar sem erlend verk eru sýnd
með reglulegum hætti samhliða innlendum
verkum. Ef landinu ykkar og höfuðborginni á
að vaxa fiskur um hrygg í alþjóðlegu sam-
hengi er að mínu mati mjög mikilvægt að
koma slíkri stofnun eða safni á laggirnar hér.“
Þótt alþjóðlegi listheimurinn virðist stór og
jafnvel fjarlægur hér á landi, segir hann mik-
ilvægustu upplýsingarnar þar berast frá
manni til manns, rétt eins og annarsstaðar.
„Ég myndi því ekki hika við að bjóða mark-
visst hingað til lands þeim sýningar- og safn-
stjórum sem eitthvað kveður að í heiminum.
Kostnaðurinn sem yrði því samfara er í raun-
inni mjög lítill miðað við t.d. hvað það kostar
að kaupa venjulegar auglýsingar í áhrifamikl-
um miðlum. Árangurinn af heimsókn yrði hins
vegar miklu meiri – það er ekki hægt að líkja
áhrifamætti persónulegrar reynslu af ís-
lenskri list sem slíkir gestir upplifa saman við
óbeinan áhrifamátt auglýsinga eða bæklinga,
þótt það sé allt saman góðra gjalda vert. Vit-
undarvakning um eitthvað nýtt í listheiminum
sprettur ætíð fyrst og fremst upp af beinni og
persónulegri reynslu, hræringar í hina eða
þessa áttina má í langflestum tilfellum rekja
þannig.
Ég og kollegar mínir göntumst stundum
með það að eina leiðin til að koma listamanni á
framfæri sé að koma nafni hans inn í kollinn á
áhrifamiklum sýningarstjórum í heiminum.
Þegar allt kemur til alls er auðvitað mikilvæg-
ur sannleikskjarni í slíku gríni, svona virkar
listheimurinn hreinlega,“ segir Richard og
hlær við, „þeir velja og hafna. Áhrifamesta
leiðin til að koma sér áfram felst því án efa í að
afla sér persónulegra sambanda. Ég veit sjálf-
ur hversu sú list sem ég hef séð og upplifað er
miklu meira lifandi í huga mér heldur en það
sem ég hef einungis séð myndir af. Ef íslensk
list á að rata á alþjóðamarkað, þarf að gera al-
þjóðlegum sýningarstjórum kleift að koma
hingað til að skoða góð verk, hitta listamenn-
ina og mynda nauðsynleg tengsl.“
TUNGUTAK
LISTANNA ER
ALLS STAÐAR
HIÐ SAMA
Listgagnrýnandinn Richard Vine hefur um langt skeið
verið með fingurinn á púlsi hins alþjóðlega listheims.
Leið hans lá hingað til lands fyrir skömmu og
FRÍÐA BJÖRK INGVARSDÓTTIR ræddi við hann um
stöðu íslenskra lista í hinum alþjóðlega listheimi.
Morgunblaðið/Jim Smart
Richard Vine segir að með réttri markaðssetningu og nægilegum fjárfestingum gæti Reykjavík
auðveldlega orðið ein þeirra borga sem eru mönnum efst í huga þegar samtímalistir ber á góma.
Forsendan er þó samstillt átak allra sem hlut eiga að máli og þátttaka úti í hinum stóra heimi.
fbi@mbl.is