Lesbók Morgunblaðsins - 10.08.2002, Blaðsíða 16

16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. ÁGÚST 2002
E
NGLENDINGAR hafa af ein-
hverjum ástæðum ekki átt
sömu velgengni að fagna í tón-
smíðum og mörgum öðrum list-
greinum. Meðan skáld eins og
Shakespeare, Byron og Wilde
hafa haldið heiðri breskrar rit-
listar á lofti gegnum aldirnar
var lengi fátt um fína drætti í ensku tónlistar-
lífi. Á tuttugustu öldinni eignuðust þeir Ben-
jamin Britten. Til að finna annað eins tónskáld
sem markað hefur djúp spor í tónlistarsöguna
þarf hins vegar að leita aftur um þrjú hundruð
ár.
Iðinn við tónsmíðar og drykkju
Árið 1659 fæddist Thomas Purcell og konu
hans sveinbarn. Hann hlaut nafnið Henry.
Fjölskylda hans hafði mestöll starfað við tón-
list svo ekki var óeðlilegt að hann legði stund á
sömu iðju. Sem drengur söng hann í kór Kon-
unglegu kapellunnar, en varð að hætta þegar
hann fór í mútur. Honum til happs fékk hann
stöðu aðstoðarorgelsmiðs við kapelluna og tók
reyndar seinna við stöðu aðalorgelsmiðs og
hljóðfæravarðar konungs við kapelluna. Ung-
ur sýndi hann mikla hæfileika við iðn sína og
var aðeins átján ára er hann var skipaður hirð-
tónskáld hinnar konunglegu fiðlusveitar. Hann
hafði hlotið tilsögn hjá meistaranum John
Blow og tók tvítugur við stöðu hans sem org-
anisti hinnar sögufrægu kirkju, Westminster
Abbey. Stuttu eftir það giftist Purcell Frances
nokkurri Peters, og þó ekki fari mörgum sög-
um af konu þeirri, frekar en konum annarra
stórmenna fyrr á öldum, má þó sjá glöggt að
hún hafði þau áhrif á hann að uppfrá þessu tók
hann í æ ríkara mæli að semja leikhústónlist
þá er hann varð einna helst þekktur fyrir.
Sönglög og tónþætti fyrir leikhús, seinna fimm
„hálfóperur“ og svo þekktustu tónsmíð hans,
óperuna Dido og Eneas, sem er fyrsta alvöru
óperan á enskri tungu.
Purcell var iðinn við kolann í tónsmíðum sín-
um, og öðrum tónlistarstörfum. En hann var
líka iðinn í öðrum málefnum, svo sem vín-
drykkju, og segir sagan að hann hafi ávallt haft
pyttlu sér við hlið er hann lék á orgel í messum.
Jafnframt að hann hafi látið hanna sérstakt
hólf í orgelið í Westminster Abbey, þar sem
koma mátti fyrir vínpela. Hann varð ekki lang-
lífur frekar en margir aðrir tónlistarandans
risar. Aðeins þrjátíu og fjögurra ára var hann
allur, en hafði þó tekist að semja tónlist við
krýningarathafnir tveggja konunga og sálu-
messu einnar drottningar á tímum þegar rík-
isarfar voru síst langlífari en tónjöfrar þeirra.
Á þessu stutta æviskeiði náði hann að marka
svo djúp spor í tónlistarsöguna að fáir geta tal-
ist hans líkar.
Hvað er það við tónlist þessa manns sem
heillar okkur svo, sem skýtur ljósgeisla gegn-
um aldirnar og snertir jafnvel okkur verald-
arvana nútímamenn rakleiðis í hjartastað?
Eitt af því kann að vera það hversu óhemju vel
honum fékkst að tónklæða texta. Þegar söngv-
ari syngur hendingu eftir Purcell hljómar hún
eins eðlilega og hún væri töluð af ræðusnill-
ingnum Demósþenesi. Hvert orð, hver hugsun
er svo snilldarlega mótuð að það verður hverj-
um flytjanda létt verk og löðurmannlegt að
túlka innihald og boðskap textans. Ef til vill
hefur enginn átt til þetta mikla innsæi í með-
ferð texta í tónlist, nema ef vera skyldu Wolf-
gang Amadeus Mozart og Hugo Wolf. Það sem
gerir laglínur og hljómferli Purcells enn at-
hyglisverðara er á hvaða tímum hann lifði.
Ekki var annars í tónlist þessa tíma lögð eins
ríkuleg áhersla á að texti og laglína fylgdust
svo að. Það sem skipti meginmáli var fagurlega
mótuð laglína, og svo skipti engu máli hvort
textinn var amore, amore eða Halleluja. Hvað
skyldi hafa orðið til þess að Purcell var svona
mikið í mun að koma textanum á framfæri?
Ekki var það alltaf svo að ljóðskáld sem sköff-
uðu honum texta væru sérlega snjallir. En eins
og Schubert seinna var eins og honum tækist
að lyfta jafnvel ambögulegasta texta upp á
æðra plan. Ekki er þó nógu mikið vitað um ævi
hans til þess að vangaveltur um slíkt verði ann-
að en getgátur.
Hirð- og leikhústónlist
Purcell samdi eins og áður sagði annars veg-
ar tónlist fyrir hirðina og svo leikhústónlist.
Hann hafði öruggt lifibrauð af tónlist sinni, en
hugurinn leitaði víðar. Í Englandi hafði hin
ítalska óperuhefð aldrei náð fótfestu og ef til
vill öfundaði Purcell kollega sína suður í álf-
unni, þá Agostino Legrenzi og Allessandro
Scarlatti. Meðan Þjóðverjar lágu kylliflatir
fyrir hinni ítölsku hefð, voru Englendingar
meira fyrir kórtónlist og svo var að sjálfsögðu
leikhúshefðin þar mjög sterk. Hann lét það þó
ekki aftra sér að semja eitt mesta snilldarverk
óperubókmenntanna. Það var Óperan Dido og
Eneas sem er eina eiginlega óperan sem eftir
hann liggur. Almennt hefur verið talið að Pur-
cell hafi samið Dido & Eneas fyrir Chelsea-
stúlknaskólann árið 1689. Þetta eru menn nú
ekki á eitt sáttir um, og virðist vera að því meir
sem þessi maður er rannsakaður, því minna
vitum við um hann. Besta heimildin um ævi
tónskálds hlýtur þó ávallt að vera verk hans.
Þannig að hver sá sem vill kynnast hinum
leyndardómsfulla Henry Purcell verður að
gera það með því að kynna sér verk hans.
Dido og Eneas
Óperan Dido & Eneas byggist á hetjukvæði
hins rómverska Virgilíusar. Þótt þessir elsk-
endur sem þar eru gerðir að umfjöllunarefni
hafi alls ekki verið samtímafólk, hindraði það
ekki þennan rómverska skáldajöfur að tefla
þeim saman í sögu sem um margt minnti á að-
stæður húsbónda hans, Ágústusar Rómarkeis-
ara. Ágústus var nýskilinn við konu sína,
Scriboníu, og hugsanlega var Virgilíus að rétt-
læta skilnað húsbónda síns, er hann lét Eneas
yfirgefa Dido til að framfylgja örlögum sínum.
Dido var í raun og veru fönísk prinsessa, El-
issa að nafni, en Dido merkir meyja á pún-
versku. Elissa þessi á samkvæmt sögninni að
hafa stofnað Karþagó á Nílarbökkum, en hún
hafði flúið Tyros undan bróður sínum, Pygmal-
ion, sem eldri heimildir herma að hafi einnig
látið myrða eiginmann hennar. Yfirkomin af
sorg kýs hún að vera honum trú til dauðadags,
og fremur en að giftast afrískum prinsi tekur
hún sitt eigið líf.
Virgilíus lætur þennan prins í kvæði sínu
vera stofnanda Rómaborgar, Eneas prins af
Tróju, sem kemur til stranda Karþagóar á
flótta undan stormi á leið til að reisa nýja Tróju.
Hann verður ástfangin af Dido og er ást hans
endurgoldin. Gyðjurnar Júnó og Venus, sem
reyndar er móðir Eneasar, vinna að því að
koma sambandi elskendanna á með ýmsum
ráðum, en í lokin neyðist Eneas að yfirgefa
heitmey sína því Júpíter, æðstur guða, sendir
Merkúr, sendiboða sinn að minna Eneas á kall
skyldunnar, hann eigi að stofna nýja Tróju, það
er að segja Rómaborg. Yfirkomin af harmi tek-
ur Dido sitt eigið líf.
Virgilíus tengir þannig samband elskend-
anna við sögulegar illdeilur Rómar og Kar-
þagóar, sem náðu hámarki sínu í hinum þremur
púnversku styrjöldum, en í þeirri annarri var
Hannibal sigraður árið 202 f. Kr. og í þeirri síð-
ustu var Karþagó lögð í eyði, það var árið 146 f.
Kr. Í Eneasarkviðu er Dido hindrun á vegi
Eneasar á leið hans til stofnunar Rómaborgar.
Ef hann hefði ekki yfirgefið hana hefði Róm
aldrei verið stofnuð, og Karþagó hefði drottnað
yfir Miðjarðarhafi. Með því að sigrast á löng-
unum sínum og hlýða kalli skyldunnar hefur
Eneas þannig stuðlað að því hversu voldugt
Rómarveldi var orðið á tímum Virgilíusar og
Ágústusar keisara. Þetta hefur keisaranum og
öðrum rómverskum fallið í geð.
Purcell og textahöfundur hans, Nahum Tate,
fylgja lauslega þeim söguþræði sem finna má í
Eneasarkviðu Virgils. Ýmsu er þó breytt, til
dæmis eru guðirnir sjálfir fjarri góðu gamni. Í
þeirra stað sem örlagavaldar eru komnar öllu
norrænni verur; Nornir sem minna á örlaga-
nornir Shakespeares í Makbeð. Þær senda fals-
sendiboða til að villa um fyrir Eneasi, dulbúinn
sem Merkúr, en hinn raunverulegi Merkúr
kemur þar hvergi nærri. En endalok óperunnar
eru þó á sömu leið og Didoar þáttur Eneas-
arkviðu Virgils. Hin stolta drottning tekur líf
sitt í einni átakanlegustu og fegurstu aríu tón-
bókmenntanna.
Kall skyldunnar eða hjartans
Dido er í meðferð Purcells mikil kona sem
tekur örlög sín í eigin hendur. Hún hrífst af
hinni trójönsku hetju, en er staðföst er hann
hyggst yfirgefa hana. Hún gefur honum afar-
kosti, hún muni ekki una því að hann fari, en vill
þó heldur ekki að hann verði kyrr. Úr því hann
fyrst hafði ákveðið að yfirgefa hana, sé ást hans
ekki sönn. Hún fórnar sorg sinni yfir látnum
eiginmanni fyrir ástir hans, en hann launar
henni greiðann með því að yfirgefa hana.
Eneasi er þó vorkunn. Hann veit hvað örlögin
hafa boðið honum, og hann er því milli tveggja
elda. Hvort á hann að hlýða kalli skyldunnar
eða hjartans? Hann tekur í raun aldrei ákvörð-
un um það. Sú ákvörðun er tekin fyrir hann.
Hvað sem öðru líður hafa örlögin sinn gang, og
hinar illu skapanornir sigra. Nornirnar eru því
þjónar örlaganna og kannski ekki alslæmar.
Mestur er þó harmur Didoar. Henni er fórnað á
altari örlaganna.
Stíll þessarar óperu Purcells er knappur. Það
er farið nokkuð hratt yfir sögu, og miklir at-
burðir gerast, og miklar tilfinningar eru sýndar
í klukkutíma langri sýningu. Ef síðra tónskáld
en Purcell hefði verið þar á ferð, er alls víst að
óperan hefði orðið ærið brokkgeng og brota-
lamir margar. En á einhvern undursamlegan
hátt þræðir Purcell einstigi tilfinningatinda,
með dyggri hjálp hins ágæta skálds, Nahum
Tate, sem skilur okkur, sem á hlýðum, eftir í
djúpri undran og einlægri hrifningu.
Morgunblaðið/Jim SmartEneas í hópi lagsbræðra. Dido ásamt fylgimeyjum sínum.
TILFINNINGA-
TINDAR
PURCELLS
Í kvöld verður frumsýnd í Borgarleikhúsinu óperan
Dido & Eneas eftir Henry Purcell. Hér er ævi þessa
merka tónskálds skoðuð og skyggnst inn í umfjöll-
unarefni einu óperu hans, Dido & Eneas.
Höfundur er söngvari og einn af aðstandendum
Sumaróperu Reykjavíkur.
E F T I R H R Ó L F S Æ M U N D S S O N
Eftir Henry Purcell.
Flutt á ensku.
Söngvarar: Ingveldur Ýr Jónsdóttir,
Hrólfur Sæmundsson,
Valgerður Guðnadóttir,
Ásgerður Júníusdóttir.
Kór: Hjördís Elín Lárusdóttir,
Dóra Steinunn Ármannsdóttir,
Bentína Sigrún Tryggvadóttir,
Nathalía Druzin Halldórsdóttir,
Hafsteinn Þórólfsson, Aðalsteinn
Bergdal, Jóhannes H. Jóhannesson.
Hljómsveit: Edward Jones, Halla
Steinunn Stefánsdóttir, Kathryn
Templeman, Guðrún Hrund Harðar-
dóttir, Hanna Loftsdóttir.
Leikstjóri: Magnús Geir Þórðarson.
Hljómsveitarstjóri: Edward Jones.
Leikmynd/búningar: Snorri Freyr
Hilmarsson.
Danshöfundur: Sveinbjörg Þórhalls-
dóttir.
Lýsing: Þórður Orri Pétursson.
Dido og Eneas