Lesbók Morgunblaðsins - 10.08.2002, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. ÁGÚST 2002
S
AGNFRÆÐINGAR verða
sjaldan aðnjótandi þess vafa-
sama heiðurs að geta kallast
þjóðþekktir í heimalöndum sín-
um, hvað þá heimsþekktir.
Flestir sinna þeir daglegri iðju
sinni í kyrrð og einrúmi, utan
við skarkala heimsins, og þótt
fyrir komi að bækur þeirra eða aðrar ritsmíðar
veki almenna athygli fyrir frásagnir af drama-
tískum atburðum, eftirminnilegu fólki, stílsnilld
eða skarpa hugsun, er þar tíðast aðeins um
stundarfyrirbrigði að ræða. Innan skamms
fennir í sporin og verkin, sem um stund vöktu
deilur eða hrifningu, gleymast öllum nema
kannski örfáum starfsbræðrum og -systrum og
einstaka áhugamanni um viðfangsefnið.
Einn er þó sá sagnfræðingur 20. aldar, sem
fullyrða má að hafi orðið þjóðþekktur í heima-
landi sínu og víða um heim er nafn hans þekkt,
ekki aðeins á meðal annarra fræðimanna, held-
ur einnig í hópi áhugafólks um sögu 19. og 20.
aldar og ýmissa annarra, sem kunna að meta
góðar bækur. Þessi maður var A.J.P. Taylor,
enskur sagnfræðingur, og þekktastur meðal
landa sinna sem Alan Taylor. Hann var flestum
öðrum afkastameiri við ritstörf, tíður gestur í
útvarpi og sjónvarpi, tók virkan þátt í stjórn-
málabaráttunni á 6. og 7. áratug aldarinnar,
skrifaði mikið í blöð, hafði skoðanir á flestum
hlutum og lifði harla litríku einkalífi. Bækur
hans nutu flestar vinsælda og eru enn gefnar út
í stórum upplögum, þótt rúmur áratugur sé lið-
inn frá andláti hans og hálfur annar frá því hann
neyddist til að leggja frá sér pennann vegna
veikinda. Sumar bækur hans og greinar vöktu
þó harðar deilur, sem vart eru hjaðnaðar enn,
og nýlega helgaði þekkt fræðitímarit honum
heilt hefti. Um hann hafa verið skrifaðar tvær
ævisögur, auk sjálfsævisögu sem út kom árið
1983, og á síðastliðnum vetri sýndi BBC
klukkustundar sjónvarpsþátt um ævi hans og
störf. Mun óhætt að fullyrða, að um engan ann-
an sagnfræðing 20. aldar hafi verið fjallað jafn-
mikið og víða.
Í þessari grein verður fjallað um ævi og störf
Taylors, greint frá helstu ritum hans og reynt
að skýra, hvers vegna hann varð svo þekktur og
vinsæll sem raun bar vitni. Ennfremur verður
fjallað stuttlega um nokkrar skýringar hans á
sögulegum atburðum og freistað að skýra,
hvers vegna þær vöktu svo mikla athygli og eru
enn umdeildar, ekki aðeins í þröngum hópum
fræðimanna, heldur einnig á meðal söguáhuga-
fólks víða um heim.
II.
Alan John Percivale Taylor, eins og hann hét
fullu nafni, var Lancashiremaður að ætt og upp-
runa. Hann fæddist í Birkdale, skammt fyrir
norðan Liverpool, 25. mars árið 1906. Faðir
hans var vel stæður kaupsýslumaður og starf-
aði, er drengurinn fæddist, við fjölskyldufyr-
irtæki, sem rak umsvifamikil baðmullarvið-
skipti. Móðirin var kennari að mennt og
afkomandi kaupmanna, eins og faðirinn. Taylor
ólst upp sem einkabarn foreldra sinna, en eldri
systir hans lést fáeinum árum áður en hann
fæddist og þriðja barn foreldra hans fæddist
andvana er hann var sjö ára gamall. Eins og oft
vill verða um einkabörn, naut Taylor góðs at-
lætis og athygli í bernsku og hafði meiri sam-
skipti við foreldra sína, ættingja og fullorðna
fjölskylduvini en við jafnaldra. Hann var annars
mikið út af fyrir sig, en þótti bráðger, var að eig-
in sögn orðinn læs um fjögurra ára aldur, og
eyddi á bernskuárum miklum tíma í bóklestur
og til að hlýða á samræður fullorðinna. Þær
snerust ekki síst um stjórnmál, en foreldrarnir
voru báðir áhugasamir um þau efni.
Percy Taylor, faðir Alans, studdi Frjálslynda
flokkinn, en varð fyrir miklum vonbrigðum með
hann er fyrri heimsstyrjöldin braust út. Hann
taldi að Asquith forsætisráðherra og Grey utan-
ríkisráðherra hefðu svikið þjóðina, blekkt hana
til að taka þátt í styrjöldinni, og þegar öllu væri
á botninn hvolft, væru breskir ráðamenn engu
minni hernaðarsinnar en þýskir starfsbræður
þeirra. Percy, sem var mikill tilfinningamaður í
stjórnmálum og fylgdi skoðunum sínum fast
eftir – eins og sonur hans síðar – sagði skilið við
Frjálslynda flokkinn og hneigðist til sósíalisma.
Á þessum tíma gátu einstaklingar, sem ekki
áttu aðild að verkalýðsfélögum, ekki orðið með-
limir í Verkamannaflokknum, og af þeim sökum
hölluðust foreldrar Taylors að samtökum
vinstrimanna, sem stóðu utan flokksins. Í þeim
hópi voru margir miðstéttar- og menntamenn,
sem andsnúnir voru þátttöku Breta í heims-
styrjöldinni. Þar voru frændur Taylors í móð-
urætt býsna áberandi og a.m.k. einn þeirra
eyddi meirihluta stríðsáranna í fangelsi vegna
þess að hann neitaði að gegna herkvaðningu.
Allt hafði þetta mikil áhrif á skoðanir Taylors
þegar á unga aldri og mótaði afstöðu hans til
þjóðfélagsmála, og þó einkum styrjalda, hern-
aðarbrölts og vígbúnaðar, ævilangt. Á bernsku-
heimili hans fylgdist fólk gjörla með bylting-
unni í Rússlandi og þegar bolsévikar sömdu frið
við Þjóðverja og hættu þátttöku Rússlands í
stríðinu, hlutu þeir mikið lof fyrir hjá Taylor-
fjölskyldunni og nánustu vinum hennar. Næstu
árin eftir að styrjöldinni lauk, störfuðu foreldr-
ar Taylors mikið með öðrum breskum sósíal-
istum, móðurfrændur hans komust sumir til
metorða í vinstrihreyfingunni og síðar Verka-
mannaflokknum og einn nánasti vinur föður
hans var George Lansbury, þingmaður, rit-
stjóri Daily Herald og enn síðar einn helsti for-
ystumaður friðarsinna í flokknum. Sumarið
1925 fór Taylor í sex vikna ferðalag til Sov-
étríkjanna ásamt móður sinni og vini þeirra. Sú
ferð hafði mikil áhrif á hann, hann hreifst af
rússneskri menningu og þó ekki síður af þjóð-
inni, sem hann taldi jafnan að verðskuldaði blíð-
ari örlög en henni voru búin.
Taylor var ungur settur til mennta og að
loknu barnaskólanámi á heimaslóðum var hann
sendur í heimavistarskóla sem kvekarar ráku,
fyrst í Buxton College og síðan í Bootham í
York. Árið 1924 lá leið hans til Oxford, þar sem
hann nam við Oriel College næstu þrjú árin og
brautskráðist sumarið 1927. Þar var sagnfræði,
eða öllu heldur saga, meginviðfangsefni hans,
en sjálfur leit hann þó ekki á sig sem sagnfræð-
ing að námi loknu, a.m.k. ekki í þeim skilningi
sem lagður er í það orð nú á dögum. Hann hafði
t.a.m. litla sem enga þjálfun hlotið í neins konar
rannsóknavinnu og var engan veginn ráðinn í að
stunda fræðigreinina.
Að eigin sögn var Taylor alls óráðinn í því
hvað hann hygðist taka sér fyrir hendur er hann
brautskráðist frá Oriel College. Móðurbróðir
hans, sem rak þekkta lögfræðiskrifstofu í Lond-
on og var einn helsti lögmaður vinstrimanna á
þessum tíma, bauð honum að koma til sín til
náms og þjálfunar og fyrir áeggjan móður sinn-
ar þáði hann boðið. Starfið á lögfræðiskrifstof-
unni átti þó lítt við hann og honum leiddist í
London, þar sem hann þekkti varla nokkurn
mann. Hann mætti samviskusamlega í vinnuna
á hverjum morgni í u.þ.b. hálft ár, en sat lengst
af vinnudeginum úti í horni og las Dickens, en
bækur hans hafði hann keypt fyrir verðlaun,
sem hann fékk fyrir lokaritgerð sína í Oxford.
Eftir sex mánaða dvöl í stórborginni sagði hann
skilið við frænda sinn og lögfræðina og hélt
skömmu síðar aftur til Oxford, þar sem hann
tók að huga að framhaldsnámi í sagnfræði. Þar
gekk hann m.a. á fund H.W.C. Davis, sem var
Regius prófessor í sagnfræði. Hann stakk upp á
því að Taylor færi til Vínarborgar og legði þar
stund á nám í þýsku og rannsóknarnám í sagn-
fræði undir handarjaðri Alfred Pribram, sem
þá var einn fremsti kennari í sögu alþjóða-
stjórnmála í Evrópu og sérfræðingur í evr-
ópskri stjórnmálasögu 19. aldar og öndverðrar
20. aldar.
Taylor leist þegar í stað vel á þessa hugmynd
og hélt til Vínar haustið 1928. Þar dvaldist hann
næstu tvö árin við rannsóknir og nám og naut
þeirra menningarlegu lystisemda sem borgin
hafði uppá að bjóða, sótti m.a. tónleika af mikilli
elju. Á Vínarárunum samdi hann frumdrög að
fyrstu bók sinni, en vorið 1930 var hann ráðinn
lektor í síðari alda sögu við háskólann í Man-
chester. Því starfi gegndi hann í átta ár, en flutti
sig þá um set og fór aftur til Oxford. Þar var
hann kennari við Magdalen College næsta ald-
arfjórðunginn en hætti þá kennslu að mestu og
fluttist til London. Þar starfaði hann við fræði-
störf og fyrirlestrahald á meðan heilsa leyfði.
Heimildum ber saman um, að Taylor hafi
verið góður kennari. Eins og fleiri sagnfræð-
ingum, sem njóta þess að fást við rannsóknir og
ritstörf, leiddist honum kennslan, en hann van-
rækti aldrei skyldur sínar í þeim efnum og að
ýmsu leyti lét háskólakennsla honum vel. Hann
var afburðafyrirlesari og hélt áheyrendum sín-
um föngnum frá upphafi til enda. Gilti þá einu
hvort um var að ræða kennslufyrirlestra, fyr-
irlestra í sjónvarpi eða af öðru tilefni. Sem leið-
beinandi við ritgerðasmíð þótti hann og einkar
góður, þar naut yfirburðaþekking hans sín
kannski hvað best. Ýmsir nemenda hans hafa
og orðið þekktir og afkastamiklir sagnfræðing-
ar og má þar nefna Martin Gilbert og Kathleen
Burk. Hinn fyrrnefndi varð frægur af margra
binda ævisögu Sir Winston Churchill, og er nú
líkast til þekktastur enskumælandi sagnfræð-
inga. Kathleen Burk varð hins vegar síðust
stúdenta til að njóta handleiðslu Taylors í námi.
Hún er nú prófessor við Lundúnaháskóla og
hefur nýlega gefið út vandaða ævisögu læri-
meistarans.
III.
Taylor undi sér vel í Oxford. Þar var hann
hagvanur og starfið og félagsskapurinn í
Magdalen College féll honum vel. Engu að síður
var ævi hans tíðum stormasöm á þessum árum
og ýmsir starfsbræður hans höfðu af ýmsum
ástæðum horn í síðu hans. Þar ollu pólitískar
skoðanir hans og athafnir á þeim vettvangi
nokkru. Taylor var að sönnu aldrei kommúnisti,
a.m.k. ekki eftir að hann gerðist kennari í Ox-
ford, en hann var vinstrisinnaður og því fór
fjarri að hann styddi stefnu breskra stjórnvalda
í ýmsum veigamiklum efnum, t.d. í utanríkis-
málum. Á árunum 1957–1963 var hann t.a.m. í
fararbroddi í hópi þeirra, sem harðast börðust
gegn nýtingu kjarnorku og kjarnorkuvígbúnaði
og kom oft fram á fundum, í sjónvarpi og blöð-
um sem einn helsti andstæðingur þess að Bret-
ar gerðust kjarnorkuveldi. Þá kom það einnig
til, að allir vissu að Taylor var vinveittur þjóðum
Austur- og Mið-Evrópu, heimsótti þær tíðum,
einkum Júgóslavíu og Tékkóslóvakíu, og þekkti
betur til sögu Mið-Evrópu en flestir aðrir
breskir sagnfræðingar. Af öllu þessu þótti
mörgum hægrimönnum hann grunsamlegur og
lítt áreiðanlegur á kaldastríðsárunum. Kom þá
fyrir lítið, að árið 1948 flutti hann á ráðstefnu í
Wroclav í Póllandi fræga ræðu, þar sem hann
hafnaði valdabrölti og yfirráðastefnu stórvelda
– allra stórvelda – í menningarmálum, en lagði
áherslu á nauðsyn þess að menntamenn héldu
sjálfstæði sínu gagnvart stjórnvöldum í öllum
löndum. Þótti þetta djarflega mælt á ráðstefnu
sem skipulögð var af sovéskum og pólskum
stjórnvöldum og ætluð til að herða þátttakend-
ur, einkum Pólverja, í andstöðunni við Vest-
urlönd.
Annar þáttur í ævistarfi Taylors, sem fór
mjög fyrir brjóstið á mörgum samstarfsmanna
hans í háskólanum, var blaðamennska hans. Ár-
um saman skrifaði hann mikið í blöð, einkum
sunnudagsblöðin. Þar kenndi ýmissa grasa, en
mest var þó um að ræða pistla af ýmsu tagi og
svo ritdóma, en þá mun Taylor hafa skrifað
fleiri um dagana en flestir menn aðrir. Mörgum
samstarfsmönnum í Oxford, einkum þó hinum
afkastaminni, þóttu slík skrif vera fyrir neðan
virðingu hans sem háskólakennara og sumir
sáu ofsjónum yfir því hve þekktur hann varð af
þessum skrifum og hve mikið hann fékk greitt
fyrir þau. Í þeim efnum tók þó fyrst steininn úr
er Taylor tók að koma reglulega fram í sjón-
varpi. Þar flutti hann um árabil fyrirlestra um
söguleg efni og hlaut miklar vinsældir fyrir, auk
þess sem hann var um nokkurra ára skeið fasta-
gestur í fréttaskýringaþættinum „In the News“
í sjónvarpinu.
Eitt atriði enn olli því, að sumir starfsbræðra
Taylors í Oxford höfðu um skeið nokkra andúð
á honum: hjónabandsmálin. Um það bil sem
hann gerðist kennari í Manchester kvæntist
hann unnustu sinni, Margaret Adams. Þau
bjuggu í lukkunnar velstandi í Manchester, en
skömmu eftir að þau komu til Oxford dró ský
fyrir sólu. Þá varð Margaret skyndilega yfir sig
ástfangin af einum uppáhaldsnemenda eigin-
mannsins, sem þó virðist ekki hafa endurgoldið
ást hennar nema að takmörkuðu leyti. Nokkru
síðar hreifst hún af skáldinu Dylan Thomas og
elti hann á röndum um skeið. Allt olli þetta
Taylor miklu hugarangri og varð til þess að
hjónabandið brast. Þá giftist hann aftur, Eve
Crosland, systur Anthony Crosland, þess er
undirritaði uppgjöf Breta í þorskastríðunum
árið 1976. Þau áttu saman tvo syni, en hjóna-
bandið varð ekki ýkja langlíft. Taylor skildi
nefnilega aldrei við fyrri konuna nema á papp-
írnum og eyddi löngum meiri tíma með henni og
börnum þeirra en seinni konunni, sem hann þó
var kvæntur. Alllöngu eftir að hann skildi við
Eve Crosland gekk hann svo að eiga ungverska
konu, Evu Haraszti. Hún var sagnfræðingur og
urðu kynni þeirra Taylors með þeim hætti að
hún var leiðsögumaður hans er hann fór til
Búdapest ásamt fleiri breskum sagnfræðingum
árið 1960. Eftir það skrifuðust þau lengi á og
hittust, fyrst öðru hverju en síðan reglulega, en
gengu árið 1976 í hjónaband sem entist meðan
Taylor lifði. Sambandið var þó býsna storma-
samt framan af, einkum vegna þess að hann gat
aldrei slitið tilfinningasambandinu við fyrstu
eiginkonuna.
Nú á dögum myndi slíkur hjónabandsferill
vart þykja í frásögur færandi. Því var öðruvísi
farið á 5. og 6. áratugnum og sumir samstarfs-
menn Taylors í Oxford, einkum hinir eldri,
töldu ekki vansalaust fyrir háskólann að hafa
slíkan mann innan sinna vébanda. Það olli hon-
um stundum vandræðum, auk hinna tilfinninga-
legu átaka sem jafnan fylgja slíkum málum.
IV.
A.J.P. Taylor var óhemju afkastamikill
fræðimaður. Bækur hans, sem flestar vöktu
mikla athygli og ollu sumar harðvítugum deil-
um, urðu alls 29 og eru þá ritgerðasöfn með-
talin. Þar við bættist ótrúlegur fjöldi blaða- og
tímaritsgreina, þar meðtaldir ritdómar, og
skiptu þær ritsmíðar hans þúsundum. Þarf
fjöldinn þó vart að koma á óvart þegar þess er
gætt, að maðurinn var alltaf að, sílesandi og
skrifandi, og skrifaði að jafnaði nokkrar blaðsíð-
ur á degi hverjum í tæplega hálfa öld.
Hér er þess vitaskuld enginn kostur að gera
grein fyrir öllum ritsmíðum Taylors, ekki einu
sinni öllum bókunum, en þess skal freistað að
fjalla stuttlega um feril hans og helstu fræði-
legu viðfangsefni.
Þeim sem kannað hafa feril Taylors ber sam-
an um, að viðfangsefni hans hafi einkum verið
þrenns konar: saga þýskumælandi landa í Evr-
ópu á 19. og 20. öld, evrópsk stjórnmálasaga á
sama tímabili, einkum þó diplómatísk saga, og
loks saga Englands á 20. öld. Áhugi hans á
fyrstnefnda viðfangsefninu vaknaði á námsár-
unum í Vínarborg. Fyrsta bók hans, sem út
kom árið 1934, The Italian Problem in Eur-
opean Diplomacy, 1847–1849, fjallaði reyndar
um stöðu Ítalíu í evrópskum stjórnmálum þess
tíma, en eftir það sneri hann sér að sögu þýsku-
mælandi landa í Mið-Evrópu og verulega at-
hygli vakti hann fyrst árið 1941, en þá kom út rit
hans um veldi Habsborgara, The Habsburg
Monarchy, 1815–1918 . Sú bók kom út aukin og
endurskoðuð árið 1948, en fyrri útgáfan varð til
þess að Taylor komst í náin kynni við ýmsa Mið-
og Austur-Evrópumenn, sem dvöldust land-
flótta í Bretlandi á stríðsárunum, starfaði með
ÞEKKTASTI OG UMDEILDASTI
SAGNFRÆÐINGUR 20. ALDAR?
A.J.P. Taylor var flestum öðrum afkastameiri
við ritstörf, tíður gestur í útvarpi og sjónvarpi, tók
virkan þátt í stjórnmálabaráttunni á 6. og 7. áratug
aldarinnar, skrifaði mikið í blöð, hafði skoðanir
á flestum hlutum og lifði harla litríku einkalífi.
Hann var og umdeildur mjög.
A.J.P. Taylor
E F T I R J Ó N Þ . Þ Ó R