Lesbók Morgunblaðsins - 07.09.2002, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 7. SEPTEMBER 2002
ÁRÁSIRNAR á Bandaríkin 11.
september 2001 hafa orðið mörg-
um tilefni til bókaskrifa, en nú
tæpu ári eftir atburðinn hafa
hundruð bóka sem tengjast árás-
unum verið gefnar út. Við síðustu
leit hjá netbókasölunni Amazon-
.com þegar sett var inn dagsetn-
ingin 9/11 fundust 911 titlar.
Saga slökkviliðsmannanna sem
fórust í World Trade Centre og
farþega flugvélanna hafa orðið
tilefni skrifa, sjónarvottar og íbú-
ar New York borgar hafa sagt
sína sögu og fjölmiðlar, fræði-
menn og jafnvel George W. Bush,
forseti Bandaríkjanna, hafa veitt
sínar söguskýringar á viðburð-
unum, en sá síðastnefndi ritaði
innganginn að ljósmyndabókinni
The American Spirit: Meeting
the Challenge of September 11.
Fyrir og eftir
Í FLOKKI þeirra bóka þar sem
farið er út í útskýringar á áhrif-
um utanríkisstefnu Bandaríkj-
anna og ástæðum hryðjuverk-
anna má nefna rit Phyllis Bennis
og Noam Chomsky Before and
After: US Foreign Policy and the
September 11th Crisis. En bókin
tekur á hlutverki utanríkisstefnu
Bandaríkjanna og löngum að-
draganda árásanna. Hér er ekki
einungis kafað djúpt í stjórn-
arástand Mið-Austurlanda held-
ur er það sett í samhengi við ýms-
ar fyrri og einhliða aðgerðir
Bandaríkjamanna.
Á léttari nótum
HÓPUR teiknimyndasagnahöf-
unda, m.a. Will Eisner, John
McCrae og Alan Moore, hefur þá
sent frá sér tveggja binda verk
þar sem árásirnar og eftirleikur
þeirra eru séðar með augum
teiknarans. Bækurnar 9–11:
September 11th, 2001 (Stories to
Remember) þykja þó ekki síður
en hefðbundnari ritverk reyna að
draga fram það flókna ástand
sem skapast í kjölfar árásanna og
mannlegu hliðina sem því fylgir.
Dagurinn sem
heimurinn skókst
FRÁ útgáfufélagi BBC-
fréttastofunnar var gefin út bók-
in The Day That Shook the
World, en með bókinni leitast
fréttamenn BBC við að draga
fram skýringu á aðdraganda og
eftirleik árásanna. Alls taka 15
fréttamenn fréttastofunnar að
sér að skýra vissa þætti árásanna
s.s. breytt pólitískt landslag í
kjölfar árásanna, trúarlegar
ástæður, efnahagsástand land-
anna og þá ólíku menningu sem
skilur þessa heima að. Þótt bókin
sé gefin út af útgáfufélagi BBC
mun allur hagnaður af sölu henn-
ar hins vegar vera gefinn til líkn-
arfélaga sem vinna að því að
bæta þann skaða sem árásirnar
ollu.
Saga slökkviliðs-
mannsins
BANDARÍSKI slökkviliðsmað-
urinn Richard Picciotto, var einn
þeira er fór fyrir hópi slökkviliðs-
mannanna sem unnu að því að-
stoða fólk við að komast niður úr
brennandi turnunum. Picciotto,
sem einnig starfaði að björgunar-
aðgerðum er sprengja sprakk í
bílageymslu undir turnunum
1993, hefur sent frá sér bókina
Last Man Down: The Fireman’s
Story. Í henni lýsir Picciotto upp-
lifun slökkviliðsmannanna af
björgunaraðgerðunum, falli
turnanna og síðast en ekki síst
hvernig hann og nokkrir félagar
hans náðu að grafa sig út úr rúst-
um bygginganna eftir fallið.
ERLENDAR
BÆKUR
Hundruð
bóka í kjölfar
árásannaÉ
G GET ekki varist því að brosa
þessi síðkvöld í miðri viku sem ég
er á ferðinni í bílnum mínum um
borgina með útvarpið stillt á
Bylgjuna. Stundum hlæ ég meira
að segja upphátt, einn með sjálf-
um mér, þótt ég viti mæta vel að
til þess sé tæplega ætlast.
Að vísu gefur Bylgjan sig út fyrir að vera
brosandi útvarp – þar ræður hressileikinn ríkj-
um mestan hluta dagsins – en þessir síðkvölds-
þættir eru í öðrum og alvarlegri anda. Við hljóð-
nemann situr þrautreyndur miðill og felst
dagskrárgerðin í því að hlustendur hringja til
hans í þeim tilgangi að komast í samband við
framliðna ættingja og vini. Yfirleitt líður ekki á
löngu þar til miðillinn segist hafa orðið var við
einhvern fyrir handan, hann kannar varfærn-
islega hvort sá sem hringdi kannist við viðkom-
andi og flytur síðan skilaboðin á mill lífs og lið-
inna.
Þættir af þessum toga eiga sér langa hefð hér
á landi. Þegar á árdögum Ríkisútvarpsins, upp
úr 1930, voru haldnir miðilsfundir í útvarpssal
undir stjórn Láru Ágústsdóttur. Jónas Þor-
bergsson, þáverandi útvarpsstjóri, var yfirlýstur
spíritisti og taldi þetta kjörið útvarpsefni. Á
þessum tíma þótti í sjálfu sér stórmerkilegt að
hægt væri að senda tal og tónlist eftir öldum
ljósvakans landshornanna á milli og í raun var
það aðeins tilbrigði við sama stef að framlengja
sambandið yfir í annan heim. Lára miðill var, frá
þeim sjónarhóli, spíritískt viðtæki inni í útvarps-
viðtækjum landsmanna.
En hvað er það við miðilssambandið á Bylgj-
unni sem kallar fram bros á vörum mínum?
Ekki er það vantrúin. Líkt og stór hluti þjóð-
arinnar bý ég að persónulegri reynslu sem veld-
ur því að ég útiloka ekki að hægt sé að ná sam-
bandi við látna einstaklinga. Nei, það er fremur
hin einkennilega tegund fjölmiðlunar sem þarna
á sér stað sem vekur mér kæti. Raunin er sú að
samtal miðilsins við þann sem hringir hverju
sinni á í sjálfu sér ekkert erindi við aðra en þá
sjálfa. Ólíkt því sem á sér stað þegar sálfræð-
ingar eða hjúkrunarfræðingar svara spurning-
um hlustenda, til að mynda um þunglyndi og
kynlíf, eru þær upplýsingar sem þarna er miðlað
yfirleitt svo óljósar eða persónubundnar að eng-
inn annar en hlustandinn á línunni getur mögu-
lega haft not af þeim. „Hefurðu einhvern tímann
verið viðloðandi byggingar? Hann segir að þú
þurfir að fara varlega í þessu sem þú ert að gera
sem snertir með einhvern hátt byggingar. Átt-
arðu þig á því?“ Við hin sem leggjum eyrun að
viðtækjunum stöndum fyrir utan þetta sam-
band, við erum einfaldlega áheyrendur að einka-
samtali sem kemur okkur ekkert við.
Það sem er athyglisverðast við þessa dag-
skrárgerð er sú staðreynd að gagnvart hinum
almenna hlustanda gengur hún ekki út á góðar
kveðjur og ráð að handan heldur það hvort mið-
illinn sé vanda sínum vaxinn. Hvert nýtt símtal
er líkt og spennandi áskorun sem gæti hvort-
tveggja fært sönnur á miðilshæfileika mannsins
við hljóðnemann (og jafnvel ódauðleika sálar-
innar) eða afhjúpað hann sem skussa eða svika-
hrapp. Miðillinn sjálfur er að þessu leyti hið
raunverulega viðfangsefni þáttanna.
Þau tvöföldu boðskipti sem þarna skerast –
annars vegar á milli lifenda og dauðra og hins
vegar á milli miðilisins og hlustenda – kitla af
einhverjum ástæðum hláturtaugarnar þegar ég
ek um borgina í hauströkkrinu. Mér finnst ég
skynja, betur en nokkru sinni fyrr að bandaríski
fræðimaðurinn Marshall McLuhan hafði á réttu
að standa þegar hann lýsti fjölmiðlum samtím-
ans með orðunum: „The medium is the
message.“
FJÖLMIÐLAR
FRAMLIÐNA ÞJÓÐARSÁLIN
Mér finnst ég skynja, betur en
nokkru sinni fyrr, að banda-
ríski fræðimaðurinn Marshall
McLuhan hafði á réttu að
standa þegar hann lýsti
fjölmiðlum samtímans
með orðunum: The
medium is the message.
J Ó N K A R L H E L G A S O N
ÉG skal borga þér vel fyrir,
Vigdís, við höfum alltaf borgað
vel fyrir okkur, börnin hennar
mömmu, sagði þessi mann-
eskja sem ég þekkti alls ekki
neitt frekar en móður hennar
sem hafði verið feikna hús-
freyja og ævinlega bakað öll
sín brauð sjálf, gert við öll föt,
þvegið á bretti, tekið á öllum
vandamálum um leið og þau
komu upp, rifið kjaft í kirkju ef
henni ofbauð ruglið í prestinum
og líka þegar hún hafði eitt-
hvað til málanna að leggja. Já,
móðir konunnar sem hringdi í
mig var sönn íslensk kona sem
vílaði ekkert fyrir sér, skilurðu
það, ól manni sínum 8 börn og
kom þeim öllum til manns þótt
þau hjónin ættu ekki alltaf nóg
fyrir sig að leggja og þyrftu
stundum að fara svöng að
sofa. En þrátt fyrir ýmsar raunir
var hún alltaf sterk og jákvæð
og þegar maður er svoleiðis,
Vigdís mín, þá er smáhungur
ekkert atriði, ég er lifandi vitni
um það og ég hef alltaf verið
feit. Og svo var mamma henn-
ar líka alltaf vel til höfð og í
heimasaumuðum kjólum, yf-
irleitt rósóttum, og hún var allt-
af afar kurteis og talaði svo fal-
lega íslensku að þegar
þingmennirnir komu að sunnan
til að kenna þeim að kjósa rétt
þá hrukku þeir í kút út af gull-
aldarmálinu sem rann frá þess-
ari stoltu sveitakellingu. Og svo
talaði hún líka dönsku einsog
herforingi og kunni að herma
eftir Bjarna Ben, Elvis Presley
og Marilyn Monroe, ekkert
smásvið sem röddin spannaði í
henni mömmu, breiðara en í
mörgum heimsfrægum, góða
mín. Hún vildi líka gera öllum
gott enda luku allir upp einum
munni um það að hún væri
ekki bara skemmtilegt og
fjörugt góðmenni heldur gáfuð
líka. Kunni til dæmis reiðinnar
býsn af þjóðsögum utanbókar
og líka kaflann í Njálu um það
þegar Hallgerður lék sér
þriggja vetra á gólfinu heima
hjá sér og Hrútur kom í heim-
sókn og sá strax að stelpukvik-
indið var með þjófsaugu. Enda
kom það á daginn, ekki satt,
Vigdís, kom það ekki á daginn
með helvítið hana Hallgerði?
Vigdís Grímsdóttir
www.jpv.is
SÖNN ÍSLENSK
KONA
Morgunblaðið/Kristinn
Óskýrari, óskýrari, óskýrari.
IÞað var viðbúið að atburðirnir ellefta sept-ember myndu kveikja nýjar hugsanir meðal
fólks, jafnvel breyta heimsmynd þess. Á árinu
sem liðið er síðan atburðirnir urðu hefur verið
rætt og ritað um þá af miklum móð. Ef dagsetn-
ingunni 9/11 er slegið inn á leitarvélar bóka-
verslana á Netinu kemur gríðarlegur fjöldi bóka
upp, bækur sem greina ástæður atburðanna, af-
leiðingar þeirra, eða segja frá þessum ör-
lagaríka degi í máli og myndum. Sagt er frá
nokkrum þessara bóka í dálkinum um erlendar
bækur á þessari síðu. En þrátt fyrir alla þessa
úrvinnslu er varla hægt að gera ráð fyrir að við
munum öðlast mikinn skilning á því sem gerðist
og breytingunum sem orðið hafa í kjölfarið fyrr
en fjarlægðin er orðin meiri.
IISumir héldu því fram að sögunni hefði lokiðmeð falli múrsins árið 1989. Franski fræði-
maðurinn Jean Baudrillard gekk kannski lengst
af öllum, eins og hans er von og vísa, og talaði
um „verkfall atburðanna“, að ekkert gerðist
lengur enda væri samtíminn upptekinn af því
að endurtaka og endurframleiða gamla atburði,
gamlar hugsjónir frá „sögulegum“ tíma. Að hans
mati hófst sagan hins vegar að nýju ellefta sept-
ember, þá varð fyrsti atburðurinn í langan tíma
sem breytti heiminum, sem setti spurningamerki
við hnattvæðinguna sem meginafl samtímans.
Verkfallinu væri með öðrum orðum aflýst.
IIIEitt af því sem virðist hafa breyst eftir ell-efta september er trúin á hnattvæðinguna.
Svo virtist sem flestir væru sammála um að lok
kalda stríðsins hefðu þýtt sigur hugmyndafræði
hins frjálsa markaðar og lýðræðisins en ellefti
september virðist hafa opnað augu manna fyrir
því að þetta var tálsýn, það hafi engin ein hug-
myndafræði lagt undir sig heiminn og það muni
sennilega aldrei gerast. Hrun tvíburaturnanna
var kannski táknrænt um þetta; það boðaði ef
til vill hrun hinnar einföldu heimsmyndar sem
virtist standa styrkum fótum í miðju hinnar
vestrænu menningar – og í rústunum end-
urspeglast óreiðan sem við höfum hingað til
horft fram hjá.
En kannski hefur ekki eins mikið breyst og við
höldum. Í forvitnilegri grein eftir Manhatt-
anbúann, skáldið og þýðandann Eliot Weinberg-
er segir að Bandaríkjamenn hafi verið gagn-
teknir af því að lýsa því hvernig ellefti september
hafi breytt þeim. Hann segir að orðið „við“ um
Bandaríkjamenn hafi hins vegar alltaf verið al-
gerlega ónothæf alhæfing. Bandaríkjamenn séu
þjóð sem sé svo ólík innbyrðis að hún eigi nán-
ast ekkert sameiginlegt nema áhuga á neyslu og
skyndibitafæði en það eigi þeir hins vegar einnig
sameiginlegt með flestum ef ekki öllum öðrum
vestrænum þjóðum og þótt víðar væri leitað. Í
raun sé það svo að orðið „amerískur“ sé merk-
ingarlaust nema þegar það er notað um stefnu
bandarískra stjórnvalda; frávikin séu of mörg.
IVEn þetta er ekkert nýtt, að mati Weinber-ger, Bandaríkjamenn hafa alltaf verið inn-
byrðis ólíkir og það hefur ekkert breyst eftir ell-
efta september. Það sem vekur þvert á móti
athygli Weinbergers er að þjóðin virðist lítið sem
ekkert hafa breyst eftir þessa hræðilegu atburði.
NEÐANMÁLS