Lesbók Morgunblaðsins - 07.09.2002, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 7. SEPTEMBER 2002 7
sem segir: „það berk út / úr orðhofi / mærðar
timbr / máli laufgað.“ Þetta virðist vera til-
vísun í sögu Biblíunnar um teinungana sem
laufguðust inni í tjaldinu þar sem sáttmáls-
örkin er geymd og ég rakti áðan. Og það
bendir til þess að það sé verið að nota sögur
úr Gamla testamentinu á sama hátt og kvæð-
in nota sögur úr heiðni. Þetta gefur til kynna
að Sonatorrek sé eftir kristinn mann eða
mann sem er mjög vel heima í Biblíunni.“
Egils saga sem yfirbótarverk
Í rannsóknum sínum hefur Torfi rannsak-
að birtingarmynd sjálfsverunnar í Eglu og
leitt getum að því að hún sé verk meðvitaðs
höfundar. Í framhaldi hefur hann sett fram
þá tilgátu að Egla standi í sambandi við iðr-
unarguðfræði og yfirbótarhugsun á ritunar-
tíma en kirkjan tók þá að gera mun meiri
kröfur en áður til leikmanna um að þeir
gengju til prests og skriftuðu einu sinni á ári.
„Franski fræðimaðurinn Michel Foucault
talar um það í frægri bók sinni um sögu kyn-
ferðisins að mikið kirkjuþing í Lateran árið
1215 hafi markað tímamót í þessu tilliti. Páf-
inn sem þá var, Innócentíus þriðji, var mjög
stjórnsamur og talað er um stjórnartíð hans
sem gullöld páfadóms. Á þessu kirkjuþingi
voru margar afdrifaríkar ákvarðanir teknar,
meðal annars var rannsóknarréttinum komið
á. Enn fremur var öllum kristnum mönnum
gert skylt að játa syndir sínar fyrir presti
einu sinni á ári. Foucault talar um að þetta
hafi verið ólýsanlega ströng krafa. Menn
þurftu að leggja sál sína í dóm kirkjunnar.
Þetta var hrein og bein valdbeiting. Það var
verið að neyða fólk til að segja sannleikann
um sjálft sig.
Í Eglu er sögð saga um mann sem drýgir
þá synd að girnast eiginkonu náunga síns og
refsinguna sem kemur fyrir þessa synd en
það sem mér þótti áhugavert er að þessi saga
liggur undir niðri í verkinu, hún er ekki sögð
berum orðum, hún er falin en jafnframt er
vakin athygli á henni með ýmiss konar tákn-
um og vísunum sem hafa verið skiljanleg
þeim sem vanir voru Biblíutúlkun en einnig
vel heima í skáldskaparhefð dróttkvæða.
Mér þótti líka áhugavert að mjög margir
fræðimenn höfðu fært rök fyrir því að Snorri
Sturluson væri höfundur Eglu og ég ákvað
að lesa hina duldu sögu saman við ævi
Snorra. Í ljós kom að það er ýmislegt í ævi
Snorra sem gæti bent til þess að hann vildi
segja þessa sögu með þessum hætti.
Í Íslendinga sögu Sturlu Þórðarsonar er
sagt frá því þegar Sturla Sighvatsson, bróð-
ursonur Snorra, gengur að eiga Sólveigu Sæ-
mundardóttur. Við þessa frétt varð Snorri
mjög fár og menn veltu því fyrir sér hvort
hann hafi haft aðrar fyrirætlanir. Hugsan-
lega hafði hann ætlað sér að eignast þessa
konu sjálfur. Sólveig hefur mjög áþekka
stöðu gagnvart Snorra og Ásgerður hefur
gagnvart Agli í Egils sögu. Sólveig er erfingi
Oddaverja og í æðum hennar rennur kon-
unglegt blóð. Sama gildir um Ásgerði sem er
„tiginborin fram í ættir“ eins og segir í sög-
unni. Það er því spenna milli Snorra og bróð-
ur hans Sighvats og bróðursonarins Sturlu
vegna þessa. Það verða mjög hatrömm átök á
milli þeirra í kjölfarið. Snorri nær erfðagoð-
orði þeirra bræðra af Sturlu og Sturla grun-
ar Snorra um að bera ábyrgð á tilræði við sig
í Sauðafellsför. Að lokum ráðast Sighvatur
og Sturla inn í veldi Snorra 1236 og hann flýr
til Noregs og kemur ekki aftur fyrr en eftir
fall þeirra feðga á Örlygsstöðum 1238. Hér
eru samsvaranir við sögu Egils að því leyti að
hatrömm átök eru milli bræðra og þau snúast
í senn um kvonfang og föðurarf. Auk þess
missir Snorri son af slysförum, Jón Murta,
eins og Egill missir Böðvar. Og allt gerist
þetta um svipað leyti. Aðförin að Sturlu er
1229 og Jón Murti deyr 1231. Á sama tíma er
verið að koma inn í íslensk kirkjulög ákvæð-
um um að allir eigi að skrifta einu sinni á ári.
En fleira kemur til því jafnframt eru sett
ákvæði um að „leyfa beri leynda skrift fyrir
leyndan löst“ eins og það er orðað í íslenskri
kirkjutilskipan frá 1223. Það þýðir að menn
megi skrifta í leynd eða undir fjögur augu en
ekki opinberlega. Í ljósi þessa finnst mér
koma til greina að Egla hafi verið samin sem
yfirbótarverk, hún hafi verið leynd skrift
Snorra fyrir að hafa viljað bróðurson sinn
feigan og girnst konu hans.
Mér þykir þrennt styrkja þessa tilgátu. Í
fyrsta lagi hefði þetta verið mjög í anda
Snorra, eins fremsta skálds samtíma síns, að
„yrkja fólgið“, eins og hann orðaði það sjálf-
ur í Eddu sinni. Og í öðru lagi vitum við um
fáa í samtíma hans sem hefðu verið færir um
að vinna á jafn skapandi hátt úr þeirri fjöl-
þættu þekkingu sem færa má sterk rök fyrir
að Egluhöfundur hafi búið yfir. Í þriðja lagi
má finna dæmi þess að Snorri taki pólitískar
ákvarðanir í ljósi trúarlegra viðhorfa. Á föst-
unni fyrir páska árið 1236 fréttist af miklum
liðsöfnuði Sighvats og Sturlu og að þeir ætli
að fara að Snorra. Liði er safnað í Borg-
arfirði til varnar Snorra en Snorri tekur það
ekki í mál að berjast við bróður sinn vegna
þess að stórhátíð er í nánd, eins og segir í Ís-
lendinga sögu. Oftast hefur þessi atburður
verið túlkaður þannig að Snorri hafi verið lít-
ill bardagamaður og jafnvel hálfgerð bleyða.
En í raun og veru er enginn fótur fyrir þeirri
túlkun. Það liggur beinna við að taka orð
hans trúanleg, að hann hafi ekki viljað leggja
sál sína í hættu með því að fara gegn bróður
sínum á stórhátíð. Hann kýs síðan frekar að
hörfa þegar Sighvatur og Sturla ráðast inn í
Borgarfjörðinn á pálmasunnudag 1236. Þórð-
ur, þriðji bróðirinn, ríður þá til móts við Sig-
hvat og átelur hann harðlega fyrir að ráðast
að bróður sínum á þessum tíma. Það sé synd-
samlegt og einkar óvarlegt fyrir Sighvat
vegna þess að hann sé orðinn gamall maður
og þurfi því að huga að því sem hann geri,
synd geti svipt hann himnaríkisdvöl nái hann
ekki að iðrast hennar og bæta fyrir hana fyr-
ir andlátið.“
Uppruni Íslendinga sagna
Og hér erum við aftur komin að sögu
sjálfsverunnar, segir Torfi.
„Foucault talar einmitt um það hvað aukin
áhersla á að leikir jafnt sem lærðir skyldu
játa syndir sínar fyrir skriftaföður hefur haft
afdrifaríkar afleiðingar fyrir þróun þess sem
kalla mætti hina vestrænu sjálfsveru. Öllum
kristnum mönnum er að sjálfsögðu skylt að
bera umhyggju fyrir sál sinni eða sjálfi. En
hér er gerð krafa um nákvæma sjálfsskoðun
jafnframt því sem nauðsynlegt er að gera
grein fyrir þessu sjálfi fyrir öðrum. „Játn-
ingakvöðin“ eins og Foucault kallar það er
þar með orðin að hluta af okkur sjálfum.
Reyndar má sjá hennar víða stað enn þann
dag í dag í nútímamenningunni og í afstöðu
okkar til okkar sjálfra.
Niðurstöður mínar um að þegar gæti
áhrifa frá þessum breytingum í ritun Egils
sögu hljóta að vekja áleitnar spurningar um
eðli og uppruna Íslendinga sagna. Ekki síst
ef við göngum út frá því að Egla hafi verið
fyrsta Íslendinga sagan, eins og Jónas Krist-
jánsson hefur leitt getum að. Aldur handrita
og rittengsl benda til þess að ritun Íslend-
inga sagna hefjist í kjölfar þess að ritaðar
voru sögur af norrænum konungum hér á
landi. Það var ekki undarlegt að Íslendingar
tækju sér fyrir hendur að festa á skinn fróð-
leik um þessa konunga, jafnvel þótt þeir
væru ekki orðnir þegnar Noregskonungs
þegar rit eins og Heimskringla er sett sam-
an. Þeir áttu mikið undir konungi, m.a. vegna
verslunarhagsmuna, auk þess sem töluverð
tengsl voru milli íslenskrar höfðingjastéttar
og þeirrar norsku.
Það sem er sérstakt við Íslendinga sögur
er að þar eru það allt í einu íslenskir menn
sem eru í miðju frásagnarinnar en ekki nor-
rænir konungar. Þótt margt sé líkt með kon-
unga sögum og Íslendinga sögum, ekki síst
Egils sögu, var það skref í nýja átt að semja
sögur sem gerðust á Íslandi og fjölluðu um
Íslendinga. Við skiljum ekki ennþá hvers
vegna það skref var stigið. Ég held að rann-
sóknir mínar á Egils sögu geti lagt þó nokk-
uð nýtt fram til lausnar á þeirri gátu. Í stað
þess að líta svo á að sögurnar séu fyrst og
fremst afrakstur innlendrar hefðar sem
teygir rætur sínar aftur í fjarlæga fortíð og
endurspegli samfélag sem er lítt mótað af
þeim öflum og hræringum sem eru virk í
Evrópu samtímans tel ég að sögurnar séu af-
urð samfélags sem varð fyrir djúpstæðum
áhrifum frá þeim breytingum sem urðu á
vestrænni menningu á þessum árum. Við
getum ekki skilið Íslendinga sögurnar nema
við skiljum þau öfl sem voru virk í lífi þeirra
sem skrifuðu þær og þær voru skrifaðar fyr-
ir. Kennivald kristninnar var eitt af þessum
öflum og náði langt inn í sjálfsvitund þeirra
sem uppi voru á þessum tíma. En þótt Egils
saga kunni að hafa verið samin sem yfirbót
fyrir syndir höfundarins og sé jafnvel leynd
skrift hans þýðir það ekki að höfundurinn sé
að beygja sig að öllu leyti undir vald kristn-
innar. Það sem er áhugavert við söguna er að
í henni má einnig greina viðnám gegn þessari
valdbeitingu. Sagan er langt frá því að vera
kristilegt siðbótarrit, eins og allir sem lesið
hafa söguna vita. Frekar væri hægt að lýsa
henni sem viðbrögðum sterkrar sjálfsvitund-
ar við siðrænu valdboði kirkjunnar. Höfund-
ur tjáir þessi viðbrögð með skáldaðri frásögn
um heiðna fornskáldið Egil Skalla-Grímsson.
Hugsanlega var hann einhvern tímann til en
við þekkjum fyrst og fremst sköpunarverk
Egluhöfundar.
Að sjálfsögðu er ekki hægt að yfirfæra nið-
urstöður mínar beint yfir á allar Íslendinga
sögur en þær ættu að vera hvatning til þess
að skoða þær á nýjan hátt, til að leggja meiri
áherslu á að skilja þær út frá fagurfræðilegri
og vitsmunalegri afstöðu til texta úr samtíma
þeirra og í víðara skilningi út frá hugarheimi
höfunda þeirra og félagslegum veruleika.
Hvorttveggja er mótað af ýmsum öflum, þar
með talið kristni.“
Morgunblaðið/KristinnTorfi Tulinius
throstur@mbl.is
„Í stað þess að líta svo
á að sögurnar séu
fyrst og fremst af-
rakstur innlendrar
hefðar sem teygir
rætur sínar aftur í
fjarlæga fortíð og
endurspegli samfélag
sem er lítt mótað af
þeim öflum og hrær-
ingum sem eru virk í
Evrópu samtímans
tel ég að sögurnar séu
afurð samfélags sem
varð fyrir djúpstæð-
um áhrifum frá þeim
breytingum sem urðu
á vestrænni menn-
ingu á þessum árum.“