Lesbók Morgunblaðsins - 05.10.2002, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. OKTÓBER 2002 5
laust par á brúðkaupsreisu hafna á tyrknesku
hóteli sem í reynd var hóruhús. Farsinn var
færður upp í vinnustofu málara. Sjálfur fór höf-
undurinn með eitt af hlutverkunum og meðal
skellihlæjandi áhorfenda sátu bæði Flaubert
og Zola.
Á frægu landsetri sínu nokkra tugi kílómetra
fyrir utan París hafði Émile Zola (1840–1902) –
herskár fyrirliði hinna ungu hersveita bók-
menntanna – fyrir sið að gera könnun á liðsafla
sínum. Kvöld nokkurt urðu hann og fimm
dyggir skjaldsveinar ásáttir um að gefa út smá-
sagnasafn og hafa fransk-þýska stríðið að sam-
eiginlegu yrkisefni. Þegar Maupassant las upp
söguna ‘Boule de suif’ (Fituperlan) – napra
háðsádeilu á hræsni föðurlandsvina og borg-
aralega skinhelgi – risu viðstaddir úr sætum og
klöppuðu höfundi lof í lófa.
Bréfritarinn Flaubert var líka heillaður. ‘Ég
flýti mér að segja að Fituperlan sé meistara-
verk, ungi maður! Þessi stutta frásögn á langt
líf fyrir höndum, því máttu treysta.’
Óneitanlega hefur sá spádómur ræst.
Einsog í skemmtigarði
Þegar stíflulokurnar, sem lengi höfðu svign-
að, brustu um síðir, fossuðu smásögur Mau-
passants fram í hundraðatali einsog vatnsfall í
leysingum. Þær urðu allar til á tíu svimandi
skömmum árum, þegar hann gaf sér líka tíma
til að semja sex skáldsögur og þrjár ferðabæk-
ur. Skáldsögurnar voru ekki eins markvissar
eða þéttar í sér og smásögurnar, nema sú
fjórða, Pierre et Jean (1888), sem markaði eins-
konar fráhvarf frá natúralisma til sálfræðilegr-
ar könnunar.
‘Ég steig inní lífið einsog leiftur og á eftir að
kveðja það í stórslysi,’ sagði Maupassant við
eitt tækifæri. Á áratug innblástursins var það
eldingarleiftrið sem lýsti upp nálega gervallt
samfélagið. Hvarvetna virðist höfundurinn
vera heimavanur. Við kynnumst nískum smá-
borgurum og stásslegum yfirstéttarhórum,
hnýttum bóndadurgum og velmegandi gósseig-
endum, kaldranalegum kauphallarbröskurum
og örsnauðum afgreiðslustúlkum, kvennabós-
um með nelliku í hnappagatinu og kokkáluðum
eiginmönnum með skammbyssu við gagnaug-
að, prestum í sálarnauð og ekki síst hundleið-
um hefðardömum sem hafa glæsileg víxlspor
að tómstundaiðju löng og þreyjulaus síðdegin.
Nokkrar af litsterkustu smásögum Mau-
passants vekja þá tilfinningu að maður sé að
troðast og stimpast í hávaðasömum skemmti-
garði. Efni þeirra er iðulega sótt í marglitt og
gustmikið líf alþýðunnar kringum strendurnar
á Signubökkum. Sportróður var ein af vinsæl-
ustu íþróttagreinum þeirrar tíðar og einn hinna
áköfu ræðara hefur vafalaust verið hinn vöðva-
mikli starfsmaður flotamálaráðuneytisins. Sól-
stöfuð ævintýrin á fljótinu höfðu iðulega í för
með sér að hann kynntist léttúðugum stúlkum
sem gjarna fylgdu honum inná fljótandi verts-
hús með danspalli sem nefndist Froskafenið og
var mikið sótt af impressjónistum.
Á áttunda áratugnum hafði Flaubert, sem
var lítið gefið um líkamsæfingar, tekið ástsjúk-
an ræðarann og dansfíflið til föðurlegra bæna:
‘Til starfa, blygðunarlausi ungi maður! Til
blekbyttunar, siðlausi höfundur!’
En á níunda áratugnum var Maupassant
sjálfur orðinn meistari sem með ofsakenndri
ákefð dýfði pennanum í blekbyttuna. Lesend-
um hans fjölgaði óðfluga og tekjur hans af rit-
störfum urðu konunglegar. Hann hafði ekki
einungis ráð á að kaupa ástkæra úthafssnekkj-
una, heldur lét líka reisa sumarhús í Étretat
bernskuáranna og eignaðist dýra íbúð í París.
Þessi síðarnefndi bústaður hefur greinilega
verið búinn sérkennilegum húsgögnum. Að
minnstakosti lætur hinn vandfýsni Edmond de
Goncourt (1822–96) skína í hneykslun sína með
þessari dagbókarfærslu: ‘Heimili sem hæfir
vestur-indískum melludólgi.’
Kannski var gamla samkvæmisljónið bara
öfundsjúkt! Sem kvennagull gat Goncourt hvað
sem öðru leið ekki með nokkru móti jafnað sér
við Maupassant, sem með vaxandi frægð var
þess umkominn að ganga inná gafl hjá stórlát-
asta fólki. Þannig fékk hann aðgang – og eftil-
vill enn nánari viðtökur – hjá Geneviève Straus,
sem var ein af fyrirmyndum hertogafrúarinnar
fögru og andríku, de Guermantes, í snilldar-
verki Marcels Prousts, Í leit að glötuðum tíma.
Kynlífshungur metsöluhöfundarins magnaðist
í réttu hlutfalli við orðspor hans sem táldrægs
grodda. Ástarævintýrin eru talin hafa verið
umþaðbil jafnmörg og smásögurnar sem hann
samdi: kringum þrjúhundruð! En þær upplýs-
ingar koma að vísu úr minnisgreinum þjónsins
sem gefnar voru út að honum látnum. Hins-
vegar hafði þessi ástríðufulli elskhugi lítinn eða
engan áhuga á hjónabandi. Hann lét hafa þetta
eftir sér: ‘Í hjónabandi skiptast á illt skap á
daginn og illur daunn á nóttinni.’
Margur mundi sennilega hyllast til að saka
Maupassant um karlrembu. Samt er eftirtekt-
arvert hversu oft hann dregur upp myndir af
sjálfstæðum konum. Í Bel-ami er Madeleine
Forestier til dæmis sérlega heillandi kona, í
senn spaugsöm og fluggáfuð, svöl og æsandi.
Að sönnu lætur hún um síðir undan fagurgala
ófyrirleitinnar söguhetjunnar, en hún gerir það
á eigin forsendum: ‘Ég vil vera frjáls, fullkom-
lega frjáls í því sem ég tek mér fyrir hendur,
hvort sem ég kem eða fer; ævinlega eiga mitt
óskoraða frelsi. Ég gengst ekki undir neins-
konar eftirlit, enga afbrýði, enga gagnrýni á
framkomu mína. Ég skuldbind mig, því lofa ég,
til að varpa aldrei rýrð á manninn sem ég hef
gifst, gera hann fyrirlitlegan eða hjákátlegan.
En þá er líka áríðandi að þessi maður líti á mig
sem jafningja.’
Vanlíðan í París
Á níunda áratugnum varð eitt mesta fjár-
málahrun í sögu þriðja lýðveldisins. Það átti sér
stað í sambandi við nýlendubrask Jules Ferrys
forseta sem Rothschild-bankaveldið notfærði
sér í skæðri moldvörpubaráttu við nýstofnaðan
risabanka, sem fyrir sitt leyti brenndi til ösku
sparifé tugþúsunda miðstéttarfólks. Þetta fjár-
málahneyksli endurspeglast í skáldsögunni
Bel-ami (1885) þarsem pólitískir refskákmenn
ganga í óheilagt bandalag við samviskulausa
peningaspekúlanta og siðspillta blaðamenn:
þrenning sem ekki er með öllu óþekkt á seinni
tímum!
En Maupassant var ekki á sama hátt og Zola
ástríðufullur og harðskeyttur samfélagsgagn-
rýnir. Gagnvart smáskítlegum og lítilsigldum
leikbrúðum viðskiptalífsins fann hann til sívax-
andi klígju. Honum leið yfirleitt bölvanlega í
stórborginni: ‘Ég er nokkurskonar nútímaleg-
ur Pan, sem París er að aflífa.’
Æ oftar kaus hann að snúa baki við götugný
og mannmergð borgarinnar og leggja upp í
langar siglingar meðfram ströndum Miðjarð-
arhafs. Hann fór gjarna í land á einhverri eyju,
kleif uppeftir grænum fjallshlíðum og náði
tindinum móður og másandi, en fullur ákafa og
eldmóðs. Í ferðabók gat hann – einsog seinni-
tíðar Pan – skráð trúarjátningu sína gagntek-
inn gleði. Þá varð hann náttúruguðinn sem
‘elskar himininn einsog fugl, skóginn einsog
úlfur og klettana einsog steingeit.’
Kvalinn í spennitreyju
En þessi ævintýri, sem virtust svo björt og
heillandi, voru yfirskyggð stemningu myrkra
og ógnvænna fyrirboða. Óhjákvæmileg enda-
lokin voru handan næsta höfða.
Maupassant var kunnugt um ættlæga geð-
veilu og hafði aukþess á unga aldri smitast af
sýfilis. Með sama vægðarleysi og alnæmi nú-
tímans átti sjúkdómurinn eftir að brjóta niður
líkamsþrekið og herja á heilann með æ grimmi-
legra hætti. Fyrirboðar endanlegs áfalls tóku
yfir mörg ár lífs og listar. ‘Le Horla’ er mar-
traðarsaga um einfara sem að hætti Strind-
bergs – en á undan honum – telur sér vera refs-
að af æðri máttarvöldum og ofsóttan af tvífara
sínum. Þessi ósýnilegi gestur – sem er þó svo
hryllilega kunnuglegur – dylst kannski í sál-
arfylgsnum sögumanns sem rekur atburða-
rásina í fyrstu persónu. Drýsillinn vill ræna
hann sálinni og hnuplar reyndar mynd hans úr
speglinum.
Stormhviður sinnisveikinnar blása um hann.
Brotsjóir snúa stýri skynseminnar úr hendi
farmannsins. Maupassant heyr tilvistarlegt
sálarstríð, fær æ tíðari og ofsafengnari reiði-
köst. Ofskynjanir bylgjast um hann. Hann
reynir að skera sig á háls.
Þá er farið með hann – í janúar 1892 – á spít-
ala í skelfilega friðsælli höll frá 18du öld. Þar er
hann þráfaldlega kvalinn í spennitreyju. Hon-
um finnst hann vera mótaður í salt. Hann sleik-
ir veggina á klefa sínum.
Um síðir gefur Maupassant upp sína lang-
hrjáðu önd í júlí 1893.
Lífshamingja
þráttfyrir allt
Í lengstu lög hefur „hryggi tarfurinn frá
Normandí“ – einsog einn vinanna nefndi hann –
neitað að láta hornin síga. Áhrifamikið er að
lesa einhverja síðustu smásögu meistarans,
‘Fluguna’, sem ljómar af lífshamingu, þó hún sé
samin undir lokin.
Sögumaður beinir sjónum að löngu liðnum
sumardögum æskunnar. Hann minnist sín í
gervi skrifstofuþræls sem tekur sér frí frá
pappírsrykinu og verður glaðbeittur og hlát-
urmildur ræðari á Signu.
‘Hvað það var einfalt og fagurt og erfitt að
lifa þannig milli kontórsins í París og fljótsins
við Argentueil! Um tíu ára skeið var Signa mín
mikla ástríða, öllu öðru yfirsterkari. Æ, þetta
fagra, lygna, síbreytilega og daunilla fljót, fullt
af tíbrá og skít…
Og gönguferðir á blómlegum ströndum, vinir
mínir froskarnir sem sátu og létu sig dreyma
með magann uppíloft á blaði nykurrósar, stáss-
legar og fagrar vatnaliljurnar innanum hávaxið
grasið sem sviplega vöktu mér bakvið pílviðinn
vitrun um japanskan tréskurð þegar bláþyrill
flaug upp fyrir framan mig einsog blá eldtunga.
En hvað þetta var mér alltsaman einstaklega
kært.’
Íslenskar þýðingar
Hérlendis átti Maupassant umtalsverðum
vinsældum að fagna á fyrri hluta liðinnar aldar.
Meðal smásagnaþýðenda voru Hannes Haf-
stein (‘Í tunglsljósi’), Björn Jónsson (‘Ríkis-
bylting’ og ‘Úlfurinn’), Friðrik J. Bergmann
(‘Kjörsonurinn’), Eiríkur V. Albertsson (20
smásögur, 1946), R.M. Jónsson (‘Höndin’),
Davíð Sch. Thorsteinsson (‘Ókindin í eyranu á
honum Frigga í Fagradal’), Magnús Ásgeirs-
son (‘Vakað yfir líki Schopenhauers’), Kristján
Albertsson (‘Boitelle’) og Guðjón Ármann Eyj-
ólfsson (‘Tveir vinir’). Síðastnefndu sögurnar
birtust 1984 og 1999. Aðeins ein af skáldsög-
unum var íslenskuð, Bel-Ami (1949) í þýðingu
Hersteins Pálssonar. Í Frakklandi er Mau-
passant enn á dagskrá. Undir aldarlok komu
meðal annars út Mont-Oriol (1990), Contes étr-
anges (1991), Romans (1991), Pierre et Jean
(1992), Chroniques (1993) og Choses et autres:
choix de chroniques littéraires et mondaines
(1993).
Heimildir
Francis Steegmûller: Maupassant, Lion in the
Path, 1949.
Edward Sullivan: Maupassant, the Novelist, 1954.
André Vidal: Guy de Maupassant et l’art de
roman, 1954.
Heimasíða Landsbókasafns.
La Grenouillere (Froskafenið) eftir Claude Monet. Hingað leitaði Maupassant gjarna þegar hann flúði leiðindi flotamálaráðuneytisins.
MAUPASSANTS
Höfundur er rithöfundur.