Lesbók Morgunblaðsins - 05.10.2002, Síða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. OKTÓBER 2002 9
þakinu og klæða gaflinn síðan með bárujárni.“
Þessi afstaða Manfreðs endurspeglast í sum-
arhúsi sem byggt var við Álftavatn 1964. Um það
hús birtist grein í dönsku fagtímariti, í máli og
myndum, þar sem höfundur greinarinnar líkir
húsinu við verönd þar sem hægt sé að fylgjast
með gangi sólarinnar. Með teikningunni af
bragganum vildi Manfreð fella húsið inn í landið
en tekur hér þveröfuga afstöðu. Hann lyftir hús-
inu upp af landinu, þannig að landið fengi að
halda sér, vegna þess að þarna var kjarr sem
hann segist ekki hafa viljað skemma.
Í sumarhúsinu við Álftavatn er eldstæði sem
er þungamiðjan í húsinu og var dálítið öðruvísi en
áður hafði þekkst. Það er frístandandi. Manfreð
segir að fátt finnist sér skemmtilegra en að
hanna eldstæði og stiga. „Hvað þetta eldstæði
varðar, þá halda stálvírar því uppi og þegar það
var sett upp á sínum tíma var hægt að hækka það
og lækka.“
Riffluð steypa
Eitt af þekktustu húsum Manfreðs er án efa
Mávanes 4, sem byggt var 1964, og hafa leikir
sem lærðir dáðst mikið að því húsi. Mávanes 4
þykir óvenju heilsteypt verk. Garður og hús
renna saman í eina heild. Manfreð viðurkennir að
í því megi sjá japönsk áhrif. „Eigandi hússins
hafði tengsl við Japan og það var kannski ástæð-
an fyrir því að hugmyndir okkar fóru saman.
Ástæðan fyrir því að svo vel tókst til með þetta
hús er sú að ég, eigandinn og smiður hússins átt-
um góða samvinnu.“
Við hönnun hússins brýtur Manfreð upp
þyngd steypunnar með því að lyfta upp þakinu,
þ.e.a.s. hann teiknar glugga meðfram á milli þaks
og veggja til þess að hleypta birtunni inn, svo það
er lýsing inn í húsið allan hringinn. Á veggnum
sem snýr að götunni er hins vegar ekki annar
gluggi.
„Hugmyndin var sú að íbúar hússins sætu ekki
inni í stofu til sýnis frá götunni og því opnast hún
betur í átt að garðinum,“ segir Manfreð. Og þeg-
ar rætt er um óvenjulega notkun á steypunni í
húsinu, til dæmis með því að ráka hana – sem síð-
ar átti eftir að sjást aftur og aftur í hönnun Man-
freðs – segir hann: „Ég vil líta á steypu sem nátt-
úrulegt byggingarefni. Steypu má forma á svo
margan hátt. Þetta er bara ein aðferðin.“
Ljóti andarunginn
Annað og gerólíkt íbúðarhús hannaði Manfreð
fyrir Kristján Davíðsson listmálara í Barðavog-
inum árið 1967.
„Fljótlega eftir að þetta hús reis heyrði ég að í
hverfinu gengi það undir heitinu „ljóti andarung-
inn,“ sem ég var ákaflega sáttur við,“ segir Man-
freð, „en húsið reis í góðri samvinnu við þau hjón-
in, Kristján og Svanhildi, og sjálfur formaði
Kristján þau listaverk sem eru í útveggjum. Þak-
ið opnar sig til suðurs og norðurs. Hugmyndin
var sú að hægt væri að stjórna birtunni eftir því
hvernig hún þyrfti að koma inn í húsið, vegna
þess að það skiptist í vinnustofu málarans og
íbúðarhús.“
Þegar Manfreð er spurður hvort þarna gangi
ekki braggaformið aftur, svarar hann af sinni
sérstæðu glettni: „Jú, það er eitthvað bogið við
þetta,“ og bætir svo við: „Ég hef alltaf verið hrif-
inn af braggaforminu.“
Bent var á að mörg af sterkustu einkennum
Manfreðs megi sjá í húsinu við Barðavog. Það er
einfalt og hagkvæmt og sérstaðan liggur í upp-
byggingu hússins. Húsið er tiltölulega lokað út
að götunni, mjóar gluggaræmur liggja milli þaks
og veggja til þess að hleypa birtunni inn. Þetta er
mjög góð lausn sem Manfreð átti síðar eftir að
nota í lestrarsal Þjóðarbókhlöðunnar.
Seðlabanki við Fríkirkjuveg
Árið 1968 var efnt til samkeppni um tillögu að
Seðlabankahúsi. Hugmyndir voru uppi um að
jafna við jörðu húsið sem stendur við Fríkirkju-
veg 11 og reisa Seðlabankahúsið þar. Hugmynd-
in kallaði fram hörð mótmæli í borginni og eins
og ljóst má vera varð sú staðsetning ekki ofan á.
Samkeppnin fór þó fram. Þótt tillaga Manfreðs
hafi ekki unnið þykir hún skemmtilegur vitnis-
burður um hugmyndir hans á þessum tíma.
Seðlabankinn var hugsaður sem skrín utan um
verðmæti, veggir úr grásteini og vatn í kring –
eins konar virkiskonsept. Birtunni átti að hleypa
í gegnum þakið og þegar tillagan er borin saman
við Þjóðarbókhlöðuna er þar margt skylt.
Skóli í norðlenskum dal
Stóru-Tjarnarskóla frá árinu 1969 vann Man-
freð í samvinnu við Þorvald S. Þorvaldsson. Þar
sem ljóst var að skólinn yrði rekinn sem hótel á
sumrin óskuðu þeir félagar eftir því að fá að taka
tillit til þess, en ekki fékkst leyfi til þess frá ráðu-
neytinu. Manfreð segir að tvennt hafi ráðið ferð-
inni við hönnun skólans: „Annars vegar þurfti
byggingin að vera einföld og hagkvæm, hins veg-
ar þurfti lita- og efnisval að vera í samræmi við
hinn norðlenska dal.“
Húsið stendur þvert í dalnum og garðurinn
opnar sig á móti sól í suðurátt. Utan um garðinn
hverfast svo skólastofuálma, heimavist og íbúð-
arálma kennara. Á milli álmanna eru innkoman í
skólann, leikfimis- og fundarsalur. Við aðaldyrn-
ar er síðan listaverk sem Sigurjón Ólafsson
myndhöggvari var fenginn til þess að vinna.
„Það þurfti að hafa hraðar hendur,“ segir
Manfreð. „Það var farið að slá upp veggjum og
enginn tími gafst til þess að halda samkeppni
meðal myndlistarmanna um verkið. Ég leitaði til
þeirra fjögurra sveitarstjóra sem stóðu að skól-
anum eftir leyfi til þess að fá Sigurjón til verksins
og það var samþykkt. Því miður vill oft verða svo
að of seint er farið að huga að listskreytingum á
byggingar hér. Mottóið hefur löngum verið að
fyrst þurfi að koma upp húsinu og nóg sé að velta
listaverkinu fyrir sér seinna. Hvað Stóru-Tjarn-
arskóla varðar, þá þurfti að fella listaverkið í
steypumótið að framhlið hússins.“
En hvað fannst heimamönnum um listaverkið?
„Það féll mönnum ekkert vel í geð fyrst eftir að
það kom í ljós. Ég man eftir einum bónda sem
fussaði yfir því til að byrja með – en kom svo til
mín nokkrum vikum seinna og sagðist hafa farið
að skoða það og væri búinn að átta sig á því.
Hann sagðist sjá „móður til vinstri í því, sem hélt
á barni sem hún kastaði síðan út í skólakerfið.““
Skríni utan um dýrgripi
Hönnun og bygging Þjóðarbókhlöðunnar stóð
frá 1972–1996. Manfreð kom að undirbúnings-
vinnunni ásamt félaga sínum Þorvaldi S. Þor-
valdssyni og fleirum. Fljótlega spunnust miklar
deilur um það hvort ætti að halda samkeppni um
húsið eða ekki og þeir Manfreð og Þorvaldur
lentu á milli steins og sleggju í þeirri deilu. Á
endanum var ákveðið að þeir skyldu hanna húsið
og unnu þeir saman að því til 1984, þegar Þor-
valdur hvarf til annarra starfa.
„Við hönnun hússins þurfti að líta til margra
þátta,“ segir Manfreð. „Í forsögn var ekki mælt
fyrir um í hvaða gæðaflokk húsið skyldi sett, en
einn mikilvægasti þáttur undirbúnings að góðu
bókasafni er forsögn. Þar er fest á blað nákvæm
lýsing á bókasafninu, skipting þess í deildir,
þjónusta við gesti og svo framvegis.
Það var aðeins beðið um ódýrt og gott bóka-
safn – en það átti að hýsa mestu dýrgripi þjóð-
arinnar. Þegar Manfreð er spurður hvort ekki
hafi verið erfitt að samræma þetta tvennt, svarar
hann: „Jú, en það gaf okkur líka visst frelsi.“
Í bæklingi sem Manfreð hefur ritað um Þjóð-
arbókhlöðuna og ber heitið: „Þjóðarbókhlaðan
frá sjónarhóli arkitekts,“ segir hann meðal ann-
ars: „Þar sem húsið er stórt, eða um 2500 fer-
metrar að grunnfleti, nánast ferningur, um 50
metrar á kant, er reynt sjónrænt að draga úr
stærð þess með ýmsu móti, svo sem með turnum
við austur- og vesturhlið, inndregnum gluggum á
annarri hæð og rauðum gljáandi álskjöldum á
efri hæðum. Álskildirnir gefa húsinu blæ létt-
leika og ákveðna hrynjandi. Neðstu hæð hússins
má líkja við pall sem hinn rauði hluti hússins rís
upp af.
Húsið, með turnum og gluggarifum og brú yfir
síki, ber nokkurn virkissvip. Umhverfis það er
veggur hlaðinn úr hraunhellum. Hraunveggur-
inn ver bókasafnið fyrir hávaða og óróa frá bíla-
umferð, og síkið hindrar að menn leggist á
glugga eða krotað sé á veggi.
Innan hraunveggjar er landið skálformað,
grasi gróið. Húsið stendur neðst í skálinni, ná-
lægt hálfum metra neðar en nærliggjandi götur.
Þetta hefur tvíþættan tilgang: „Annars vegar að
halda svipaðri hæð á húsinu og á nærliggjandi
íbúðarblokkum, hins vegar að fækka stigaþrep-
um við inngöngu, þar sem aðalinngangur er á
annarri hæð hússins. Komið er nánast inn í mitt
safnið, en þar með verða gönguleiðir innan dyra
styttri en ella og lyftunotkun safngesta lítil.
Eitt þúsund ljóshvolf
Á Sjónþinginu var Manfreð spurður sérstak-
lega um hin svokölluðu „hengiloft“ sem eru í
Þjóðarbókhlöðunni og setja sterkan svip á um-
hverfið innandyra. „Hengiloftin eru gerð úr ljós-
hvolfum sem eru um eitt þúsund alls í húsinu,“
segir hann. „Ljósgjafinn er efst í hverju ljós-
hvolfi, sérhannaður og íslensk smíði. Styrkur raf-
lýsingar er hinn sami alls staðar. Hvert ljóshvolf
er í reynd einn stór „lampi“, um sex fermetrar að
stærð. Þau gefa þessum stóru loftum meiri fjöl-
breytni og ljósaspil en slétt loft gera. Við lesborð
gefur ljóshvolfið tilfinningu fyrir afmörkuðu
rými, maður situr þarna undir sínu „þaki“, í sínu
sérstaka lesrými. Síðan eru þessi hengiloft smíð-
uð úr stáli og í þeim eru allar rafmagnslagnir.
Það er því auðvelt að komast að lögnunum.
Lögun loftsins hjálpar líka til við hljóðdeyf-
ingu, en það var sérstaklega hugað að henni í
safninu. Til dæmis er hljóðísogsflötur mun
stærri en í sléttu lofti. Stálplöturnar eru gataðar,
en ofan á plötunum liggur hljóðísogsdúkur. Auk
þessa eru gólf á almennum svæðum lögð teppa-
flísum.
Manfreð segir húsið vel einangrað með tilliti til
hávaða frá bílum og flugvélum. Útveggir og þak-
plata eru steinsteypt og gluggar flestir litlir. En
þótt gaman væri að dvelja lengi við að velta fyrir
sér öllum smáatriðunum sem arkitektinn þurfti
að hugsa út í, samkvæmt mottói sínu um að Guð
sé í smáatriðunum, er ekki svigrúm hér til þess
að fara í saumana á þeim. Lesendum skal hins
vegar bent á að í Gerðarsafni stendur yfir ákaf-
lega skemmtileg sýning á ljósmyndum Guð-
mundar Ingólfssonar á verkum Manfreðs Vil-
hjálmssonar og hér skal slá botninn í sjónþingið
með tilvitnun í skrif Manfreðs um efnisval í Þjóð-
arbókhlöðuna: „Með efnis- og litavali, lýsingu,
hljóðdeyfingu og ekki síst vönduðum og stíl-
hreinum húsgögnum var stefnt að því að skapa
hlýlegt, róandi og gott vinnuandrými í bókasafn-
inu.
Bækur, blóm og listaverk gefa safninu lit. Gólf,
loft og veggir eru í rólegum ljósum litum. Út-
veggir eru klæddir með aski og húsgögn flest eru
úr sama viði.“
Og ekki má gleyma því að húsið er á Íslandi.
Vegna jarðskjálftahættu eru bókahillur bolt-
aðar niður í gólf.
erkstæði sem sérhæfði sig í yfirbyggingum á bíla.
Inngangurinn í Stóru-Tjarnarskóla með listaverki eftir Sigurjón Ólafsson.
Við hönnun Þjóðarbókhlöðu skipti staðsetning og nálægar byggingar miklu máli í efnis- og litavali.
Við Stóru-Tjarnarskóla var tekið mið af þeim
norðlenska dal sem hann stendur í.
Garður og hús renna saman í eina heild við Mávanes 4, sem er eitt af þekktustu húsum Manfreðs.