Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.2002, Page 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 30. NÓVEMBER 2002 7
H
VAÐ eru góðar bókmenntir?
Þessi sígilda spurning er í
rauninni margar spurning-
ar og svörin við þeim
kveikja nýjar spurningar.
Það væri þá kannski ekki úr
vegi, til þess að byrja ein-
hvers staðar, að brjóta
grundvallarspurninguna niður og búa til úr
henni nokkrar spurningar sem eru svolítið af-
markaðar.
Inngangurinn að því er sá að mér finnst það
ekki að öllu leyti sömu eiginleikar sem duga í
mismunandi tegundir góðra bókmennta, og þar
tala ég bæði sem innanbúðarmanneskja og les-
andi. Skáldsöguformið, ljóðið, leikritið eru svo
gjörólík, og það eru tækin líka sem höfundarnir
nota við að berja þau sundur og saman, tálga
eða fægja, eftir atvikum svo útkoman verði rétt
sköpuð. Ég er meira að segja á því að það séu
ekki endilega sömu hæfileikar sem þarf til þess
að yrkja og að skrifa óbundið mál. (Mér líður
sjálfri eins og tvennu ólíku þegar ég yrki ljóð og
þegar ég sem skáldsögu.) Það eru auðvitað
vangaveltur sem gæti verið erfitt að sanna, en
hitt er víst að margt ljóðskáldið langaði síst að
setja saman skáldsögu – hvað þá að skáldsagna-
höfundur ætlaði að taka upp á því að yrkja. Af
einhverjum ástæðum situr alltaf í mér athuga-
semd, sem ég held að komi þessu máli eitthvað
við. Ég var semsagt hálf feimin að tala við meiri
háttar skáldsagnakonu í útlandinu, sjálf nýbúin
að gefa út fyrstu skáldsöguna mína. Hún dró
uppúr mér eitthvað um mína ritmennsku. Ég
sagðist hafa byrjað í ljóðunum og haldið mig
þar nokkuð lengi. Svoleiðis rithöfundur fannst
henni vera „lucky girl“. Það má alveg velta því
fyrir sér hvað átti að vera svona lukkulegt við
það.
Dæmin um það að höfundar heimsins hafi
lagt fyrir sig skáldsagnagerð og yrkingar jöfn-
um höndum og skarað fram úr á báðum sviðum
eru víst frekar fá. Á Íslandi var það þó tíska í
upphafi bókmenntanna að sami höfundur lemdi
saman torræð, njörvuð kvæði og tærasta prósa
til skiptis. Frá Íslandi nútímans verður Halldór
Laxness fyrstur fyrir sem jafnvígur snillingur á
bundið mál og óbundið. Af nærtækum dæmum
úr útlandinu væru Thomas Hardy og Victor
Hugo.
Ef við komum þá að spurningunni afmark-
aðri og létum duga að segja (enda ljóðin svo
loftkennd að það er óhægara að læsa krumlunni
um þau): Hvað er góð skáldsaga? Hvað gerir
hana góða? Hvað greinir hana frá vondri?
Hvernig veit ég að hún er góð? – þá yrði mitt
svar í fljótu bragði: Erfitt að segja, en hitt veit
ég að skáldsaga verður að vera á lífi til þess að
geta verið góð. Þetta er grundvallaratriði. Ég
er alveg ákveðin í því dauð bók er vond bók.
Hvernig veit lesandinn að bókin er á lífi? Það
má til dæmis byrja á að gá hvort hún andar og
hvort það er púls. Önnur viðmiðun: Kemur text-
inn á móti þér upp af blaðsíðunni, eða þarftu að
skafa hann upp?
En það getur verið grimmilegt að skilja milli
lífs og liðinna bóka, því sumar af seinni sort eru
skrifaðar af göfugum huga, af þekkingu, skýrt
og skipulega, en það hjálpar ekki ef þær hafa
ekki púls, ef þær draga ekki andann. Má
kannski líkja þessu við kennara sem býr yfir
góðri þekkingu á tilteknu sviði en kann ekki að
miðla henni? Kennsla og listir eiga sameiginlegt
að það er verið að miðla einhverju. Í kennslunni
verður auðvitað að vera skýrt hverju er verið að
miðla, í listum hefur það leyfi til að vera óljóst –
að vissu marki. Hvar þetta vissa mark er svo
veit kannski enginn nema fuglinn fljúgandi.
Og er þá málið leyst? Eru þá allar lifandi
bækur góðar? Ekki svo gott. En allar lifandi
bækur eiga tilverurétt. Svo ósanngjarnt sem
það er þá á dauð bók ekki tilverurétt sem slík,
hún er ólífrænn klumpur, sama hvað hún er bú-
in til af góðum vilja og mikilli þekkingu. Hún er
ekki bók heldur bókarlíki.
Það er svo ráðgáta hvað fólk út um allan heim
lætur í sig mikið af dauðum bókum. Ótrúlega
margar stórsölubækur eru án lífsmarks. Þar er
ekkert að hafa nema klisjur og vélrænan sögu-
þráð og flatneskju í texta og að lestri loknum er
eins og ekkert hafi gerst. Bókin skilur ekkert
eftir sig. Hér er ég auðvitað ekki að flokka eftir
bókmenntagreinum. Góður reyfari þarf ekkert
síður að vera lifandi en aðrar bækur, til þess að
teljast bók.
Það er þá kannski einhver vísir að svari eða
niðurstöðu að góð skáldsaga lítur á einhvern
hátt út fyrir að vera innblásin – og það hlýtur að
eiga við um öll góð bókmenntaverk. Þegar ég
segi lítur út fyrir, þá er það með ráðum gert, því
það þarf ekki að þýða að það hafi verið eld-
móður yfir höfundinum við samningu – það er
útkoman sem er innblásin, sem sagt pródúktið
andar.
Til þess að skáldsaga sé vel þess virði að lesa
hana, eða geti verið það, þarf ekki nauðsynlega
að gera þá kröfu að hún andi öll í heilu lagi. Það
getur nægt að einn þáttur lifi, persónulýsingar,
eða stíll. Bækur geta sem sagt verið fínar, þótt
eitthvað af þeim sé ekki á meðal vor – þar sem
bara einhver einn þáttur hefur púls, og það get-
ur orðið að hafa það þótt restin sé dauf, ef púls-
inn er nógu magnaður í þeim hluta sem slær á
annað borð. Það er hægt að hugsa sér að skáld-
saga sé góð sem er ekki sérlega vel skrifuð ef til
dæmis persónulýsingar eða lífssýn er nógu
mergjað. Vel skrifað er reyndar slungið spurs-
mál og ég kem að því síðar eins og best er að
gera við svoleiðis spursmál.
En ef það á að ganga alvarlega á okkur um að
svara því hvað góðar bókmenntir séu þá verða
þær þó alltaf að vera fleira en eitt. Það er hægt
að hafa af þeim gagn og gaman á mörgum hæð-
um. Til að skýra hvað ég á við get ég nefnt
skáldsögur Iris Murdoch. Þær hafa yfirleitt
spennandi og flókinn söguþráð og það væri
hægt að lesa þær eingöngu framvindunnar
vegna. Af hverju lætur maðurinn svona? Hvað
gerir hann næst? Hvað gerist þá? Hvar endar
þetta allt? En innihaldið er svo miklu ríkara en
framvindan einber.
liggur í orðunum. Þau eru notuð á einhvern sér-
stakan meinfyndinn hátt, en nota bene, mark-
visst. Þetta er hægt að gera á nettan og látlaus-
an hátt, en útkoman er sú að það rennur upp
ljós. Svo ég haldi mig við íslenska höfunda þá
sýnist mér að fyndnin hjá Guðbergi Bergssyni,
Kristínu Ómarsdóttur, Einari Kárasyni, sé
frekar bundin við fólk og aðstæður og skrýtnar
sögur en orð, þótt þessir höfundar geti vissu-
lega líka verið skæðir með að lauma inn orði og
orði hér og þar.
Svo má halda áfram að spyrja: Má vera galli á
góðri skáldsögu? Ég mundi svara því þannig að
ef hún er nógu góð þá tekur maður varla eftir
göllunum, eða þeir skipta ekki lengur máli. Ein
af uppáhaldsskáldsögunum mínum er Victory
eftir Joseph Conrad (það vill rendar svo illa til
að hún er ekki sérstaklega fyndin). Þar kemur
til skjalanna einkennilegt rugl með sjónarhorn
um miðbik bókar eða svo. Lesandinn veit varla
hvaðan á hann stendur veðrið eða hvað þetta
ætlar að verða. Framhaldið svo stórkostlegt að
þetta gleymist – útskýrist aldrei, enda er þetta
klúður, og hvað með það.
Nú er komið að spursmálinu um vel skrifaða
bók. Þar rekum við okkur strax á þann vegg að
vel skrifuð bók getur verið steindauð. Ég hef að
minnsta kosti engan áhuga á því að lesa bók
bara af því hún er stíluð slétt og fellt og vel og
vandlega. Mér leiðist settlegur og penn stíll. En
ef það er uppfinning í málinu og tilþrif þá má
lengi lesa, jafnvel þótt einhverju öðru væri
ábótavant. Mér finnst mest gaman að stíl sem
er á einhvern hátt krassandi, má vera á lítt
áberandi og undirfurðulegan hátt – væri Þór-
bergur kannski dæmi um það?
Að lokum er það tíminn. Ég held að öll fram-
úrskarandi bókmenntaverk hljóti að hrærast í
sínum tíma – að þau verði að vera barn síns tíma
til þess að geta orðið barn allra tíma. Lesandinn
þarf að finna fyrir því að verkið er skrifað núna,
að það steinliggur í núinu. Þau verk sem endast
hljóta upphaflega að hafa verið steypt í sitt
tímamót. Á þetta ekki áreiðanlega við um leikrit
meistarans, Shakespeare, og um skærustu Ís-
lendingasögur. Sögurnar okkar, þessi mögnuðu
hugarfóstur sem er svo óskiljanlegt að hafi orð-
ið til á eynni lengst í norðri þegar engar bók-
menntir þeim líkar höfðu verið fundnar upp
annars staðar á hnettinum. Þessar bókmenntir
höfunda sem höfðu nafn eða ekki nafn rata að
nútímahjartanu í okkur og heilanum, um leið og
þær vísa til allrar framtíðar – vegna þess að það
sem er svo listilega njörvað í eigin tíma er í
rauninni tímalaust og eilífðin eignast það.
… OG EILÍFÐIN EIGNAST ÞAÐ
Höfundur er rithöfundur.
HVAÐ ERU GÓÐAR BÓKMENNTIR?
„Mér leiðist settlegur og
penn stíll. En ef það er
uppfinning í málinu og
tilþrif þá má lengi lesa,
jafnvel þótt einhverju
öðru væri ábótavant,“
segir í þessari grein sem
er önnur tilraunin til að
svara því hvað einkenni
góðar bókmenntir.
Fólkið í bókum Iris Murddoch hefur skýr
einkenni, en er samt flókið eins og fólk er flest.
Það gerir eitt og annað óvænt og óvæntir hlutir
gerast manna á milli. Höfundurinn miðlar af
djúpri visku um lífið og tilveruna. Það er pláss
fyrir alls konar vangaveltur (heimspekingurinn
sjálfur) og svo er hún fyndin. Ég var svo heppin
að þýða eina af skáldsögunum hennar, Svarta
prinsinn (The Black Prince), og þá komst ég að
því hvað það var margt sem hafði farið fram hjá
mér við fyrsta og annan lestur. Til dæmis um-
hverfis- og náttúrulýsingar sem ég hafði skaut-
að framhjá og ekki tekið eftir því hvað þær voru
listilegar og skiptu miklu máli.
Ég nefndi orðið fyndin. Nú verður ekki aftur
snúið. Ég held að næstum því allar góðar skáld-
sögur sem ég hef lesið séu fyndnar. Í sjálfum Ís-
lendingasögum, svo við gleymum þeim aldrei,
þá er þetta ríkjandi þáttur. Það getur að vísu
verið að við ofskiljum eitthvað af fyndinni eftir
öll þessi ár, en það er áreiðanlega líka eitthvað í
þeirri deild sem okkur yfirsést þegar hér er
komið sögu. Kenningar Helgu Kress um að
þetta séu grínsögur og kallarnir grínkallar,
Gunnar og Njáll, eru mjög spennandi. Það er í
rauninni ekki hægt að ímynda sér annað en að
gömlu bækurnar okkar hafi einmitt átt að vera
til skemmtunar (fínustu brandarar, í orði og
verki) og fróðleiks (ættartölur og lagakrókar).
En fyndnin er ekki einfalt innihald, hún getur
verið margræð og það eru til svo margar teg-
undir af henni. Mér finnst það einkenna verk
margra íslenskra góðskálda, allt frá Íslendinga-
sagnahöfundum, Halldóri Laxness, til Péturs
Gunnarssonar og Gyrðis Elíassonar, að fyndnin
Að lokum er það tím-
inn. Ég held að öll
framúrskarandi bók-
menntaverk hljóti að
hrærast í sínum tíma
– að þau verði að
vera barn síns tíma
til þess að geta orðið
barn allra tíma.
E F T I R S T E I N U N N I
S I G U R Ð A R D Ó T T U R