Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.2002, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. DESEMBER 2002
Út er komin ný ævisaga um Byr-
on lávarð eftir Fionu MacCarthy
er nefnist Byron: Life and Leg-
end (Byron: Líf og goðsögn).
Verkið byggist MacCarthy á
ævisögulegu efni eftir John
Murray, hinn fræga útgefenda
Byrons, en við vinnslu bók-
arinnar hafði höfundur aðgang
að hinu viðamikla Murray-safni
um Byron. Mun MacCarthy þar
hafa unnið með heimildir sem
ekki hafa komið fyrir sjónir
fræðimanna fyrr.
Í ævisögunni er leitast við að
bregða upp mynd af ævi skálds-
ins í nýju ljósi og eru þar tekin
upp ýmis viðhorf sem áberandi
hafa verið í Byron-fræðum und-
anfarinna ára. Þannig er ekki
eingöngu fjallað um þætti í ævi-
ferli Byrons og skáldskaparlist,
heldur einnig litið til þess hvaða
áhrif þetta helsta skáld Bret-
lands hafði á hugsun og tíð-
aranda í Bretlandi og Evrópu,
en margir hafa lýst Byron lá-
varði sem „fyrstu stórstjörn-
unni“.
Í ævisögunni er fjallað ít-
arlega um æskuár Byrons í
Skotlandi, tengsl hans við móður
sína og þau mótandi áhrif sem
ætla megi að fötlun Byrons hafi
haft. Þá er fjallað um ferðir
skáldsins unga til Miðjarð-
arhafslanda og austur á bóginn
og er fjallað um kynferð-
issambönd Byrons á opinskárri
hátt en áður. Farið er í saumana
á samskiptum Byrons við útgef-
andann, John Murray og hvern-
ig þeir slitu samskiptum eftir því
sem skáldskapur Byrons varð
umdeildari. Þá er fjallað um
áhrif og skáldskap Byrons í sam-
hengi við rómantísku stefnuna í
Evrópu.
Ítarlegur dómur um ævisögu
MacCarthy birtist nýlega í
breska bókablaðinu Times Liter-
ary Supplement og telur gagn-
rýnandi að hún gæti valdið
ströngustu Byron-fræðingum
vonbrigðum. Engu að síður sé
um lifandi og lipurlega ritaða
ævisögu að ræða þar sem fram
komi mörg forvitnileg sjón-
arhorn á umræðuefni fræðanna.
Fiona McCarthy hefur áður
sent frá sér ævisögur um skáldið
og hugsuðinn William Morris og
málarann Stanley Spencer.
Önnur skáldsaga
Donnu Tartt
Bandaríski rithöfundurinn
Donna Tartt hefur sent frá sér
nýja skáldsögu er
nefnist The Little
Friend (Litli vin-
urinn) og er hún
önnur skáldsaga
höfundarins. Þar
segir af hinni tólf
ára gömlu Har-
riet Cleve og
harmi sleginni
fjölskyldu henn-
ar, sem er í sárum eftir óhugn-
anlegt fráfall bróður Harriet.
Tíu ár eru liðin frá því að
Tartt varð eitt umtalaðasta
nafnið í Bandarískum bók-
menntaheimi í tengslum við út-
gáfu fyrstu skáldsögu sinnar,
The Secret History. Þar segir af
óhugnanlegu morðmáli sem á
sér stað í hópi háskólanema.
Tartt var mjög áberandi í sviðs-
ljósinu eftir að hún steig fram á
ritvöllinn og vakti athygli sem
ungur kvenhöfundur sem um-
gekkst hinn áhrifamikla X-
kynslóðarhöfund Bret Easton
Ellis.
Annarrar skáldsögu Tartt
hefur verið beðið með eftirvænt-
ingu, og fer gagnrýnandi The
New York Times Book Review
lofsamlegum orðum um bókina.
ERLENDAR
BÆKUR
Goðsögn Byr-
ons lávarðar
Donna Tartt.
N
Ú er mikið rætt í fjöl-
miðlum um hlutverk
gagnrýnenda. Arnar
Eggert Thoroddssen,
Þröstur Helgason og Jón
Kalman hafa lagt orð í
belg á síðum Morgun-
blaðsins og fjallað um
kreppu gagnrýnandans frá ýmsum sjónar-
hornum. Fjölmargir skrifa gagnrýni hér á
landi og dagblöðin eru iðin við að birta dóma
eða umfjöllun um listir og bókmenntir; í t.d.
Morgunblaðinu eru jafnan óralangir dómar
um hina og þessa tónleika, leiksýningar og
myndlistarsýningar um land allt. Allmargir
skrifa um bókmenntir en þeim skrifum er nú
aðallega legið á hálsi fyrir að vera slagorða-
kennd og klisjuleg, eingöngu innantómar upp-
hrópanir, miðjumoð og lítt rökstutt lof eða last
sem stjórnast af auglýsingamennsku og stöðn-
un. Gagnrýnin á gagnrýnina kemur frá gagn-
rýnendum sjálfum, rithöfundum og ritstjórum
fjölmiðlanna – lesendur hafa lítið kvartað.
Hlutverk bókagagnrýnanda hlýtur að felast í
því að fjalla um skáldverk sem reyndur les-
andi, segja álit sitt, bjóða upp á túlkunar-
möguleika, greina kost og löst o.s.frv. Hann
velur ekki fyrir fólk hvað það á að lesa / kaupa
og hvað ekki. Gagnrýnanda er treyst til að
fjalla um bókina af þekkingu og innsæi og ber
vitaskuld fulla ábyrgð á skoðun sinni en hann
er einn lesenda og bókadómur lýsir ekki öðru
en smekk, túlkun og lestrarreynslu hans
sjálfs.
Í blöðunum birtast bókadómarnir á færi-
bandi yfir jólamánuðina. Í Morgunblaðinu er
þeim þjappað saman í eitt grátt bókablað á
viku en í DV eru þeir á sama stað alla vikuna,
skemmtilega uppsettir og oft skreyttir lit-
myndum. Í Kastljósinu sitja þáttastjórnandi
og bókmenntafræðingur saman yfir nokkrum
bókum og ræða örstutt saman „enda tíminn að
hlaupa frá þeim“ og sú umræða endar í fárán-
legri hnotskurn, stimpli eða brennimarki sem
bókin ber að eilífu. Eða hvað? Er það svo að
bækurnar sem fá góða dóma séu endilega þær
sömu og mest eru seldar og lesnar og bækur
sem fá vondan eða engan dóm liggi óbættar
hjá garði? Hvað segja útlánstölur bókasafn-
anna? Er sleggjudómur endilega dauðadóm-
ur? Má ekki gera ráð fyrir að hinn almenni
lesandi hafi dómgreind til að meta slíkt sjálf-
ur?
Vissulega má til sanns vegar færa að form
bókadóma í fjölmiðlum nútímans sé stirðnað
eins og gagnrýnendur gagnrýnendanna hafa
bent á. Þar mætti áreiðanlega stokka spilin og
gefa upp á nýtt. En kreppa tungumálsins
hrjáir gagnrýnendur eins og annað fólk og
óvíst hvort annað form breytti þar nokkru um.
Sú var tíðin að Kolbrún Bergþórsdóttir, Illugi
Jökulsson og Jón Viðar Jónsson gagnrýndu af
gríðarlegri hörku og stimpluðu stjörnur og
hauskúpur í erg og gríð. Nú eru þau öll komin
hinum megin við borðið og Kolbrún m.a.s. orð-
in búktalari fyrir Jón Baldvin og segist aldrei
ætla að gagnrýna meir. Hvað varð um verkin
sem þau lofuðu eða löstuðu? Lifðu þau eða
dóu? Gagnrýnendur hafa vissulega áhrif og
völd en það nær ekki yfir dómgreind almenns
lesanda. Það má aldrei gleymast að listin
stendur hvorki né fellur með upphrópunum í
dægurmiðlum, heldur í nið tímans. Þegar upp
er staðið eru það viðtökur lesenda um borg og
bí sem ráða mestu um framhaldslíf jólabóka
og bókmennta yfirleitt. Kjarni málsins sá að
þrátt fyrir alla lummulegu ritdómana sem
hellast inn í bókaflóðið er það viðtakandinn –
hinn almenni lesandi – sem er gagnrýnandinn
eftir allt saman.
TIL VARNAR GAGNRÝNINNI
Nú eru þau öll komin hinum
megin við borðið og Kolbrún
m.a.s. orðin búktalari fyrir Jón
Baldvin og segist aldrei ætla að
gagnrýna meir. Hvað varð um
verkin sem þau lofuðu eða löst-
uðu? Lifðu þau eða dóu?
S T E I N U N N I N G A Ó T TA R S D Ó T T I R
HERMANN Stefánsson skrifar um
nýja þýðingu Hallgríms Helgasonar
á Rómeó og Júlíu eftir William
Shakespeare og sparar þar hvorki
stór orð né harða dóma. Á skrifum
þessum er hins vegar svo alvarlegur
galli að þau eru algjörlega ómark-
tæk. Hermann kýs að líta framhjá því
að Hallgrímur er þýðandi og segir:
„Ég ætla hvorki að bera þýðinguna
saman við frumtextann né texta
Helga Hálfdanarsonar sem einnig
kom út í kilju fyrir nokkrum árum. Ég
hreinlega nenni því ekki." Fyrir þess-
ari leti sinni færir hann þau rök að
textinn verði að standast á íslensku,
sem er út af fyrir sig rétt, en þau
breytast í falsrök um leið og Her-
mann fer að ásaka Hallgrím fyrir
orðaleiki og ýmsa brandara, og vitn-
ar í texta Hallgríms án þess að hafa
fyrir því að fletta upp í frumtexta
Shakespeares, sem Hallgrímur er þó
að þýða. [...]
Þessi vinnubrögð eru auðvitað fyr-
ir neðan allar hellur og gagnrýni
Hermanns fellur því kylliflöt um sjálfa
sig. [...]
Skrif af þessu tagi eru kannski lík-
leg til þess að vekja athygli, en vilji
kistan.is láta taka sig alvarlega í
bókmenntaskrifum er ritstjórnin
sannarlega komin út á hálan ís.
Páll Valsson
Kistan
www.visir.is/kistan
Neytendur drepa bókabúðir
Oft er því haldið fram að „stór-
markaðirnir [séu] að drepa bóka-
búðirnar“. En þó vissulega hafi inn-
rás stórmarkaðanna á
jólabókamarkaðinn orðið til þess að
bóksalar hafa misst spón úr aski sín-
um, þá er vafasamt að segja stór-
markaðina drepa bóksalana. Stór-
markaðirnir gera ekkert sem þeim er
ekki heimilt, þeir eru bara að bjóða
vöru til sölu og svo er það undir
hverjum og einum komið hvort hann
gengur til viðskiptanna eða ekki. Ef
að bóksala stórmarkaða verður til
þess að bókabúðir hverfa úr bæj-
arlífinu, nú þá verður það vegna
þess að ekki hafa nægilega margir
haldið tryggð við bókabúðirnar. Ef
að þeir, sem segjast myndu sakna
bókabúðanna, eru reiðubúnir að
versla þar þó bækur séu í sumum til-
fellum boðnar ódýrari annars staðar,
þá munu bókabúðirnar lifa áfram.
Annars ekki. Stórmarkaðirnir drepa
ekki bókabúðirnar. Það eru gamlir
viðskiptavinir bókabúðanna sem
kannski gera það með því að hætta
að versla þar. Hér er því skýrt dæmi
um þróun sem neytendur hafa mikið
að segja um, og það er einmitt þann-
ig sem það á að vera.
Vefþjóðviljinn
www.andriki.is
KISTAN Á HÁLUM ÍS
Morgunblaðið/Golli
Einn og átta.
I Í haust varð sá bókmenntasögulegi viðburðurað Egils saga var gefin út í ritsafni Snorra
Sturlusonar. Er það í fyrsta skipti sem sagan er
gefin út undir höfundarnafni Snorra og raunar
í fyrsta skipti sem Íslendingasaga er gefin út
undir höfundarnafni. Eins og flestir vita eru Ís-
lendingasögur höfundarlausar bókmenntir, þeir
sem settu þær saman á þrettándu og fjórtándu
öld virðast ekki hafa litið þannig á að sögurnar
væru höfundarverk þeirra í nútímaskilningi.
Þeir settu því ekki nafn sitt við sögurnar.
II En þeir settu sögurnar saman og það er ein-mitt orðalagið sem haft er um sagnaritun
Snorra í Íslendingasögu Sturlu Þórðarsonar og í
handriti að Snora Eddu: „Hana hefir saman
setta Snorri Sturluson eftir þeim hætti sem hér
er skipað,“ segir þar. Og hvað má lesa úr þessu
orðalagi? Sennilega að Snorri sem aðrir mið-
aldahöfundar hafi sett sögur saman úr öðrum
sögum og heimildum, munnlegum sem rituðum;
hann hefur með öðrum orðum skrásett texta sem
hann hefur aflað sér efnis í héðan og þaðan.
III En hver er þá munurinn á vinnubrögðumSnorra og nútímahöfunda? Sennilega er
frekar stigsmunur en eðlismunur þar á því
vissulega setja höfundar nútildags texta sína
saman í ljósi eldri texta, oft reyndar með hlið-
sjón af þeim, stundum með beinum tilvitnunum
í þá. Hins vegar líta nútímahöfundar oftast
þannig á að þeir séu að semja texta sína upp úr
sjálfum sér, að þeir séu að leggja sína persónu-
legu merkingu í þá. Þessi persónulega merking
höfundarverka hefur verið kennd við frumleika,
að í textanum standi eitthvað sem aldrei hafi
verið sagt áður, að minnsta kosti ekki með þess-
um tiltekna hætti. Sökum þessa telja nútímahöf-
undar að þeir eigi textana sem þeir semji og
þess vegna varð til höfundarréttur sem eignar
höfundi tiltekið verk með formlegum hætti og
bannar öðrum höfundum að breyta því eða nota
nema ákveðnum reglum sem fylgt.
IV Höfundarréttur varð ekki til fyrr en áátjándu og nítjándu öld og því þekktu
Snorri og aðrir sagnaritarar á miðöldum vænt-
anlega ekki hugsunina á bak við hann. Þetta
þýðir þó ekki að þeir hafi ekki verið frumlegir og
þetta þýðir heldur ekki að það megi ekki kalla
þá höfunda verka sem þeir raunverulega settu
saman. Hins vegar er ljóst að ef litið er á Egils
sögu sem höfundarverk Snorra breytir það því
hvernig við lesum söguna. Í raun má segja að
þar með sé sagan ekki lengur Íslendingasaga
eins og við höfum hingað til skilið það hugtak.
Egils saga hlýtur að vera skáldsaga ef Snorri
samdi hana og þá er hún með allra fyrstu skáld-
sögum Evrópu.
V Nýlega birtist í Lesbók viðtal við Torfa Tul-inius þar sem hann leiddi rök að því að Eg-
ils saga væri verk meðvitaðs höfundar, það er
Snorra Sturlusonar sem hefði ritað hana sem yf-
irbót fyrir syndir sínar. Í Lesbók í dag skrifar
Guðrún Nordal grein þar sem hún færir rök fyr-
ir því að Snorri sé að minnsta kosti ekki höf-
undur þeirra Egils sögu sem við lesum í út-
gáfum í dag. „Eða í þeirri útgáfu sem kom út á
haustdögum undir nafni hans.“
FJÖLMIÐLAR
NEÐANMÁLS