Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.2002, Side 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. DESEMBER 2002
STEFNA eðlilega tekin þráðbeint áGulbenkian-safnið fyrsta heila dagokkar í Lissabon, nutum þar góðrarstaðsetningar hótelsins,
ekki nema tvær metróstöðvar
frá Pombal þangað. Fengum þá
óforvarendis nýjabrumið í
kringum neðanjarðarbrautina
beint í æð vegna þess að líkast
til rötuðum við ekki beinustu
leiðina út, heldur upp tröppu-
gang á næstu hæð. Vorum þá
komin í miðjan risastóran og yf-
irþyrmandi flottan stórmarkað,
eins konar Kringlu eða Smára-
lind, en í æðra veldi fyrir list-
ræna og jarðbundna hönnun,
gátum ekki annað en hrifist
þótt við séum öll hallari kaup-
manninum á horninu. Keypti
þar litla flösku af uppsprettu-
vatni í sérverslun og alúðleikinn
sem mætti mér hjá kvenblóm-
anum sem afgreiddi einstakur, þótt seint
stæðu slík viðskipti undir rekstri slíkrar
stássverslunar. Var líkast því að fara inn í
yfirstéttarverzlun Bulgari á Via Condotte í
Róm og kaupa einn títuprjón, en þar kostar
eitt par af herrasokkum viðlíka upphæð og
alklæðnaður í næsta nágrenni.
Ekki alveg út í hött að leggja út af þess-
um andstæðum, reynist trúlega torvelt, og
ofar skilningarvitum verbúðarþjóðarinnar í
norðri, að melta lífshlaup fagurkerans og
menningarfrömuðarins Calouste Sarkis Gul-
benkian.
Olíufurstinn, sem fékk viðurnefnið herra
fimmprósent, Mr Five Percent, var fæddur í
Scutari (Konstantínópel) 1869, af auðugum
armenskum ættum, og þegar fjórtán ára að
aldri varð hann altekinn söfnunarástríðu eft-
ir að hafa keypt forna og fágæta mynt á bas-
ar. Hann stundaði nám í King’s College,
London og útskrifaðist þaðan með góðum
vitnisburði í verkfræði og hagnýtum vís-
indum. Að námi loknu þá 22 ára, hélt hann
til olíuhéraðanna í Bakú, Kákasus, og skrif-
aði bók um starfsemina þar, auk hugleiðinga
um framtíðarmöguleika olíunnar sem orku-
miðils. Greinarnar vöktu athygli námuráð-
herra Ottomönsku stjórnarinnar, sem réð
hann til að taka saman skýrslu um olíusvæði
Ottomanska ríkisins, einkum í Mesópótamíu.
Ekki þekki ég lífsferil Gulbenkians nægilega
vel, en er forvitinn niður í skó eftir kynni af
menningarstofnunum hans sem spanna víð-
an völl. Gulbenkian aflaði sér víðtækrar
þekkingar á olíusvæðunum í Mið-Austur-
löndum og komst í lykilaðstöðu þegar olíu-
iðnaðurinn var á upphafsreit, hefur auð-
sjánlega verið lygilegur vitmaður og refur í
viðskiptum. Flókin atburðarás í sambandi
við vandamál er upp komu varðandi fjár-
magnstilfærslur írösku olíusamsteypunnar,
Iraq Petroleum Company 1928, skipti sköp-
um í lífi hans og átti eftir að marka honum
svipmikinn lífsferil. Á mikilvægu augnabliki
komst hinn sleipi samningamaður og fjár-
málavitringur að samkomulagi um að leysa
hnútinn gegn því að fá „aðeins“ fimm pró-
sent af olíuágóðanum í sinn hlut, og tilboð-
inu á að hafa verið tekið með hraði, sumar
heimildir herma jafnvel að hann hafi fengið
þessi fimm prósent í þakklætisskyni fyrir
góða samninga. Að baki stóðu fjögur olíu-
fyrirtæki þar á meðal Shell og BP. Félögin
skiptu á milli sín 23,75% af höfuðstólnum en
í hlut Gulbenkians komu sem sagt 5%.
Þetta var í upphafi bílaaldar og getur
hver og einn ímyndað sér hagnaðinn sem
með tíð og tíma tók að renna í vasa manns-
ins, og hvernig veltan hefur svo undið upp á
sig í áranna rás, skilvirkari
samlíking; frá ársprænu í stór-
fljót. Þetta var þó með sanni
ekki illa fenginn auður eins og
til að mynda vopnasala eða pen-
ingaþvottur og menn geta verið
sammála um að ekki aðeins
Portúgal heldur einnig heimur-
inn eigi þessum vitra mannvini
skuld að gjalda. Í einu vetfangi
gerðu fimm prósentin honum
mögulegt að snúa sér alfarið að
ástríðu sinni, listaverkasöfnun,
sem hann lét ekki segja sér
tvisvar. Slíkur var ákafinn að
sagt er að honum hafi jafnvel
tekist að kaupa verk af Ermi-
tage-safninu í Leningrad (!), en
þá veit maður ekki hverju skal
trúa, þó staðreynd að frumút-
gáfa hinnar frægu marmarastyttu af Díönu
á safninu, eftir Houdini er þaðan, keypt
1930. Hins vegar má alveg bóka að ástríða
Gulbenkians snerist ekki um ábatavon, öllu
fremur fegurð og gæði þess sem hann viðaði
að sér frá öllum heimshornum og hér miklu
fórnað. Hann var einn af þessum stóru óeig-
ingjörnu söfnurum með víða yfirsýn sem
hafnir eru yfir alla einstrengni og yfirlæti,
metnaðurinn rekur slíka áfram hvar sem þá
ber niður og hvað sem það kostar þegar þeir
á annað borð fá þann gálinn í sig.
Gulbekian var breskur þegn, tengdur Par-
ís og London, en þegar hildarleikur seinni
heimsstyrjaldarinanr stóð sem hæst vildi
hann finna sér rólegri heimkynni, fjarri
átökunum og var þá mælt með Portúgal.
Fluttist þangað 1942 og er hann lést 1955
arfleiddi hann portúgala að öllum eigum sín-
um í formi velgerðarsjóðs. En þó ekki fyrr
en hann hafði tryggt börnum sínum, öðrum
fjölskyldumeðlimum og einstaklingum sem
höfðu unnið með honum um árabil ríflegan
lífeyri. Höfuðstöðvar sjóðsins skyldu vera í
Lissabon.
Sjóðurinn hlúir að margs konar menning-
arstarfsemi, starfrækir hljómsveit, ballett-
dansflokk, bókasöfn og hljómleikahallir. Ol-
íufurstinn gleymdi ekki upprunalandi sínu
Armeníu og var sérstaklega umhugað um
menningu þess bæði í landinu og út á við,
var þannig verndari patrírarka samfélagsins
í Jerúsalem og lét reisa því bókasafn. Sem
einlægur meðlimur armenska trúarsam-
félagsins, lét hann reisa kirkjuna St. Sakris í
London í minningu foreldra sinna, og þar er
aska hans sjálfs varðveitt.
Haldi einhver að hér sé um tæmandi upp-
talningu að ræða veður hann í villu og
svíma, því angar Gulbekian-stofnunarinnar
ná víða um heim, maðurinn menningarlegur,
fílantrópisti út í fingurgóma, góðgerðarstarf-
semina ber víða niður í listum, vísindum,
uppeldismálum, minjavörslu o.fl. o.fl. Alltof
langt mál að telja allt upp hér; frá Mið-
Austurlöndum, yfir París og London til Am-
eríku. Í fyrrverandi aðsetri Gulbenkians við
Avenue d’ Iena í hjarta Parísarborgar er nú
menningarsetur er ber nafn hans, opnað
1965, þar er meðal annars almenningsbóka-
safn með yfir 70.000 bókareintök.
Svo við snúum okkur að listasafninu í
Lissabon, telur það um og yfir 6.000 hluti,
málverk höggmyndir og listiðnað, frá
egypskum höggmyndum til franskra inn-
astokksmuna, frá austurlenzkum leirmunum
til handrita og fornra rita, frá hlutum úr
sýrlenzku gleri til vefnaðar. Lalique-skart-
gripi, gríska mynt og ítalskar medalíur frá
endurreisnartímabilinu. Lengi vel voru hlut-
ar safneignarinnar dreifðir, þótt það hafi
verið ótvíræð fyrirmæli Gulbekians að hún
kæmist undir eitt þak. Hið einstæða safn af
evrópskri list, frá prímatívistum til impress-
jónista, var þannig í láni í Þjóðlistasafninu í
London frá 1930–50 og seinna þjóðlistasafn-
inu í Washington. Var loks flutt til Portúgals
1960, og frá 1965–69 til sýnis í Pombal-
höllinni, Oeiras, en þá loks var safnbygg-
ingin í Lissabon tilbúin.
Á einum stað eru þannig höfuðstöðvar
Gulbekian-stofnunarinnar, Listasafnið, Nú-
tímalistasafn kennt við José de Azeredo
Perdigâo og Barnasafn, ásamt því að stór
garður umlykur byggingarnar prýddur fjöl-
mörgum höggmyndum. Samstæðan stendur
a mótum Avenue Calouste Gulbenkian,
Avenue Berna og Avenue António Auguste
de Aguiar og margt fróðlegt að sjá og skoða
í nágrenninu.
Að vonum höfðum við ætlað okkur allan
daginn við skoðun hins mikla safns, sem þó
er ekki mjög stórt um sig, og það gekk eftir
að við höfðum grandskoðað svæðið rétt fyrir
lokun síðdegis og gengum léttstíg á braut á
vit kvöldverðar, eftir að hafa hvílt okkur um
stund á notalegum útiveitingastað á einu
götuhorninu. Hins vegar verður aðalsafnið
ekki skoðað í botn við eina yfirferð frekar en
önnur mikilsháttar söfn, það sannreyndi ég
enn einu sinni við aðra skoðun seinna. Ein-
kennist af mikilli fjölbreytni, og hvar sem
okkur bar niður blasti við hvílíkur fagurkeri
maðurinn hefur verið, um hágæðasafn að
ræða og eitt hið merkilegasta í Evrópu.
Mikið og stórt ef gæðin ein eru höfð sem
viðmið og nær óskiljanlegt hvernig mað-
urinn hefur ratað á úrvalsverk margra
þekktra sem minna þekktra málara svo sem
ORKUFURSTINN
Eitt gleggsta dæmi þess að auðsöfnun geti borið í sér
heilbrigða döngun mannlífs, er ferill armenska stór-
mennisins á sviði olíuviðskipta, Calouste Sarkis Gul-
benkian (1869–1955), kannski betur þekktur undir
viðurnefninu herra fimm prósent, Mr Five percent.
Hann var einn mesti velgerðarmaður, fílantrópisti,
síðustu aldar og miðlaði ríkidæmi sínu til háleitra
verkefna. Í þessu skrifi rýnir BRAGI ÁSGEIRSSON í
lífshlaup fagurkerans.
René Lalique (1860–1945): Diadem (kóróna) skreytt eðalsteinum.
P. A. Renoir (1841–1919): Málverk af eiginkonu Claude Monets.
Hin fræga mynd Dominico Ghirlandaio (1449–
1494), af ungri stúlku.
Calouste Sarkis Gul-
benkian á efri árum.