Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.2002, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. DESEMBER 2002 5
til eftir á. Mörgum hefur þótt skrýtið að
sögumaðurinn í Englunum er bæði lifandi og
dáinn og ég hef fengið ófáar spurningar um
það. En ég hafði ekki velt þessu fyrir mér. Og
ef ég hefði hugsað út í það áður en ég skrifaði
söguna hefði ég sennilega aldrei skrifað hana
því hvernig ætti þetta að geta gengið upp.
Þetta kemur yfir mann í vinnuferlinu. Inn-
blásturinn verður til í skrifunum.“
Samhengisleysi við samtímann
Talsvert hefur verið talað um að bók-
menntirnar séu uppteknar af sögulegu end-
urmati, ekki síst á tuttugustu öldinni nú þeg-
ar við stöndum á þessum tímamótum.
Margar íslenskar skáldsögur frá síðustu ár-
um fjalla um fortíðina. Má ekki segja að sögu-
legt endurmat sé einnig verkefni þitt?
„Jú, ég held að allir sem eru fæddir á þess-
ari öld séu að glíma við hana – þessi öld var
mjög upptekin af sjálfri sér, að því er virðist.
Þegar talað er um uppgjör við hana, eins og
algengt er, verður manni iðulega hugsað til
stóratburða eins og styrjalda, fangabúða og
hryðjuverka. En ég hef allt frá fyrstu bók-
unum mínum viljað komast undir yfirborðs-
myndina sem við höfum af öldinni. Það hefur
til dæmis alltaf verið horft á kaldastríðstím-
ann sem litlaust tímabil þungbúinna stjórn-
málamanna að heilsast, það sjást aldrei konur
og börn, það er eins og fólk hafi ekki verið til.
Ég hef viljað skoða á bak við þessa mynd og
rýna í hluti eins og dagleg samskipti fólks,
ástina og einmanaleikann, hluti sem yfirleitt
rata ekki á spjöld sögunnar svokölluð.
Mér verður oft hugsað til samtals milli
tveggja stráka sem eru að veiða dúfur í
Vængjaslætti í þakrennum þegar ég hugleiði
hlutverk skáldskaparins. Hefurðu tekið eftir
því hvað dúfurnar eru með litla hausa, spyr
annar þeirra, heldurðu að þær séu ekki með
neinn heila? Nei, þær eru með vængi, svarar
hinn, til hvers ættu þær að vera með heila?
Ég vil meina að það sé betra að vera með
vængi en heila. Nei, ég held það sé best að
vera með vængi á heilanum.
Skilaboð skáldskaparins liggja einhvers
staðar þarna.
Á árunum eftir seinni heimsstyrjöld þegar
sagan rofnar og menn upplifa þann veruleika
að enga sögu sé að segja því hún sé búin að
vera svo skelfileg, þá leita menn að innri
tengslum við tímann og heiminn. Þessi leit að
innihaldi er rauði þráðurinn í skáldskap.
Þessi leit gefur skáldskap afl í dag líka. Menn
eru alltaf að tala niður til bókmenntanna og
spyrja hvort þær séu ekki að líða undir lok,
hvort aðrir miðlar séu ekki að taka við. En
grundvöllur allrar miðlunar er frásögnin, að
hafa einhverju að miðla.
Ég held að þessi innri leit að samhengi sé
mikilvæg nú. Í veruleika okkar upplifir fólk
sig valdalaust og sambandslaust við söguna
og tímann og þetta sambandsleysi skapar
ákveðið innihaldsleysi og tómleika. Án þess
ég vilji halda því fram að bókmenntirnar séu
innihaldið þá eru þær leitin að innihaldi tím-
ans. Þetta er auðvitað æði rómantískt viðhorf
en um leið raunsætt.“
Tilboð á samhengjum
og réttar lausnir á útsölu
Ungir rithöfundar sem rætt hefur verið við
í Lesbók að undanförnu hafa talað um þetta
samhengisleysi.
„Já, ég skil vel yngra fólk sem finnur ekki
samhengið í samtímanum. Þetta var dálítið
öðruvísi hjá minni kynslóð sem náði í skottið
á 68-uppreisnunum þar sem var tilboð á sam-
hengjum og réttar lausnir voru á útsölu – all-
ir gátu fengið sannleikann beint í æð. En
seinna meir rakst þetta fólk á að sannleik-
urinn sem stóð til boða var alls engin sann-
leikur. Sannleikurinn var bara hreint ekki til.
Og þannig er ástandið í dag. Fyrir vikið er
ákveðin tómhyggja ríkjandi, en hún verður
það oft þegar eitthvað mikið er í vændum.
Ungt fólk hefur í langan tíma ekki haft
nein markmið eða sjónarmið til að berjast
fyrir. Stjórnmálaflokkarnir veita til dæmis
engin svör. Þeir rífast aðallega um prófkjör
og hver á að vera í forystu og hver ráðherra.
Stjórnmálaflokkarnir hafa einangrast og eru
ekki að fjalla um þann vanda sem fólkið á í.
Þeir sem glíma við vandamálin eru almennt
ekki í stjórnmálaflokkum heldur ann-
arsstaðar í samfélaginu. Fyrir tuttugu árum
þekkti ég marga í stjórnmálaflokkum en nú
þekki ég engan. Þeir sem manni finnst vera
að velta hlutunum fyrir sér á skynsamlegan
hátt eru reyndar fæstir í stjórnmálaflokki nú-
orðið. Margir vita þess vegna ekki í hvorn
fótinn þeir eiga að stíga þegar kemur að póli-
tík en aðrir fara sínar eigin leiðir.
Þessi staða kom einnig upp á tímabili til-
veruheimspekinnar á síðustu öld. Fólk gat
ekki tengt sig við nein markmið eða sjón-
armið sem heyrðust. Kirkjan talaði alltaf út
frá sömu ritningargreininni. Og stjórn-
málaflokkar höfðu engin svör. Hinar leitandi
sálir lentu því í tómarúmi. Munurinn er hins
vegar sá að nú er ekki bara ein kirkja heldur
margar, það eru ótal viðhorf í gangi og hinn
leitandi maður á auðvelt með að týnast í allri
óreiðunni, hann veit ekki að hverju hann leit-
ar.“
Þau eru einnig að segja sögur
Hvað finnst þér um þessa nýju kynslóð rit-
höfunda sem fjallað hefur verið um í fjöl-
miðlum? Það er ekki síst talað um að hún til-
heyri öðrum menningarheimi en eldri
höfundar.
„Skáldskapurinn er flóð sem brýtur alla
stíflugarða og því hef ég goldið varhug við því
að tala um kynslóðaskipti. Ég er líka skept-
ískur á kynslóðir vegna þess að kynslóðir á
borð við þá sem er kennd við ’68 leiddist bara
út í einhverja hástemmda sjálfumgleði sem
síðan endaði í rauðvínslegnu þunglyndi.
En auðvitað gera nýir tímar alltaf einhvers
konar uppreisn gegn gömlum tímum. Það
þarf alltaf að hafna einhverju eða endurmeta.
Aðalatriðið er þó að vera opinn fyrir öllu.
Mér þykir tvennt einkenna yngra fólkið
núna. Það upplifir sig sem meiri þiggjendur
en við gerðum en um leið er það að ná miklu
betra valdi á tækjum og tækni sem hefur ver-
ið að ryðja sér til rúms á undanförnum ára-
tugum. Þau hafa því öðruvísi þekkingu en við.
Ungt fólk er kannski að leika sér í tölvum eða
glápa á sjónvarp og kvikmyndir þar sem það
lætur mata sig á alls konar hlutum en um leið
þykir því ekkert mál að búa til eigin tölvuleiki
eða jafnvel heila bíómynd. En þau, eins og
aðrir, enda samt alltaf á því að hverfa til upp-
hafsins, þótt tæknin sé ný þá eru þau einnig
að segja sögur.“
Ölva mig á öllu og engu
Mig langar að endingu að spyrja þig um
hvað þú sért að lesa. Ég veit að þú hófst fer-
ilinn með miklum lestri á bæði skáldskap og
fræðum. Í skrifum þínum og viðtölum hefur
mátt sjá að þú hefur lagt rækt við skáldskap-
arfræði þín. Það nægir kannski að nefna
greinasafnið Launsyni orðanna (1998). Mér
leikur því forvitni á að vita hvað þú ert að lesa
núna, bæði af skáldskap og fræðum.
„Undanfarin ár hef ég að mestu verið að
lesa bækur í sambandi við sagnabálkinn.
Þetta hafa meðal annars verið annálar og
sagnaþættir frá síðustu öld. En síðan hef ég,
eins og áður sagði, unnið talsvert með munn-
legar heimildir í þessum bókum og því hef ég
verið að skoða svolítið munnlega geymd og
munnlegar frásagnaraðferðir. Í viðtölum hef
ég komist að því að hin bókmenntalega frá-
sögn á sér auðvitað rætur í hinni munnlegu
frásögn, fólk sem aldrei hefur velt fyrir sér
bókmenntum, aldrei hefur skrifað sögu, get-
ur verið frábærir sagnamenn frá náttúrunnar
hendi.
Annars er ég hættur að lesa skipulega eins
og ég gerði. Ég lagði mikla áherslu á að fylgj-
ast með á árum áður og var þá aðallega að
hugsa um einhver afmörkuð menningarsvæði
og afmarkaðan tíma, England og Norð-
urlöndin á tilteknum tíma svo dæmi sé tekið.
En síðan víkkaði þetta hugtak „hvað er að
gerast“ út í huga mér. Það sem er að gerast
núna gerðist kannski fyrir löngu í menning-
arlegum skilningi. Ég hætti því að hugsa um
afmörkuð svæði og afmarkaðan tíma og nú
má segja að ég ölvi mig á öllu og engu. Ég set
mig ekki inn í debatta dagsins með skipuleg-
um hætti en ég fylgist samt með. Og þá ekki
ekki síst á ferðalögum mínum þar sem ég
hitti erlenda starfsbræður. Og það er sama
hvar maður kemur, alstaðar er mjög mikið að
gerast þótt það nái ekki allt máli í heims-
pressunni. Hingað hafa líka komið erlendir
höfundar sem hefur verið gefandi að kynnast,
svo sem eins og amerísku höfundarnir Bill
Holm og David Arnarsson.
Kannski ég fylgist einna best með ljóða-
gerðinni því þar er hægt að taka púlsinn. Ég
hlusta líka mikið á tónlistina sem er efst á
baugi hverju sinni þótt hún höfði misvel til
mín, sennilega er maður fastur í einhverri
fortíð í þeim efnum.“
throstur@mbl.is
Já, ég skil vel yngra fólk sem
finnur ekki samhengið í sam-
tímanum. Þetta var dálítið
öðruvísi hjá minni kynslóð
sem náði í skottið á 68-upp-
reisnunum þar sem var tilboð
á samhengjum og réttar
lausnir voru á útsölu – allir
gátu fengið sannleikann beint
í æð. En seinna meir rakst
þetta fólk á að sannleikurinn
sem stóð til boða var alls engin
sannleikur. Sannleikurinn var
bara hreint ekki til. Og þann-
ig er ástandið í dag.
Morgunblaðið/Einar Falur