Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.2002, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. DESEMBER 2002
Sjálfur gleymdi Ívar aldrei næringarskort-
inum og fátæktinni né því hve horaður og
vannærður hann var.
Tíminn í Stakkholti kom til hans aftur og
aftur og þegar hann hugsaði um kjall-
araholuna við Sjómannastíginn fór um hann
sami hrollurinn og frostaveturinn mikla.
Það var þann vetur sem hann tók Kára og
Ragnar með sér niður á höfn og fíni mað-
urinn kom og gaf honum krónuna sem var
krónan í lífi Ívars og hann miðaði allar aðr-
ar krónur við.
„Ég held að maðurinn hafi haldið að ég
væri að deyja,“ sagði Ívar. „Ég var svo hor-
aður og vannærður að sjá.“
Þannig lýsti Ívar þessu lengi vel, en eftir
að hann giftist Mörtu og var orðinn trúaður
fór hann að halda að fíni maðurinn, sem
hann nefndi á nafn, hefði verið sjálfur drott-
inn sem stundum dulbjó sig og gekk um göt-
ur borgarinnar og gaf fátækum börnum
krónur.
Sumir halda því fram að eftir að Ívar var
genginn í sértrúarsöfnuðinn og lét skuldu-
nauta sína sverja við Biblíuna um leið og
þeir skrifuðu undir skuldaviðurkenningar,
hafi hann setið við borð með gulum dúk,
kertaljósi og Biblíu.
Frammi var eins konar biðstofa. Þar tók
hann á móti mönnum einsog bankastjóri,
hneigði sig og beygði, og ef skuldunaut-
arnir voru langt niðri bauðst hann til að
biðja með þeim áður en gengið var til samn-
inga.
En ekki nóg með það, því einn góðan veð-
urdag þegar þrír stórskuldugir heildsalar
mættu á fund Ívars sat hann í prestshempu
sem þeir fullyrtu að Júlíus Blomberg hefði
tekið upp í skuld af drykkfelldum presti og
sent Ívari í pósti þegar hann frétti að hann
væri genginn í sértrúarsöfnuð Jónínu Pét-
ursdóttur frá Hafnarfirði. Sjálfur trúði Júl-
íus bara á fornar sögur og hreystiverk Hún-
vetninga fyrr á öldum.
ÚR NAFNLAUSUM
VEGUM
Þ
AÐ hefur verið geysileg útgerð
hjá Einari Má Guðmundssyni á
árinu. Bókin Kannski er póst-
urinn svangur kom út í Dan-
mörku á dögunum og hefur
fengið lofsamlega dóma eins og
sagt var frá í Morgunblaðinu
fyrr í vikunni. Einnig komu
Draumar á jörðu út í Svíþjóð og Englar Al-
heimsins í Kína. Hér á Íslandi kom út safn
ljóða hans frá 1980–1995 og skáldsagan Nafn-
lausir vegir, nýjasta bók Einars Más og
þriðja bókin í sagnaflokknum sem hófst með
Fótsporum á himni.
Einar Már vill ekki gera mikið úr þessum
umsvifum en segir að vinnan í sambandi við
kynningar og upplestra hafi aukist talsvert í
kjölfarið á aukinni útgáfu á verkum hans er-
lendis.
„Ég hef verið talsvert á ferðinni við að
kynna bækurnar. Það er geysileg vinna en ég
nýt þess hins vegar að fá að ferðast til ólík-
legustu staða og kynnast fólki sem er að fást
við að skrifa, það hefur stækkað sjóndeild-
arhringinn.“
Að upphafi Englanna
Í Nafnlausum vegum heldur Einar Már
áfram að rekja örlagasögu Ólafs og Guðnýjar
og barnanna þeirra tíu. Sögusviðið er Ísland
á áratugum hernáms og kjarabaráttu og í for-
grunni eru bræðurnir Ívar og Ragnar. Ívar
er náttúrulækningafrömuður sem kemst í
miklar álnir af takmarkalausri útsjónarsemi
og verður sjálfstæð lánastofnun en Ragnar
þekkja lesendur úr fyrri bókunum, baráttu-
manninn og kommúnistan sem hélt til Spánar
að drepa Franco í borgarastyrjöldinni.
Í þessari þriðju bók er komið fram á sjötta
áratug síðustu aldar þótt ytri tímamörkum
sögunnar sé raunar ekki markvisst haldið til
haga af höfundi. Einar Már segir að hann hafi
í huga að skrifa eitt bindi enn í þessum flokki.
„Í augnablikinu lítur út fyrir að ég skrifi
eina bók í viðbót en efniviðurinn er mikill og
nánast endalaus. Og það er í raun þannig með
allt sem ég hef skrifað að ég hef aldrei séð
það fyrir mér sem endanlega heild – ég get
þess vegna haldið áfram að vinna með þennan
efnivið í einhverju öðru formi. Á sama tíma
hef ég ekki endilega litið á þessar bækur sem
einhvers konar framhaldssögur heldur sjálf-
stæð verk hverja um sig. Það er hins vegar
ákveðinn þráður eða tónn sem unnið er með í
þeim öllum.“
Gagnrýnandi Morgunblaðsins benti reynd-
ar á að það mætti líta á Engla alheimsins
(1993) sem hluta af þessum flokki. Mörk hans
eru því kannski ekki alveg ljós.
„Já, og það gæti átt eftir að koma betur í
ljós á hvern hátt þetta tengist allt. Englar al-
heimsins fjallar um sömu fjölskylduna. Elsti
bróðirinn, Páll Ólafsson, segir þá sögu. Í
þessum bókum er það yngsti bróðirinn, Rafn
Ólafsson, sem hefur orðið. Síðan vitum við
ekki hvað sá í miðjunni, Halli, á eftir að segja.
Páll skrifar reyndar stundum bréf til Rabba í
Englunum þannig að tengslin eru til staðar.
Slíkt bréf kemur reyndar einnig fyrir í smá-
sagnasafninu Kannski er pósturinn svangur
(2001). Allt tengist þetta með einum eða öðr-
um hætti og hugsanlega leiðir sagnaflokk-
urinn á endanum að upphafi Englanna.“
Skáldskapurinn túlkar
Þú byggir söguna á föðurfjölskyldunni.
Hversu nálægt ferðu raunverulegum atburð-
um? Geturðu útskýrt aðferð þína við að koma
þessum efniviði frá þér? Það er iðulega talað
um að þú byggir á heimildum en skáldir í eyð-
urnar. Hvað felst í þessu?
„Eins og alltaf í skáldsögunni verður að-
ferðin að vissu leyti til eftir á.
Allt frá því ég fór að velta því fyrir mér að
skrifa sögur hafði ég þennan efnivið í huga.
Það var ætlunin strax eftir Riddara hring-
stigans (1982), sem var fyrsta skáldsagan
mín, að skrifa þessa sögu. Ég bjó þá úti í
Kaupmannahöfn og hóf verkið nánast í lausu
lofti. Aðferðin var allt önnur en nú. Ég hafði
ekki unnið mikla heimildavinnu og trúði því
að ímyndunaraflið myndi bera mig á leið-
arenda. En ég fann það fljótt að ég réð ekki
við efniviðinn. Útkoman varð ekki eins og ég
vildi. Í Riddurunum og sögunum sem komu í
kjölfarið, Vængjaslætti í þakrennum (1983)
og Eftirmála regndropanna (1986), vann ég
ekki með neinar heimildir aðrar en þær sem
lifa í minninu – ég held reyndar að það sé al-
geng aðferð í upphafi ferils hjá skáldum að
hárreita hugann, ef svo má segja. En síðan
hélt ég áfram að þreifa fyrir mér með þetta
efni úr fjölskyldusögunni. Það má til dæmis
finna sögur í smásagnasafninu, Leitinni að
dýragarðinum (1988), sem fjalla um persónur
sem síðar rötuðu inn í Engla alheimsins, Pét-
ur einyrkja fyrir norðan og Viktor. Og ég fór
að þróa með mér aðrar vinnuaðferðir. Í
Rauðum dögum (1990) vann ég til dæmis tals-
vert með ritaðar heimildir, dagblöð, lögreglu-
skýrslur og fleira þess háttar. Og því hélt ég
áfram í Englum alheimsins, þar sem ég
kynnti mér til dæmis sögu Kleppsspítala, um
leið og ég vann mikið úr minningum og auð-
vitað ímyndunaraflinu. Að auki tók ég að nota
viðtöl til að afla mér þekkingar.
Smámsaman varð því til aðferð sem var
sambland af þessu öllu, aðferð sem að sumu
leyti var sagnfræðileg en hafði alltaf herra
skáldskaparins yfir sér. Og auðvitað er þetta
alltaf fyrst og fremst skáldskapur því þótt ég
byggi á heimildum og minningum þá eru allt-
af gloppur, auk þess sem ég verð auðvitað að
skapa persónurnar í sögunni og aðstæður
þeirra. Skáldskapurinn túlkar.“
Arfur kynslóðana hvílir á heilanum
Mig langar til að spyrja þig út í söguskoð-
unina sem birtist í bókinni. Í upphafi Nafn-
lausra vega vitnar þú í Karl Marx um að
mennirnir skapi sjálfir sögu sína, en þeir
skapi hana ekki að vild sinni, „ekki við skil-
yrði sem þeir hafa sjálfir valið, heldur við þau
skilyrði sem þeir hitta fyrir sér, þeim eru
fengin, þeir hljóta í arf.“ Marx segir að arfur
allra liðinna kynslóða „hvíli eins og farg á
heila lifenda“. Þessi löghyggja birtist með
skýrum hætti í bókinni og segja má að hún sé
grunntónninn í afstöðu sögumanns til örlaga
persónanna. Og sögumaður er greinilega full-
ur samúðar með þessu fólki sem lendir í
ákveðnum aðstæðum og eyðir svo lífinu í að
spóla í sama farinu, þrátt fyrir allt.
„Þessi einkunnarorð vísa einmitt til þess að
ákveðin mynstur endurtaka sig hjá systk-
inunum þótt öll séu þau tökubörn, arfur kyn-
slóðanna hvílir á þeim. Segja má að sagan
fjalli um togstreituna milli hinna félagslegu
skilyrða og vilja einstaklinganna.
Fólkið í þessum sögum ætti í raun að
ganga þögult inn í björg sögunnar, það ætti
ekki að hafa neina rödd í Sögunni með stóru
essi. En með bókunum vil ég vekja athygli á
að þetta eru einstaklingar sem höfðu rödd og
reyndu ýmislegt í sínu lífi og sú reynsla kann
að segja aðra sögu en sagnfræðingar hafa
skráð, þótt ekki vilji ég halda því fram að mín
saga sé réttari en þeirra.
Nálgunin er reyndar ekki ósvipuð og í ein-
sögurannsóknum sagnfræðinga nú um stund-
ir þar sem áhersla er lögð á að skoða söguleg
tímabil út frá reynslu einstaklingsins en ekki
tölulegum eða stofnanalegum heimildum um
hópa og samfélög. Og það er áhugavert að
einsagan er einmitt einhvers staðar á mörk-
um fræða og skáldskapar í túlkun sinni eða
úrvinnslu á þessum persónulegu heimildum.
Og þótt það hafi ekki beinlínis vakað fyrir
mér að feta svipaða braut þá er það kannski
ekki tilviljun að nálgunin er svipuð í skáld-
skap og sagnfræði um þessar mundir.“
Veit aldrei alveg
hvað maður er að gera
Þú nefndir áðan efnisleg tengsl við Engla
alheimsins en það eru líka formleg eða stílleg
tengsl. Frásögnin einkennist af stuttum köfl-
um sem eru brotnir upp í enn minni einingar.
Sviðsetningar eru ekki ýtarlegar en þeim
mun meiri áhersla lögð á hraða í frásögn. Er-
lendur gagnrýnandi talaði nýlega um skissur
í þessu sambandi. Þetta er ekki hefðbundinn
frásagnarháttur í breiðri epískri sögu. Hvers
vegna velurðu þessa leið?
„Líklega eru þetta áhrif frá ljóðinu, eins og
talað hefur verið um, eða ljóðrænum frásögn-
um. Í bókmenntasögulegu samhengi er það
kannski samruni hinnar hefðbundnu sögu og
upplausnarinnar á henni sem þarna birtist.
Hugsanlega mætti sjá áhrif frá Íslend-
ingasögum, efninu er komið hratt til skila, án
mikilla vífilengja. Ég hef einnig haft tilhneig-
ingu til að láta frásögn leiða að einhverri
lokasetningu sem geymir kjarnann í henni,
hafa eins konar „punch line“ eða lokahnykk á
sögunni. Annars vil ég líta þannig á að það
séu margar ólíkar aðferðir með í spilinu sem
síðan verða að einni í verkinu.
En það má segja að nútímasagnalist brjóti
allar reglur og engar. Hún getur með sínum
hætti leyft sér allt. Þess vegna getur maður
lært af öllum tímum og notfært sér hluti á
persónulegan hátt. Það er auðvitað ekki hægt
að taka upp frásagnarhátt Íslendingasagn-
anna hráan í nútímaskáldsögu; í stíl og fram-
setningu er alltaf fólgið ákveðið viðhorf.
En auðvitað á það einnig við hér að arfur
kynslóðanna hvílir á heila okkar og þegar
maður fer af stað hlýtur útkoman að verða
einhver bræðingur af því öllu. Það frjóa við
skáldskapinn er að maður veit aldrei alveg
hvað maður er að gera. Stalín talaði um skáld
sem verkfræðinga sálarinnar sem er mjög
ófrjótt viðhorf og lýsir því versta sem gert
var í sósíalrealismanum þar sem allt var
hugsað út frá fyrirframgefinni formúlu. En
ég vil halda því fram að maður geti ekki hugs-
að skáldsögu eins og verkfræðingur eða arki-
tekt. Ef maður væri búinn að hugsa sér sög-
una sem hús og ætlaði sér að reisa það sem
skáld, þá yrði það örugglega bara flugvél.
Maður leggur upp í ferðalag með einhverja
hugmynd en síðan breytist hún á leiðinni.
Frelsi skáldskaparins felst í því að maður
þarf ekki að nota eina ákveðna aðferð. Það er
þetta sem ég á við með því að aðferðin verði
SKÁLDSKAPURINN
ER LEIT AÐ
INNIHALDI TÍMANS
„Það frjóa við skáldskapinn er að maður veit aldrei
alveg hvað maður er að gera,“ segir Einar Már Guð-
mundsson í samtali við ÞRÖST HELGASON en Einar
Már hefur sent frá sér skáldsöguna Nafnlausir vegir
sem er þriðja bókin í sagnabálkinum sem hófst með
Fótsporum á himni. Einar Már ræðir um skáldskap-
arviðhorf sín, söguskoðun, ungu kynslóðina, sam-
hengislausan samtímann og fleira.