Lesbók Morgunblaðsins - 28.12.2002, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. DESEMBER 2002 3
Davíð Oddsson
er höfundur smásögunnar Losað
um greipar dauðans sem segir frá
óhefðbundnum lækningaaðferðum
ungs læknis. Sagan birtist í nýju
smásagnasafni Davíðs, Stolið frá
höfundi stafrófsins.
Hvers vegna
frelsara?
nefnist grein eftir Pál
Skúlason, rektor Háskóla
Íslands, þar sem fjallað er
um það hvaða þýðingu
kirkjan hafi fyrir þjóðfé-
lagið og okkur öll. „Skiptir kirkjan ein-
hverju máli fyrir uppbyggingu og þróun
samfélags okkar? Hefur hún einhverju hlut-
verki að gegna andspænis þremur undir-
stöðukerfum þess – stjórnkerfinu, efna-
hagskerfinu og skólakerfinu? Er henni
kannski ofaukið í þjóðfélagi nútímans þar
sem lögmál markaðar og harðrar sam-
keppni á öllum sviðum ræður ríkjum?“
Halldór
Laxness
hefur verið mikið til umfjöllunar í
Lesbók á þessu afmælisári skáldsins.
Þorsteinn Gylfason skrifar grein um
uppruna og rittengsl smásögu Hall-
dórs, Ungfrúin góða og Húsið, sem
samnefnd kvikmynd var gerð eftir.
FORSÍÐUMYNDIN
er eftir Gabrielu Friðriksdóttur og heitir The Bomb of Beauty Conqueres the
Emotional Universe, 2002.
F
YRIR nokkrum vikum áttu sér
stað skoðanaskipti í Morgun-
blaðinu um höfunda íslenska
velferðarkerfisins. Morgun-
blaðið taldi Sjálfstæðisflokkinn
eiga mestan hluta höfundar-
réttarins, en þeir Steingrímur
J. Sigfússon og Árni Berg-
mann tefldu fram verkalýðshreyfingunni og
flokkum hennar sem stjórnendum í þeirri
byggingarvinnu sem sumir telja að hafi
byrjað með setningu Vökulaganna árið
1921. Það er auðvitað dæmigert að enginn
þeirra sem rætt hafa þróun velferðarkerf-
isins hafa minnst á hlut kvenna í þeirri
merku sögu. Með nokkrum rétti má segja
að íslenska kvennahreyfingin sé einn af að-
alhöfundum þess velferðarkerfis sem þróað-
ist á 20. öld. Þegar sagan er sögð af kyn-
blindu og karlauganu einu beitt, vill hlutur
kvenna gleymast.
Ekki veit ég hvar á að byrja söguna um
þá hugmynd að fólk beri ábyrgð á samborg-
urum sínum og að okkur beri að hjálpa
hvert öðru. Svo mikið er víst að hún er
grundvallarhugmynd kristinnar siðfræði.
Gegnum aldirnar tóku klaustrin að sér það
hlutverk að sinna fátækum og munaðar-
lausum og á miðöldum voru til reglur
kvenna sem ráku heimili fyrir aldraða og
sjúka. Í frönsku byltingunni sem hófst árið
1789 settu konur m.a. fram kröfur um að-
stoð við að sjá börnum sínum farborða.
Kvennahreyfingin sem varð til í Evrópu og
N-Ameríku upp úr miðri 19. öld lagði auk
kvenréttinda áherslu á vinnuvernd kvenna
og barna, auk samhjálpar við ekkjur, ein-
stæðar mæður og munaðarlaus börn.
Kvennahreyfingin á Íslandi lét ekki sitt eftir
liggja á síðustu áratugum 19. aldar, stofnaði
sjóði til stuðnings fátækum ekkjum og
gömlum útslitnum konum, enda lítið um op-
inberan stuðning.
Árið 1896 sagði Ólafía Jóhannsdóttir frá
kvennafundum í París og Berlín í ársriti
Hins íslenska kvenfélags. Þar voru settar
fram kröfur um að ríkið ætti að annast öll
þau börn sem foreldrar gætu eða vildu ekki
ala upp sómasamlega, konur ættu að fá
styrk í tvo mánuði fyrir fæðingu barns og í
einn mánuð á eftir og nefnd kvenna, lækna
og fulltrúa sveitarfélaga ætti að hafa eftirlit
með öllum börnum til að tryggja velferð
þeirra. Þessar hugmyndir urðu ekki að
veruleika hér á landi fyrr en mörgum ára-
tugum síðar.
Árið 1914 hittust kvenréttindakonur alls
staðar að af Norðurlöndunum í Kaupmanna-
höfn til að ræða breytingar á hjónabandslög-
gjöfinni en hluti þeirrar umræðu snerist um
réttindi óskilgetinna barna t.d. erfðarétt og
fjárhagslegan stuðning við þau. Í kjölfar
þess fundar beitti Kvenréttindafélag Íslands
sér fyrir endurskoðun á íslensku sifjalögun-
um sem náði fram að ganga á árunum 1919–
1921. Þau stórbættu réttindi óskilgetinna
barna og voru einn fyrsti vísirinn að því vel-
ferðarkerfi sem smám saman var byggt upp.
Ein meginröksemd kvenna fyrir sérfram-
boðum hér á landi var sú að karlmenn sæju
ekki fátækt og félagsleg vandamál, en það
gerðu konurnar aftur á móti. Kvennahreyf-
ingin átti fulltrúa í bæjarstjórn Reykjavíkur
á árunum 1908–1922 og fluttu bæjarfull-
trúarnir fjölda tillagna í þágu kvenna og
barna t.d. um matargjafir í skólum, leikvelli
og hækkun barnsmeðlaga. Kvennaframboð-
ið til Alþingis 1922 setti velferðarmál á odd-
inn og var mikið vitnað til þess árangurs sem
konur hefðu náð á þingum annarra þjóða við
setningu félagsmálalöggjafar. Því þyrfti
konu á þing til að vinna að slíkri löggjöf hér á
landi. Konan sem komst á þing fyrst ís-
lenskra kvenna var gamalreynd kvenrétt-
indakona, Ingibjörg H. Bjarnason, skóla-
stýra Kvennaskólans í Reykjavík. Meðan
hún sat á þingi 1922–1930 lagði hún m.a.
fram tillögur um eftirlit með kjallaraíbúðum,
hækkun á ellistyrk og tillögur til að bæta
stöðu einstæðra mæðra, ekkna og barna
þeirra. Í þessum málum naut hún oftast
stuðnings Jóns Baldvinssonar, formanns Al-
þýðuflokksins, sem var eini þingmaður þess
flokks til 1926. Flokksbræður Ingibjargar í
Íhaldsflokknum (hún gekk til liðs við Íhalds-
flokkinn 1924) voru hins vegar lítt hrifnir og
felldu eða svæfðu flestar tillögur hennar sem
beindust að velferðarmálum. Það kom skýrt
fram hjá Ingibjörgu að hún vænti þess að
innan skamms yrði komið á fót almennu
tryggingakerfi og því væru tillögur hennar
aðeins smyrsl á sárin. Hún var að þrýsta á
um breytingar. Tryggingakerfi komst á árið
1936, m.a. eftir mikinn þrýsting frá mæðra-
styrksnefnd undir forystu Laufeyjar Valdi-
marsdóttur, en auðvitað átti Alþýðuflokk-
urinn þar stóran hlut að máli ásamt
Framsóknarflokknum, en þeir sátu saman í
„Stjórn hinna vinnandi stétta“.
Það var kvennahreyfingin sem knúði
stjórnvöld til að hefja byggingu Landspítala
eftir að þær höfðu safnað hundruðum þús-
unda króna í sjóð. Þegar samningur var
gerður um spítalann árið 1925 lagði Land-
spítalasjóðurinn fram helming þess fjár sem
byrjað var með, eða 300.000 kr. Kvenfélagið
Hringurinn reisti berklahæli í Kópavogi og
kvenfélag Hvíta bandsins byggði heilan spít-
ala við Skólavörðustíginn í Reykjavík.
Síðari heimsstyrjöldin hafði mikil áhrif á
hugmyndir um félagslegan stuðning, enda
manntjón mikið og tala ekkna og ekkla,
munaðarlausra barna og fatlaðra sívaxandi.
Árið 1943 kom út á íslensku bók Beveridge
lávarðar Traustir hornsteinar þar sem hann
setti fram hugmyndir sínar um velferð-
arkerfið. Hann var að bregðast við hörm-
ungum stríðsins og óttanum við atvinnuleysi
í kjölfar átakanna. Hann var að mörgu leyti
framsýnn og róttækur, en hugmyndir hans
miðuðust við hefðbundna stöðu karla og
kvenna, þar sem konur áttu að hverfa heim
til að annast börn sín og samfélagið að sjá
þeim farborða væri fjölskyldufaðirinn fallinn
eða særður. Tillögur hans höfðu mikil áhrif
og sér þess m.a. stað í þróun íslenska trygg-
ingakerfisins.
Á sjöunda áratugnum urðu miklar breyt-
ingar á íslensku samfélagi. Velmegun óx,
unglingar streymdu í framhaldsnám og kon-
ur út á vinnumarkaðinn. Kvennahreyfingin
gekk í endurnýjun lífdaga og enn hófust um-
ræður um nauðsynlegar breytingar á vel-
ferðarkerfinu sem tækju mið af nýjum tím-
um. Rauðsokkahreyfingin setti fram kröfur
um dagvistun fyrir öll börn, launajafnrétti
kynjanna, frjálsar fóstureyðingar, aukinn
stuðning við einstæðar mæður og síðast en
ekki síst lengingu fæðingarorlofs. Það hefur
tekið áratugi að ná þessum málum fram og
reyndar enn langt í land t.d. hvað varðar
launajafnrétti.
Velferðarkerfið hefur verið lengi í mótun
og þar hafa margir komið að verki. Hug-
myndir að utan en þó fyrst og fremst þrýst-
ingur kvenna- og verkalýðshreyfingarinnar
skiptu sköpum. Það þurfti svo auðvitað vel-
viljaða stjórnmálamenn, konur og karla, til
að fylgja málunum eftir. Í því samhengi má
ekki gleyma starfi kvenna innan stjórn-
málaflokkanna, þar sem þær þrýstu löngum
á um bætta löggjöf í þágu kvenna og barna.
Í rannsóknum á velferðarkerfum Vest-
urlanda hefur verið deilt um hvort sam-
félagsbreytingar haf kallað á aukna fé-
lagsþjónustu eða hvort hreyfingar og
einstaklingar hafi dregið vagninn og knúið
fram ný réttindi. Það hefur líka verið spurt
hverjum velferðarkerfið þjóni í raun og
veru. Er það fólki til stuðnings í lífsbarátt-
unni og hvetur til sjálfshjálpar eða dregur
það úr sjálfsbjargarviðleitni og heldur fólki á
ákveðnum og hefðbundnum bási, t.d. hópum
kvenna og fatlaðra?
Hvað sem inntakinu líður er svo mikið víst
að öflugt velferðarkerfi er aðal Norð-
urlandananna og það sem skapar þeim sér-
stöðu í hörðum heimi. Velferðarkerfin hafa
t.d. stóbætt stöðu kvenna á undanförnum
áratugum. Fræðimenn hafa reyndar sumir
hverjir dregið í efa að Ísland eigi heima í
hópi hinna Norðurlandanna, þar sem ölm-
usuhugsunin sé enn ríkjandi í stað réttar
fólks til að njóta stuðnings samfélagsins.
Hvað sem segja má um þá skoðun er hitt víst
að velferðarkerfið er okkur afar mikilvægt.
Það þarf að efla og bæta, óháð því hvort einn
á meiri höfundarrétt að því en annar.
MÆÐUR OG
FEÐUR VELFERÐ-
ARINNAR
RABB
K R I S T Í N Á S T G E I R S D Ó T T I R
krast@simnet.is
NÚ ÁRIÐ ER LIÐIÐ
Nú árið er liðið í aldanna skaut
og aldrei það kemur til baka,
nú gengin er sérhver þess gleði og þraut,
það gjörvallt er runnið á eilífðarbraut,
en minning þess víst skal þó vaka.
En hvers er að minnast? Og hvað er það þá,
sem helst skal í minningu geyma?
Nú allt er á fljúgandi ferð liðið hjá,
það flestallt er horfið í gleymskunnar sjá.
En miskunnsemd Guðs má ei gleyma.
Hún birtist á vori sem vermandi sól,
sem vöxtur í sumarsins blíðum,
í næðingum haustsins sem skjöldur og skjól,
sem skínandi himinn og gleðirík jól
í vetrarins helkuldahríðum.
Hún birtist og reynist sem blessunarlind
á blíðunnar sólfagra degi,
hún birtist sem lækning við böli og synd,
hún birtist þó skærast sem frelsarans mynd,
er lýsir oss lífsins á vegi.
Nú Guði sé lof fyrir gleðilegt ár
og góðar og frjósamar tíðir,
og Guði sé lof, því að grædd urðu sár,
og Guði sé lof, því að dögg urðu tár.
Allt breyttist í blessun um síðir.
Ó, gef þú oss, Drottinn, enn gleðilegt ár
og góðar og blessaðar tíðir.
Gef himneska dögg gegnum harmanna tár,
gef himneskan frið fyrir Lausnarans sár
og eilífan unað um síðir.
Valdimar Briem (1848–1930) var prestur og sálmaskáld.
VALDIMAR BRIEM
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
5 0 . T Ö L U B L A Ð - 7 7 Á R G A N G U R
EFNI
Annálar
og álit
Annálar um listaárið hafa verið teknir sam-
an af sex blaðamönnum á Morgunblaðinu
þar sem greint er frá því helsta sem bar til
tíðinda í menningarlífi landsmanna á árinu
sem er að líða. Höfundar eru Bergþóra
Jónsdóttir, Fríða Björk Ingvarsdóttir, Háv-
ar Sigurjónsson, Heiða Jóhannsdóttir,
Ragna Sara Jónsdóttir og Þröstur Helga-
son. Einnig var leitað til tólf einstaklinga
utan blaðs til að segja álit sitt á því sem
gerðist á þessum sviðum á árinu.