Lesbók Morgunblaðsins - 28.12.2002, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. DESEMBER 2002
E
KKI hefur orðið vart við róttæk-
ar byltingar í íslensku myndlist-
arlífi á árinu sem er að líða. Ef
hægt er að merkja hræringar
má frekar ætla að undirliggjandi
hugmyndafræðilegir straumar
og hugmyndir um hlutverk og
stöðu íslenskrar myndlistar hafi
verið að skýrast, án þess þó að holdgervingar
slíkra breytinga hafi beinlínis gert vart við sig í
sýningarstarfi safna eða gallería. Hvað stóru
söfnin tvö, Listasafn Íslands og Listasafn
Reykjavíkur, áhrærir, vekur nokkra athygli
hversu áþekk sýningarstefna þeirra er. Bæði
hafa valið þann kostinn að vera eins konar „al-
hliða“ söfn og sýna sitt lítið af hverju ár hvert.
Hvorugu safninu virðist umhugað um að marka
sér sérstöðu eða að knýja á um hlutverkaskipt-
ingu. Greinilegri hlutverkaskipting gæti þó ver-
ið mjög áhugaverð í jafn litlu samfélagi og okkar
þar sem fjármunir eru takmarkaðir og mark-
aðurinn lítill. Samvinna samhliða aukinni sér-
hæfingu safnanna gæti leitt af sér mun mark-
vissara og fjölbreyttara sýningarhald, þar sem
ólíkar áherslur væru nýttar til að draga fram
ákveðna strauma og stefnur eða til þess að
kynna ákveðin tímabil af meiri dýpt en hingað til
hefur verið kostur á.
Áhugi á ljósmyndun sem listformi virðist vera
að aukast – í það minnsta má draga þá ályktun
af þeim óvenjulega fjölda viðamikilla ljós-
myndasýninga sem rak á fjörur landsmanna á
árinu. Í Listasafni Íslands var sýningin Þrá aug-
ans, frá Moderna Museet í Stokkhólmi, en þar
gaf að líta fyrsta alvarlega yfirlitið yfir sögu ljós-
myndunarinnar sem komið hefur hingað til
lands. Nú í haust var einnig sýning í Ljós-
myndasafni Reykjavíkur á verkum Augusts
Sanders, en hann var einn þekktasti portrett-
ljósmyndari 20. aldar. Sýningarnar Enginn get-
ur lifað án Lofts í Hafnarborg og American
Odyssey á Kjarvalsstöðum voru báðar liður í
dagskrá Listahátíðar Íslands í vor og frábærar
hvor á sinn hátt. Sú fyrrnefnda spannaði feril
Lofts Guðmundssonar og þann menningarlega
arf sem hann skildi eftir sig, en sú síðarnefnda
var sýning á verkum bandaríska ljósmyndarans
Mary Ellen Mark frá ýmsum jaðarsvæðum í
Bandaríkjunum. Verk hennar endurspegla af
ótrúlegu næmi bæði bakgrunn og hugarfar
þeirra sem sjaldnast blasa við sem hluti af amer-
íska draumnum.
Ekki er hægt að horfa framhjá öðrum stórum
sýningum á árinu, svo sem sýningunni Hin nýja
sýn í Listasafni Íslands, þar sem gat að líta afar
áhugavert safn rússneskra málverka í eigu
Tretjakov-safnsins í Moskvu. Þessi góða send-
ing var síðan endurgoldin í Tretjakov-safninu í
Rússlandi því þangað fór í staðinn sýningin
Andspænis náttúrunni – íslensk myndlist á 20.
öld, og var vel tekið. Ekki þarf að orðlengja mik-
ilvægi samstarfs af þessu tagi fyrir íslenskan
myndlistarheim, en í því felst virk leið til að láta
til sín taka erlendis um leið og sjóndeildarhring-
ur landsmanna er víkkaður hér heima þar sem
lítið sem ekkert er til af góðum erlendum verk-
um. Fleiri sýningar héðan rötuðu til Moskvu og
komu ljósmyndir þar enn við sögu, því stærsta
yfirlitssýning á íslenskum ljósmyndum sem sett
hefur verið upp var opnuð þar í byrjun nóv-
ember. Í því tilfelli var einnig um samvinnu-
verkefni að ræða, að þessu sinni á milli Lista-
safns Reykjavíkur og Ljósmyndasafns Moskvu-
borgar, en sýning á verkum úr eigu þess verður
sett upp á Kjarvalsstöðum í maí í vor.
Starfsemi Listasafns Akureyrar hefur vakið
verðskuldaða athygli á þessu ári, en svo virðist
sem þar hafi tekist að áorka miklu í safnastarf-
inu þrátt fyrir að því sé þröngur stakkur sniðinn
fjárhagslega. Hæst bar sýninguna Rembrandt
og samtímamenn hans, en þar gaf að líta verk
frá gullöld hollenskrar málaralistar. Sýningin
kom hingað frá Lettneska heimslistasafninu í
Ríga og var enn eitt dæmið um það sem sam-
starf við erlend söfn getur áorkað. Samstarf
Listasafns Akureyrar og Listasafns Reykjavík-
ur leiddi síðan jafnframt til þess að myndlist frá
sextán arabalöndum rataði hingað á sýningu
sem hlaut heitið Milli goðsagnar og veruleika,
en hún var fyrst sýnd norðan heiða en síðan
opnuð í Reykjavík.
Listasafn Kópavogs í Gerðarsafni hefur tekið
af skarið með óvæntum hætti nú á haustmán-
uðum, stigið fram á sjónarsviðið og tekið púlsinn
á því sem efst er á baugi meðal yngri listamanna
í íslenskum samtímalistum. Verk listamanna
Gallerís Hlemms og þeirra Unnars Arnar Auð-
arsonar og Egils Sæbjörnssonar voru kynnt
með sérlega eftirminnilegum hætti. Þau nutu
sín ákaflega vel í safninu og voru í því samhengi
sem þau voru sett fram afar vel til þess fallin að
brúa bilið á milli eldri og yngri kynslóða listunn-
enda á áhugaverðan og fagmannlegan máta.
Næstu sýningar í Gerðarsafni, Operazione
dramatica og Sjá – myndlýsing voru á álíka
framsæknum nótum, en þá sýndu Gabríela
Friðriksdóttir annars vegar og hins vegar þeir
Daníel Þorkell Magnússon, Haraldur Jónsson,
Hrafnkell Sigurðsson, Ívar Brynjólfsson, Spessi
og Þorvaldur Þorsteinsson.
Áhersla sem þessi á grasrótina er ákaflega já-
kvæð því það er alltaf freistandi að rýna í hana
til að fá nasasjón af því sem er að gerjast í listum
hverju sinni. Hér á landi á það ekki síst við um
myndlistarsviðið þar sem það tekur iðulega
langan tíma að koma framsæknum hugmyndum
grasrótarinnar inn í það listumhverfi sem blasir
við í hefðbundnum menningarstofnunum. Það
hefur því stundum verið forvitnilegt að fylgjast
með Opna galleríinu á þessu ári, því þótt sýn-
ingar þess séu bæði misjafnar og sundurleitar,
kennir þar ýmissa skemmtilegra grasa sem
geta gefið vísbendingu um þá vaxtarsprota sem
vert er að huga að.
Nýlistasafnið hefur að sjálfsögðu þjónað sem
mikilvægur vettvangur grasrótarinnar í gegn-
um tíðina, en framan af þessu ári háttaði þannig
til að nokkuð rask varð á starfseminni vegna
flutninga svo sýningarárið fór seint og hægt af
stað. Þriðja árlega sýning safnsins, sem tileink-
uð var grasrótinni, var þó mjög forvitnileg að
þessu sinni, ekki síst vegna þess hvernig hún tók
til umfjöllunar hlutverk sjálfs sýningargestsins
og það mat sem á sér stað innra með honum
frammi fyrir hverju einasta verki sem hann
skoðar eða upplifir. Rannsókn á sambandi verks
og áhorfanda er auðvitað ekki ný af nálinni í
myndlist, en sú áhersla sem þarna var lögð á að
gefa fólki tækifæri til að dýpka skilning sinn á
myndlistarferlinu var í skemmtilegum takti við
nýja strauma í sýningarhaldi um heim allan.
Ef litið er yfir árið sem heild er eftirtektar-
verðasta þróunin eins og áður sagði fólgin í
breyttum hugsunarhætti og nýjum viðhorfum
til safnastarfs og sýningarhalds, enda löngu
tímabært að skerpa stefnumótun þeirra mynd-
Kallað eftir skýrari
stefnumótun
Morgunblaðið/Kristján
Starfsemi Listasafns Akureyrar hefur vakið
verðskuldaða athygli á þessu ári.
Hvað stóru söfnin tvö, Lista-
safn Íslands og Listasafn
Reykjavíkur, áhrærir, vekur
nokkra athygli hversu áþekk
sýningarstefna þeirra er.
Myndlist Fríða Björk Ingvarsdóttir
Ó
VISSA er tvímælalaust
það sem kemur upp í
hugann við lok ársins
2002, þegar hugað er að
umhverfi kvikmynda-
listarinnar hér á landi.
Því þegar þetta er rit-
að er starfsemi Kvik-
myndasafns Íslands, Kvikmyndahátíðar í
Reykjavík og Kvikmyndasjóðs Íslands í milli-
bilsástandi, sem helgast annars vegar af vænt-
anlegri gildistöku nýrra kvikmyndalaga í upp-
hafi komandi árs og hins vegar af því að
starfsemi tveggja fyrrnefndu sviðanna er hér
um bil að niðurlotum komin vegna fjárskorts.
Á sama tíma hefur drefingaraðilum á hinum
frjálsa markaði fækkað, kvikmyndahús verið að
færast úr miðbænum yfir í híbýli sem umkringd
eru bílastæðum og kvikmyndaumhverfið hér á
landi verið að líkjast æ meir því sem búast
mætti við í úthverfi í vel valinni bandarískri
borg, bæði hvað myndaval og arkitektúr varðar.
Þannig lögðu tvö gamalgróin bíóhús í mið-
bænum upp laupana á árinu, Stjörnubíó og
gamla Austurbæjarbíó, og hafði hið fyrrnefnda
verið jafnað við jörðu áður en menn náðu að
snúa sér við. Vongóðar tillögur kvikmynda-
áhugamanna þess efnis að nú væri lag að koma á
rekstri öflugs „cinemateks“ í hjarta Reykjavík-
ur í gamla Stjörnubíói urðu að engu þegar húsið
var horfið á haustmánuðum.
Eins og málin standa nú er dreifingarstarf-
semi og rekstur kvikmyndahúsa nær alfarið í
höndum tveggja stórra aðila. Þetta eru kvik-
myndadeild Skífunnar/Norðurljósa sem rekur
Regnbogann og Smárabíó og Samfélagið efh.
sem rekur Sambíóin og Háskólabíó. Laugarás-
bíó er síðan rekið af Myndformi og á talsvert
samstarf við Skífuna hvað kvikmyndadreifingu
varðar. Þessum aðilum fækkaði sem sagt um
einn þegar Sambíóin tóku yfir rekstur Háskóla-
bíós, kvikmyndahúss sem nota bene var stofnað
með þeim göfugu markmiðum að þar yrði staðið
að fjölbreyttu og fjölþjóðlegu sýningarhaldi.
Á heildina litið var kvikmyndaárið fremur tíð-
indalítið í alþjóðlegu samhengi. Bandarískar af-
þreyingarmyndir eru ráðandi á markaðnum, og
við og við dúkkar þar eitthvað áhugavert upp. Í
stórmyndageiranum hefur Peter Jackson fært
viðmiðin skýjum ofar með þeim tveimur mynd-
um af þremur sem sýndar hafa verið úr þrí-
leiknum um Hringadróttinssögu og minnt á að
fjárfrek verkefni og listrænn metnaður geta vel
farið saman. Þetta vandaverk felur í sér þarfa
áminningu til annarra úrsérgenginna stór-
myndaraða sem fæddu ný afkvæmi á árinu, þ.e.
Stjörnustríðsmyndanna, Bond-seríunnar og
jafnvel hinna flausturslega unnu en skemmti-
legu Harry Potter-mynda. Nýjasta snilldar-
verki spænska leikstjórans Pedros Almodóvar,
Hable con ella (Talaðu við hana), skolaði hér á
land með spænskri kvikmyndahátíð sem einka-
aðilar stóðu að og tókst einkar vel bæði hvað
framkvæmd og myndaúrval varðar. Hátíðin er
einn af eftirminnilegri kvikmyndaviðburðum
ársins, sem undirstrikar þá staðreynd að áhug-
inn er fyrir hendi á fjölbreyttari kvikmyndum
en afþreyingarefni frá Hollywood, það þarf að-
eins að virkja fólk og standa rétt að því að bjóða
þessar myndir til sýningar.
Kvikmyndalistin hefur sérstöðu gagnvart
öðrum listmiðlum, a.m.k. hinum klassískari, í
mörgu tilliti. Hún býður upp á mikla fjöldadreif-
ingu, og er aðgengilegt menningarneysluform.
Þessu gerðu menn sér grein fyrir þegar í árdaga
kvikmyndalistarinnar og tóku Bandaríkjamenn
snemma þá stefnu að gera kvikmyndafram-
leiðslu að einni helstu framleiðslu- og útflutn-
ingsvöru sinni. Sviptingar sögunnar, þar sem
kvikmyndaframleiðsla í Evrópu lamaðist á ár-
um heimsstyrjaldanna tveggja, og útsjónarsemi
kvikmyndamógúla hafa veitt bandarískum kvik-
myndum ráðandi stöðu á heimsmarkaði. Í þess-
um iðnaði, sem kenndur er við Hollywood, hafa
menn síðan komið sér upp stöðluðu framleiðslu-
kerfi og skilvirku dreifingarkerfi sem miðar að
því að skila hámarksgróða og veitir takmarkað
rúm fyrir listræna eða hugmyndalega frum-
sköpun. Og með kvikmyndir er líkt farið og aðr-
ar listgreinar, þar eiga frumsköpun og hug-
myndaleg fjölbreytni eiga ekki alltaf samleið
með söluvænleika. Dreifingaraðilar hér á landi
fylgja þessum straumi eins og víða annars stað-
ar, og endurspeglast það í framboðinu.
Margar Evrópuþjóðir hafa komið á fót stofn-
unum, sem reknar eru að hluta með stuðningi
ríkis og sveitarfélaga, og hafa það markmið að
auka fjölbreytni í framboði á kvikmyndaefni,
miðla sögu og þekkingu á því sviði. Dæmi um
frábærar stofnanir á þessu sviði eru BFI í Bret-
landi og Film&Kino í Noregi. Þetta eru stofn-
anir sem starfrækja cinematek, eru miðstöðvar
fyrir kvikmyndahátíðir, standa að útgáfu og
miðla upplýsingum til almennings um kvik-
myndir í sögulegu og samtímalegu samhengi.
Sú stofnun sem á að gegna því hlutverki að
hlúa að og efla kvikmyndamenningu hér á landi
og varðveita kvikmyndasögulegt efni, þ.e. Kvik-
myndasafn Íslands, er ekki mjög burðug og
kom margvíslegt babb í bátinn með rekstur
hennar á nýliðnu ári.
Á vormánuðum bárust t.d. fregnir af því að
safnstjóranum, Sigurjóni Baldri Hafsteinssyni,
hefði verið vikið úr starfi, þar sem rekstur safns-
ins hefði farið 20 milljónir fram úr fjárheim-
ildum, og gaf safnstjórinn m.a. þær skýringar að
talsvert fé hefði farið í framkvæmdir við að end-
urnýja og koma á reglulegri starfsemi í Bæjar-
bíói, og að laga reksturinn að vaxandi hlutverki
og ábyrgð safnsins sem gert væri ráð fyrir við
framkvæmd nýrra kvikmyndalaga. Safnið hafði
fjárveitingu upp á 18 milljónir á ári til að sinna
öllum skyldum sínum, er lúta að söfnun, skrán-
ingu og varðveislu, rannsóknum og miðlun á
kvikmyndaefni. Síðar var uppsögn safnstjórans
dæmd ólögmæt en ekkert aðhafst frekar í mál-
inu. Í ítarlegu viðtali við safnstjórann sem birt-
ist í Morgunblaðinu í mars árið 2001 mátti sjá
hvaða metnaðarfullu áform safnstjórinn hafði
varðandi uppbyggingu þessarar stofnunar og
mögulegan rekstur öflugs cinemateks í Bæjar-
bíói. Þannig má spyrja sig hvort safnstjórinn
hafi ekki óbeint verið rekinn fyrir óhóflegan
metnað fyrir hönd stofnunarinnar.
Ekki bætti úr skák þegar í ljós kom að rífa á
húsnæðið sem Kvikmyndasafnið hefur afnot af í
húsnæði gömlu Bæjarútgerðarinnar í Hafnar-
firði. Þau orðaskipti sem áttu sér stað meðal
ráðamanna ríkis og Hafnarfjarðarbæjar um
hver og hvar ætti að koma kvikmyndasafninu í
hús voru hreinilega niðurlægjandi fyrir þessa
annars lítt burðugu stofnun. Leyst hefur verið
úr þessum málum nú, þó svo að flutningar og
vinna við að koma upp kæligeymslum í nýja hús-
næðinu muni líklega taka sinn toll af rekstrarfé
stofnunarinnar á næstunni, sem þó mun sam-
kvæmt frumvarpstillögum verða nær þrisvar
sinnum meira á ársgrundvelli en það er nú.
Hin harkalega og tímabundna brottvikning
Þorfinns Ómarssonar úr starfi framkvæmda-
stjóra kvikmyndasjóðs var furðuleg uppákoma
og ef til vill enn eitt dæmið um það skinings- og
virðingarleysi sem ríkir af hálfu stjórnvalda í
garð starfsemi sem á að hafa það hlutverk að
vinna að brautargengi kvikmyndagerðar og fjöl-
breyttrar kvikmyndamenningar á Íslandi.
Í árslok dó Kvikmyndahátíð í Reykjavík
drottni sínum. Þegar íslenskir kvikmyndaunn-
endur voru orðnir langeygir eftir hinni árlegu
kvikmyndahátíð á haustmánuðum bárust fregn-
ir af því að stjórn hennar hefði tekið að sér að
leita leiða við að tryggja rekstur hátíðarinnar til
framtíðar og gera tillögur til menntamálaráðu-
neytisins og Reykjavíkurborgar þar að lútandi.
Hún yrði hins vegar ekki haldin þetta árið vegna
erfiðrar fjárhagsstöðu. Aðstandendur Kvik-
myndahátíðar í Reykjavík gáfust sem sagt upp
á því að halda hátíðina fyrir ekki neitt og
kannski eins gott að kasta rekunum á þessa
fölnandi hátíð sem síðustu ár hefur fyrst og
fremst þrifist á samstarfi við kvikmyndahúsin,
sem dregið hafa fram sínar „listrænustu“ mynd-
ir, jafnvel kvikmyndir sem hvort eð er hefðu
verið sýndar. Hinu takmarkaða fé hátíðarinnar
sjálfrar var svo varið í að fá hingað til lands
„næstnýjustu“ kvikmynd einhvers óháðs leik-
stjóra hvers myndir bærust ekki hingað til lands
ella. Hlutverk kvikmyndahátíða á vitanlega að
Úthverfi í
amerískri borg?
Morgunblaðið/Þorkell
Stjörnubíó var rifið á árinu.
Kvikmyndaumhverfið hér á
landi hefur verið að líkjast æ
meir því sem búast mætti við í
úthverfi í vel valinni banda-
rískri borg, bæði hvað mynda-
val og arkitektúr varðar.
Kvikmyndir Heiða Jóhannsdóttir