Lesbók Morgunblaðsins - 28.12.2002, Blaðsíða 15

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. DESEMBER 2002 15
A
UK ÞESS að kenna og fást
við alls kyns hugtök og
hugmyndir felst líf mitt og
starf sem skólamanns í því
að glíma við flókið kerfi
stofnana og hefða, siða og
laga, sem lúta að menntun
og skilyrðum okkar til að
þroskast sem frjálsar, hugsandi verur. Þetta
kerfi – skólakerfið – tengist með margvíslegum
hætti tveimur öðrum kerfum sem einnig liggja
þjóðfélagi okkar til grundvallar. Annars vegar
efnahagskerfinu með fjölda fyrirtækja í fram-
leiðslu, verslun og viðskiptum. Hins vegar
stjórnmála- og stjórnsýslukerfinu með fjölda
opinberra stofnana á vegum ríkis og sveitarfé-
laga. Í mínum huga ræðst uppbygging og vel-
ferð þjóðfélagsins af því hvernig okkur tekst að
láta þessi þrenns konar kerfi vinna saman og
styðja hvert annað: Efnahagskerfið, stjórn-
kerfið og skólakerfið.
Líf okkar sem einstaklinga og þjóðfélags-
þegna felst í að taka þátt í þeim ólíku heimum
sem þessi þrjú kerfi vísa til. Heimur efnahags-
lífsins snýst um öflun og dreifingu lífsgæða,
heimur stjórnmála snýst um skoðanaskipti og
ákvarðanir í sameiginlegum hagsmunamálum,
heimur skólanna snýst um skilyrði okkar til
þekkingar og þroska. Á milli þessara þriggja
heima þjóðfélagsins er margvíslega spenna og
togstreita sem birtist í fjölmiðlum á degi hverj-
um þar sem karpað er um ótal málefni, svo sem
rekstur heilbrigðisstofnana, tengsl við Evrópu-
sambandið og virkjanir á hálendinu. Stöku
sinnum ber málefni kirkjunnar á góma og þá
einkum í tengslum við stöðu hennar gagnvart
ríkisvaldinu og þá er spurningin gjarnan þessi:
Hversu háð eða óháð hinu opinbera á þjóð-
kirkjan að vera?
Þetta er ekki í mínum huga mikilvægasta
spurningin um kirkjuna. Miklu brýnna er að
spyrja hvaða þýðingu kirkjan hafi fyrir þjóðfé-
lagið og okkur öll. Skiptir kirkjan einhverju
máli fyrir uppbyggingu og þróun samfélags
okkar? Hefur hún einhverju hlutverki að gegna
andspænis þremur undirstöðukerfum þess –
stjórnkerfinu, efnahagskerfinu og skólakerf-
inu? Er henni kannski ofaukið í þjóðfélagi nú-
tímans þar sem lögmál markaðar og harðrar
samkeppni á öllum sviðum ræður ríkjum?
Hvernig eigum við, kirkjugestir góðir, að
svara þessari spurningu? Hlýtur ekki hvert og
eitt okkar að svara fyrir sig? Sjálfur veit ég
ekki gjörla hvernig leiða skal rökræðu um
stöðu og hlutverk kirkjunnar til skynsamlegrar
niðurstöðu. Og ég ætla ekki að gera tilraun til
þess hér í kvöld, heldur freista ég þess að nálg-
ast málefni kirkjunnar, boðskap hennar, frá
annarri hlið – með játningu á eigin vanmætti
andspænis þeim hlutlæga heimi sem flókin og
yfirþyrmandi kerfi þjóðfélags og náttúru
spinna um okkar persónulega líf. Hlutskipti
okkar sem einstakra persóna virðist mér oft of-
urselt öflum sem fjötra okkur við einskisverða
hluti og ráðskast með okkur eins og strengja-
brúður á leiksviði lífsins. Og gera okkur þannig
framandi sjálfum okkur og náunganum og um
leið eiginlegum, mannlegum samskiptum.
Það er um þetta sem mig langar til að ræða
við ykkur í kvöld, um merkingu okkar persónu-
lega lífs og samkenndar, um afstöðu okkar til
máttar sem kann að vera æðri öllum öflum og
kerfum náttúru og þjóðfélags. Sá máttur, ef
hann er til, er sannarlega dulinn, og hann starf-
ar, ef hann gerir það, örugglega í leynum. Það
er um hann sem boðskapur kirkjunnar snýst
og um leið merkingu okkar persónulega lífs.
Staðreyndir lífsins blasa við og við skulum
hiklaus horfa á þær. Við erum ofurseld
ómennskum öflum sem soga lífsorku okkar til
sín, leika sér að okkur og kasta okkur að end-
ingu inn í myrkur og tóm. Við getum, góðir
kirkjugestir, kosið að loka augunum fyrir þess-
um staðreyndum og reynt að telja okkur trú
um að við séum herrar lífsins og jarðarinnar og
höfum himin höndum tekið af því að við séum
svo sterk og auðug af veraldargæðum og fjarri
ógnum hermdarverka og styrjalda. En hið
innra með okkur leynist sannleikurinn um hlut-
skipti hverrar manneskju, fjötra hennar og
firringu frá því sem mestu skiptir að endingu.
Þess vegna býr í mannssálinni, í sál hverrar
manneskju, djúpstæð þörf fyrir mátt sem er
handan veruleikans sem umlykur okkur í dag-
legu lífi og starfi.
Sál okkar finnur sig í fjötrum, veit að hún er
á valdi afla sem hún þekkir ekki, veit að hún
getur ekki leyst lífsvandann af eigin rammleik,
fundið leiðina út úr völundarhúsinu þar sem
hún reikar um vitandi um ógnir og raunir sem
geta skollið á hvenær sem er. Engar orðræður
um hnattvæðingu, markaðshagkerfi, kvóta-
kerfi eða skólakerfi færa okkur nær því til að
leysa sjálfan lífsvandann, gátuna um það
hvernig við fáum lifað lífinu sátt við sjálf okkur
og aðra.
Vandinn er óleystur, því mannssálin óttast,
hún óttast lífið, hún veit að hún er agnarsmá og
vanmegnug í voldugum, dimmum og djúpum
heimi, þar sem blóð, tár og sviti renna í stríðum
straumum. Hvaða tilgangi þjónar að ræða um
flækjur félagslegra kerfa andspænis veröld þar
sem ekki gefst ráðrúm til annars en að skynja
æðaslátt lífsins eitt andartak milli vöggu og
grafar, þar sem þekkinguna þrýtur jafnharðan
og tæknin skapar iðulega meiri vanda en hún
leysir? Er sú viðleitni nokkuð annað en klútur
til að þerra tár sálarinnar yfir þeim ósköpum
að hafa fæðst inn í annan eins heim? Hvað dug-
ar, ef þá nokkuð, til að róa hina ráðvilltu sál,
láta hana sjá ljós í myrkrinu og vísa henni veg-
inn í átt til annars heims bjartari og fegurri
þeim sem við blasir?
Við því á ég ekkert svar, en mig grunar að
þráin eftir frelsara hvíli á djúpri þörf sem við
ættum að hugsa um og sinna miklu oftar en við
gerum. Sú þörf á sér rætur í því eðli sálarinnar,
að hún hugsar og er einstök vitandi vera sem
byggir sinn eigin hugarheim og þarf að geta
ræktað hann í samfélagi við aðra. Þörf manns-
sálarinnar fyrir frelsara stafar af því að hún
hefur ekki fengið að vera hún sjálf, að hlutveru-
leikinn, hinn ytri, harði heimur náttúru og
þjóðfélags, hefur ekki veitt henni svigrúm til að
þroskast og dafna og að henni sjálfri hefur síð-
an skjöplast í viðleitni sinni til að fóta sig í líf-
inu. Frelsarinn hefur aðeins einu hlutverki að
gegna, því að endurreisa sálina, gefa henni
tækifæri til að skynja sinn eigin mátt og mögu-
leika.
Sálin þráir sjálfræði. Hún þráir frelsi til að
hugsa og ferðast í huganum um alla heima og
geima, kynnast sjálfri sér og veröldinni, upp-
götva fegurðina, sannleikann, réttlætið, kom-
ast að leyndardómum lífsins, afhjúpa þá, sýna
öðrum sannindi sem hún hefur fundið, deila
þekkingu sinni með öðrum, eignast allsgáða,
heilsteypta vini, skapa nýja og betri veröld í ná-
inni samvinnu við aðra. Sálin er manneskjan
sem sjálfstæð hugsandi vera sem veit að hún
ber ábyrgð á sjálfri sér og líka á lífinu og heim-
inum að svo miklu leyti sem hún þekkir þau og
getur haft áhrif á gang mála.
Verkfæri mannssálarinnar eru skoðanir og
rök, það er með þeim sem hún ræktar garðinn
sinn, reynir að standa á eigin fótum og styðja
aðra í sömu viðleitni. Stundum er sálin vissu-
lega eins og sært dýr sem einskis þarfnast
nema líknsemi þess sem á leið
hjá. Þá skiptir miklu að gera sér
skýrar hugmyndir um aðstæð-
urnar og meta með rökum skyn-
seminnar hvað best sé að gera.
Og þá skiptir líka miklu að vera
ekki bundinn á klafa neinna fyr-
irfram gefinna skoðana eða
kerfa, heldur að einbeita sér að
því einu að gera lífið bærilegra.
Í þessu felst höfuðstyrkur
kristins boðskapar. Kristur
kemur sem lausnari, sá sem
frelsar sálina úr viðjum allra
fyrirfram gefinna skoðana og
kerfa. Og fer síðan á braut, stíg-
ur til himins og skilur sálina
eina eftir með það fagnaðar-
erindi að hún sé laus úr viðjum
hins illa, frelsuð, frjáls til að
hugsa og skapa eftir sínu eigin
höfði. Kristin heims- eða lífs-
skoðun er í rauninni ekki til.
Kristur færði mönnum ekki
neinar fastmótaðar skoðanir,
heldur frelsi undan fargi óttans,
fargi kerfa og fyrirfram skoð-
ana, sem fjötra fólk og hindra í
að skynja möguleikana og tæki-
færin sem lífið hefur upp á að
bjóða.
Í stað kristinnar heims- eða
lífsskoðunar væri því nær að
tala um kristilega lífssýn, lífið í
ljósi Krists – lífið á andartaki
lausnarinnar þegar mannssálin
rís úr rústum syndarinnar,
hörmunganna og eyðilegging-
arinnar. Kristur táknar og sýnir sigur lífsins
yfir dauðanum; það er kjarni hinnar kristilegu
lífssýnar. Hér snýst spurning ekki um gildar
skoðanir og rök og ekki er lagt upp til umræðu
um staðreyndir lífsins. Staðreyndir lífsins
benda raunar allar til þess að lífið lúti í lægra
haldi fyrir dauðanum, það eina sem við vitum
með nokkurri vissu sé að við sleppum ekki lif-
andi frá lífinu. Þess vegna er hin kristilega lífs-
sýn glapsýn eða missýn sé hún tekin bók-
staflega sem skoðun á lífinu og dauðinn talinn
vera hjóm og blekking. Dauðinn ásamt þján-
ingu, eymd og böli, sem honum fylgja, er sann-
arlega ekki blekking, heldur blákaldur veru-
leiki, daglegt brauð okkar mannanna. Við erum
á valdi þessa veruleika, ofurseld sárindum
bæði á sál og líkama, og raunar særð til dauða –
af þessari ástæðu og engri annarri biður fólk
um frelsara. Þess vegna tekur það á móti
manni eins og Kristi sem er ekki mennskur,
heldur sendur inn í heiminn til að taka á sig
mennskuna og endurskapa hana til æðra og
fegurra lífs.
Þessi frelsunarsaga er sannkallað ævintýri,
fantasía sem er engu lík og óþrjótandi upp-
spretta líknar og lausnar. En hún er ekki
heimsskoðun, miklu fremur trú á fjarstæðu-
kennda hluti og furðulega veru og verur og
stendur í sjálfu sér miklu nær draumórum en
skynsamlegum skoðunum á lífinu og tilverunni.
Hún er ekki ómerkari fyrir það, öðru nær. Ef
kristin trú væri heimsskoðun, og þegar hún er
skoðuð sem slík, þá verður hún eins og hver
önnur hjátrú og hindurvitni, tóm vitleysa
hvernig sem á hana er litið. Og þessi vitleysa
getur meira að segja orðið stórhættuleg, ef
menn taka hana bókstaflega og ætla að leggja
hana gagnrýnislaust til grundvallar skoðunum
sínum á lífinu og tilverunni.
Trúin, ef hún er heil og hrein, á að gera
manneskjunni kleift að vera hún sjálf, vera heil
í sál sinni, endurreist. Ekkert getur komið í
stað trúar sem tryggir samband sálarinnar við
eigin veruleika. Ef þetta traust brestur verður
erfitt að fóta sig í tilverunni, kannski ókleift
með öllu. En trúin kemur ekki í stað þeirra
skoðana og þekkingar sem við þurfum til að
takast á við lífið og þau verkefni sem það legg-
ur okkur á herðar. Hver eru þessi verkefni?
Hvað er lífið? Hvers krefst það af okkur?
Kannski einskis nema þess að við lifum, þiggj-
um lífið, hugsum um það, vöndum til þess, sinn-
um því.
Lífið er eins og lítið barn, óskrifað blað og
óendanlegir möguleikar. Og fæðing þess er
framundan. Jólin eru stóra stundin. Þjónar ein-
hverjum tilgangi að spyrja til hvers sú stund
renni upp? Eigum við að spyrja: Stefnir lífið að
einhverju? Eða er það stefnulaus, stjórnlaus
orka, marklaus hringiða sem hrífur okkur með
sér, þeytir okkur áfram eftir óræðum brautum
til fundar við dauðann og tómið? En hvaða
dauða og hvaða tóms? Dauðinn er ávallt dauði
einhvers, veru sem ber í sér lífið, veru sem er
lífið, andartak þess eða eilífðin í augnablikinu.
Og tómið er fjarvera þess sem var hér fyrir
andartaki og hvarf á einu augnabliki. Er ekki
lengur.
Einmitt vegna þess að lífið er sífellt á förum,
þurfum við og verðum að gera áætlanir um lífið
sem berst okkur á hverju andartaki úr framtíð-
inni. Lífið eins og streymir til okkar úr hinu
ókomna, við tökum það til okkar, sinnum því
eða vanrækjum það. Svo er það horfið, farið,
liðið, dáið. Það getur einungis farið vegna þess
að það er ætíð að koma, ætíð, ávallt, eilíflega að
koma á meðan við dveljum hér, erum hér, lifum
hér. Að lifa fyrir okkur mennskar, hugsandi
verur er að taka á móti lífinu, skoða það, rækta
það og gæta þess eftir megni.
Komutímann, aðventuna, skulum við nýta
okkur til að hugleiða þátttöku okkar í þeim
sköpum og ósköpum sem yfir heiminn dynja.
Ekkert okkur getur vitað hinsta hlutverk sitt í
tilverunni, en hver veit nema okkur sé öllum
boðið að vera, hverju á sinn hátt, ljósmæður
frelsarans á fæðingarhátíðinni sem framundan
er. Hér og nú og eilíflega.
HVERS VEGNA FRELSARA?
ERINDI
Á AÐVENTUNNI
Í DÓMKIRKJUNNI
1. DESEMBER 2002
Höfundur er rektor Háskóla Íslands.
E F T I R PÁ L S K Ú L A S O N
Altaristafla á Skarði á Skarðsströnd.
MYNDLIST
Borgarskjalasafn Reykjavíkur, Grófar-
húsinu: Reykjavík í hers höndum. Til 2.2.
Galleri@hlemmur.is: Viktoría Guðnadótt-
ir. Til 5.1.
Gallerý nr. 5, Skólavörðustíg 5: Samsýn-
ing Álfheiðar Ólafsdóttir og Helgu Sigurð-
ardóttur. Til 31. des.
Gerðuberg: Teikningar úr nýjum barna-
bókum.Til 6.1.
Hallgrímskirkja: Aðalheiður Valgeirsdótt-
ir. Til 1.3.
Listasafn Einars Jónssonar: Safnið er lok-
að til janúarloka.
Listasafn Íslands: Íslensk myndlist 1980-
2000. Til 15.1.
Listasafn Reykjavíkur - Ásmundarsafn:
Listin meðal fólksins.Til 31. des.
Listasafn Reykjavíkur - Hafnarhús: Borg -
innsetning Ingu Svölu Þórsdóttur. Nú-
tímalist frá arabaheiminum. Til 19.1.
Listasafn Reykjavíkur - Kjarvalsstaðir:
Martin Bigun. Til 15.1. Miðrými: Odd
Nerdrum. Til 31.1.
Listasafn Sigurjóns Ólafssonar: Andlits-
myndir og afstraksjónir. Opið e. samkomu-
lagi út janúar. Til 30.3.
Mokkakaffi: Hildur Margrétardóttir. Til
15.1.
Nýlistasafnið, Vatnsstíg 3B: Giovanni
Garcia-Fenech. JBK Ransu. Til 12.1.
Reykjavíkur Akademían, Hringbraut 121:
Ingólfur Júlíusson. Til 31.1.
Þjóðarbókhlaða: Yfirlitssýning á verkum
Halldórs Laxness. Til 31. des.
Þjóðmenningarhúsið við Hverfisgötu:
Handritin. Landafundir. Skáld mánaðar-
ins: Einar Sigurðsson í Eydölum. Íslands-
mynd í mótun - áfangar í kortagerð. Til 8.8.
Upplýsingamiðstöð myndlistar:
www.umm.is undir Fréttir.
TÓNLIST
Laugardagur
Langholtskirkja: Jónas Guðmundsson ten-
ór og Magnús Ragnarsson organisti. Kl.
12.
Þriðjudagur
Hallgrímskirkja: Hátíðarhljómar við ára-
mót. Trompetleikararnir Ásgeir H. Stein-
grímsson og Eiríkur Örn Pálsson ásamt
Herði Áskelssyni organista. Kl. 17.
LEIKLIST
Þjóðleikhúsið: Með fullri reisn, lau. Jón
Oddur og Jón Bjarni, sun. Halti Billi, sun.,
fös. Karíus og Baktus, sun. Veislan. Sun.,
fös.
Borgarleikhúsið: Sölumaðru deyr, lau.,
sun. Honk! sun. Jón og Hólmfríður, sun.,
fös. Herpingur og Hinn fullkomni jafningi,
lau. Rómeó og Júlía, mán., fös.
Iðnó: Beyglur, lau., fös.
Hafnarfjarðarleikhúsið: Grettissaga, fös.
Upplýsingar um listviðburði sem óskað er
eftir að birtar verði í þessum dálki verða að
hafa borist bréflega eða í tölvupósti fyrir
kl. 16 á miðvikudögum merktar: Morgun-
blaðið, menning/listir, Kringlunni 1, 103
Rvík. Myndsendir: 5691222. Netfang:
menning@mbl.is.
MENNING
LISTIR
N Æ S T U V I K U