Lesbók Morgunblaðsins - 28.12.2002, Blaðsíða 16

16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. DESEMBER 2002
Tveir vinir
H
austið 1971 bjó ég fáeinar
vikur hjá afa mínum Vil-
mundi Jónssyni í Ingólfs-
stræti 14. Ég flutti til hans
þegar amma mín, Kristín
Ólafsdóttir, lagðist á sjúkra-
hús. Amma lézt eftir
skamma legu. Eftir að hún
dó var Halldór Kiljan Laxness nánast einn um
það af gömlum vinum afa að sinna honum. Hinir
voru flestir látnir eða sjúkir.
Halldór var afar nærgætinn. Til dæmis færði
hann afa handrit sitt að nýrri bók til að lesa, og
hreppti bæði umvandanir og aðdáun. Þeir töl-
uðu líka um bókmenntir líðandi stundar, mest
um svonefndar heimildaskáldsögur sem þá
voru tízka á Norðurlöndum. Halldór hafði haft
veður af danska höfundinum Thorkild Hansen,
og afi hafði lesið hann. Heimildaskáldsögur eins
og þær sem Hansen setti saman minntu Hall-
dór á Upton Sinclair sem þeir afi höfðu haft
mikið dálæti á í gamla daga, og afi haldið að
Þórbergi Þórðarsyni með þeim afleiðingum að
Sinclair grasserar í Bréfi til Láru. Afi átti flest-
ar bækur Sinclairs, mikið ritsafn. Þegar ég hélt
til háskólanáms í Ameríku 1961 gaf hann mér
þrjár bækur úr safninu mér til styrkingar, þar á
meðal Gæsagang (The Goose Step: A Study of
American Education) sem er árás Sinclairs frá
1923 á bandaríska háskóla fyrir þjónustu þeirra
við auðvaldið. Ég sá fyrir vikið margt í öðru
ljósi vestra en ég hefði annars gert.
En ég var að tala um annað. Eitthvert kvöld-
ið haustið 1971 kom þar rökræðum þeirra fé-
laga um heimildir og skáldskap að Halldór veik
að minningu úr vinskap þeirra á fyrri tíð. Sú var
að afi hafði sagt honum um kvöld, á útmánuðum
1933, mikla sögu norðan úr landi. Afa hafði ver-
ið sögð þessi saga þegar hann var læknir á þeim
slóðum þar sem hún átti að hafa gerzt. Halldóri
þótti svo mikið til um söguna að hann settist við
næsta dag og samdi sína eigin útgáfu af henni.
Svo færði hann afa handritið. Það hét „Úngfrú-
in góða og Húsið“.
Halldór fór þar hvorki of nærri né of fjarri
þeim atburðum sem afi hafði sagt honum frá.
En allt fyrir það þótti afa handritið misheppn-
að. Þetta sagði hann Halldóri. Meinið var frá-
sagnarhátturinn og stíllinn. Afa fannst Halldór
hafa í handritinu sagt söguna með þunga og til-
þrifum sem spilltu efni hennar alveg. Halldór
féllst á þessa gagnrýni af heilum hug og lagði
handritið til hliðar um hríð.
Nú man ég ekki lengur hvernig þeim tveimur
sagðist frá um framhaldið í einstökum atriðum.
En einhvern veginn rifjaðist upp fyrir þeim
fyrr en voraði 1933 að söguefnið ætti sér
nokkra og þó fjarlæga hliðstæðu. Bandaríska
skáldið Washington Irving (1783–1859) hafði
skrifað smásögu um ást og ættardramb. Hún
birtist fyrst á frummálinu 1819 eða 1820, og í ís-
lenzkri þýðingu í tímaritinu Nýrri sumargjöf
1860, árið eftir lát Irvings. Sagan heitir „The
Spectre Bridegroom“ („Brúðardraugurinn“).
Þar segir frá brúðguma sem kemur ekki til
brúðkaups síns. Þar takast ást og ættardramb
á, en að vísu með þeim lyktum að drambið lýtur
í lægra haldi fyrir ástinni. Í „Úngfrúnni góðu“
fer það með nauman sigur af hólmi.
En efnið skiptir minnstu. Það var ekki heldur
neitt að efninu hjá Halldóri í fyrstu atrennu
hans. Lýtin voru efnistökin, sögðu þeir afi. Og
stíllinn. Halldór hafði nú ekki fyrr lesið „Brúð-
ardrauginn“ en hann skrifaði nýja gerð sögu
sinnar. Þar þótti afa vera komin hin rétta gerð
hennar. Hún var prentuð í Fótataki manna á
Akureyri haustið 1933. – Nú var vikið að öðru
unz Halldór bauð góða nótt og ók í Mosfells-
sveit. Þegar hann var farinn las ég „Brúðar-
drauginn“ í fyrsta sinn.
Tvær ungfrúr
Í fyrsta kafla „Úngfrúarinnar góðu“ segir
um ungfrúna að hún
kunni einn og sérhvern saum sem þektur var á
Íslandi í þann tíð, ekki aðeins flatsaum, kont-
órstíng, blómstursaum, krosssaum, klaustur-
saum, afturstíng og flos, heldur einnig enskan
og franskan útsaum, góbelínsaum, feneyasaum,
harðángurssaum og jafnvel heðibúsaum; hún
heklaði heil sjölin og ábreiðurnar, prjónaði tíg-
laprjón, knúppaprjón, x-gataprjón og síla-
beinsprjón, baldýraði með gulli og silfri, knipl-
aði heil millumverkin og gimbaði kvenna best.
Og þó var hjartalag hennar fegra en allur út-
saumur veraldarinnar.1
Á fyrstu síðu „Brúðardraugsins“ segir svo
frá kvenhetju sögunnar:
Barúninn átti eina dóttur barna; en það er oft
farið svo með einbirnin, að þau eru gerð að
undri, og svo var einnig gert við barúnsdótt-
urina. Allar barnfóstrur, kjaftakerlingar,
frændur og frændkonur gengu í skrokk á bar-
úninum og héldu hrókaræður út af því, hversu
dæmalaus mannkosta-kvenprýðissómagæddur
kvenmaður dóttir hans væri, enda var það fólk
líklegast til að vita hvað það söng. Tvær eld-
gamlar og óspjallaðar meyjar ólu upp stúlkuna;
þær voru skyldar henni, og höfðu verið nokkur
ár við einhverja þjóðverska hirð; kunnu þær því
til alls þess, sem útheimtist til að uppala unga
mey, og voru sprenglærðar í öllu námi til
munns og handa. Þetta sannaðist og á ung-
frúnni litlu; hún varð að hreinu undri í hönd-
unum á frændkonunum sínum; átján ára kunni
hún alskonar saum, krossaum og pellsaum og
blómstursaum, þræðing og fastasting og als-
konar glitvefnað; hún óf og saumaði helgra-
mannasögur í dúka og dýrindis lín, og það var
svo himinljómandi fallegt, að mönnum lá við að
hníga niður að horfa á það.2
Svona má halda áfram að bera saman allt til
enda beggja sagna.
Um það þarf engra vitna við að þýðandinn að
„Brúðardraugnum“ í Nýrri sumargjöf var
Benedikt Gröndal Sveinbjarnarson. Svo má
gizka á að hér höfum við ekki eina dæmi þess að
stíll Benedikts hafi leyst Halldór úr hafti.
Frásögn Irvings
Einhverjum þykir ugglaust fróðlegt að sjá
hvernig Irving gerir grein fyrir barúnsdóttur-
inni góðu. Hann segir svo frá:
The baron had but one child, a daughter; but
nature, when she grants but one child, always
compensates by making it a prodigy; and so it
was with the daughter of the baron. All the
nurses, gossips, and country cousins assured
her father that she had not her equal for beauty
in all Germany; and who should know better
than they? She had, moreover, been brought up
with great care under the superintendence of
two maiden aunts, who had spent some years of
their early life at one of the little German
courts, and were skilled in all branches of
knowledge necessary to the education of a fine
lady. Under their instruction she became a mir-
acle of accomplishments. By the time she was
eighteen, she could embroider to admiration,
and had worked whole histories of the saints in
tapestry, with such strength of expression in
their countenances, that they looked like so
many souls in purgatory.
Sjá má að Benedikt þýðir frjálslega. Til
dæmis stendur romsan um saumaskapinn, sem
Halldór tekur sér til fyrirmyndar og herðir á,
ekki hjá Irving.
Galimatías
Halldóri lá heldur misjafnt orð til Benedikts
Gröndal sem skálds. Í Sjömeistarasögunni seg-
ir hann Benedikt hafa „sett met í hlálegu fimb-
ulfambi á íslensku“ og hefur fyrstu erindin úr
„Gígjunni“ til marks um það: „Um undrageim í
himinveldi háu …“. „Svona kveðskapur heitir
víst galimatías á öðrum málum,“ segir hann.
„Vandséð að hverjum skáldið er að narrast,
nema ef vera kynni söngkonunni sem á að fara
með þetta.“4 Halldór skeytir ekki um að Bene-
dikt hefur ekki fyrr sleppt orðinu um drauma-
land sitt í undrageimi, með dimmróma fossum,
björtum höllum og sætum hreim, en hann segir:
UNGFRÚIN
GÓÐA
OG BRÚÐAR-
DRAUGURINN
Handa Dagnýju Kristjánsdóttur
19da júní 2002
Vilmundur Jónsson landlæknir sagði Halldóri Lax-
ness sögu norðan úr landi sem varð kveikjan að
Ungfrúnni góðu og Húsinu en hún átti sér einnig hlið-
stæðu í sögu, eftir bandaríska skáldið Washington
Irving, sem Benedikt Gröndal þýddi.
Höfundur er prófessor í heimspeki
við Háskóla Íslands.
E F T I R Þ O R S T E I N G Y L FA S O N
Halldór á bókasafninu á Laugarvatni sumarið 1933, sama ár og hann skrifaði Ungfrúna góðu.
Benedikt GröndalGuðný KlængsdóttirWashington IrvingVilmundur Jónsson
Slengdu þér duglega, sál mín, um geiminn,
sjóðandi kampavíns lífguð af yl!
Kærðu þig ekkert um helvítis heiminn,
hoppaðu blindfull guðanna til!5
Þetta er kannski það sem heitir galimatías á
öðrum málum og til þess fallið að narrast að
söngkonum. Fimbulfamb er það ekki.
Annars staðar í minningum Halldórs er
Benedikts getið af meiri skilningi. Hér segir frá
ömmu Halldórs heima í Laxnesi:
Eina bókin sem Guðný Klængsdóttir bað mig
nokkurn tíma að lesa sér var Þórðar saga Geir-
mundarsonar úr Hattardal eftir Gröndal, og
var til hjá okkur í bókaskápnum ásamt Helj-
arslóðarorustu. Gamla konan var þá hætt að sjá
á bók nema gegnum lítilfjörlegt stækkunargler
sem hún átti, og fremur fældi mann frá bókum
en laðaði að þeim. En ég hafði ekki lengi lesið
þegar ég varð var við að áheyrandi minn var
gripinn djúpum brjóstsogum, áþekt andar-
teppu. Fyrst hélt ég þetta væri hóstakast; en
þegar hún virtist ekki ætla að komast í samt lag
aftur bað hún mig að hætta. Þetta var hlátur.
Ég man ekki til að þessi kona hlægi nokkru
sinni nema að stílsmáta Benedikts Gröndal
þegar hann var að lýsa framförum í Reykjavík.6
Vera má að sagan af ungfrúnni góðu hafi ver-
ið skrifuð til að þóknast þeim báðum, Guðnýju
Klængsdóttur og Vilmundi Jónssyni, þótt
Guðný væri látin níu árum áður.
Heimildir:
1 Halldór Kiljan Laxness: „Úngfrúin góða og Húsið“ í
Þáttum, Helgafell, Reykjavík 1954, 95–96.
2 Benedikt Gröndal Sveinbjarnarson: „Brúðardraugur-
inn“ í Ritsafni II, Ísafoldarprentsmiðja 1951, 197–198.
3 Washington Irving: „The Spectre Bridegroom“ í The
World of Washington Irving, Dell, New York 1965, 109.
4 Halldór Laxness: Sjömeistarasagan, Helgafell, Reykja-
vík 1978, 100–101.
5 Benedikt Gröndal: „Gaman og alvara“ í Ritsafni I, Ísa-
foldarprentsmiðja, Reykjavík 1948, 126–127.
6 Halldór Laxness: Í túninu heima, Helgafell, Reykjavík
1975, 126–127.