Pressan - 09.08.1990, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 9. ágúst 1990
9
MARGRÉT EINARSDÓTTIR HEFUR GERT FRÆÐILEGAR RANNSÓKNIR Á „KÚLTÚRSJOKKI"
,,Sumir eru
útlendingar
alls staðar“
Óvild gagnvart fólki aföðru þjóðerni og
frá öðrum menningarsvæðum lærist.
Skilningur og umburðarlyndi lærist líka.
Þegar fólk kynnist daglegu lífi hvers ann-
ars vaknar skilningur sem eyðir óttanum
og hatrinu sem af honum leiðir. En þau
kynni eru ekki alltaf tekin út með sæld-
inni. Þeir sem hafa búið erlendis munu
kannast vel við fyrirbæri sem enn verður
aðnefna „kúltúrsjokk” meðan ekki finnst
orð yfir það á íslensku.
EFTIR GUÐRÚNU FINNBOGADÓTTUR
MYNDIR MARGRÉT EINARSDÓTTIR OG KRISTÍN BOGADÓTTIR
Nú er stödd hér á landi kona sem bæði hefur kynnst vanda-
málinu af eigin raun og stundað fræðilegar rannsóknir á þessu
sviði. Það er Margrét Einarsdóttir sem búið hefur í nokkur
ár í Angóla ásamt fjölskyldu sinni. Eiginmaður Margrétar,
Skúli Waldorf, kenndi í sjóvinnuskóla á vegum sænsku þró-
unarstofnunarinnar skammt frá höfuðborginni Luanda.
Margrét var tekin tali á dögunum og spurð fyrst hvernig hún
skiigreindi fyrirbærið ,,kúlt-
úrsjokk”.
,,Þetta hugtak varð fyrst til
innan mannfræðinnar.
Bandarískir mannfræðingar
fóru til starfa á meðal fram-
andi þjóða og fundu til van-
líðunar og þunglyndis. Þessi
einkenni koma ekki fram
nema hjá hluta þeirra sem
dveljast erlendis. Kúltúr-
sjokki má skipta í nokkur
stig. Fyrsta stigið einkennist
af spenningi og forvitni þegar
maður er nýkominn til hins
framandi lands. Á næsta stigi
kemur í Ijós streita og þreyta
sem stafar af skorti á skilningi
á boðum hinna. Þetta stig
reynist sérlega erfitt þeim
sem eru einir og geta ekki
rætt við fólk úr sínum eigin
menningarheimi. Síðan
bregst hver við á sinn hátt,
eftir upplagi og aðstæðum.
Þessi viðbrögð má flokka í
4—5 flokka. Algengast er að menn telji nýju menninguna vera
óæðri sinni eigin menningu og hafni henni. Land og þjóð sam-
ræmast ekki þeim væntingum sem gerðar voru og afleiðingin
er höfnun. Um leið er menning heimalandsins upphafin og
reynt að treysta böndin við hana. Flestir ná sér aftur þegar þeir
hafa kynnst fólkinu í landinu nánar."
Aukið raunsæi
— Geturðu nefnt dæmi um þetta af þinni eigin reynslu í Afr-
íku?
„Þeir Svíar sem starfa á vegum þróunarstofnunarinnar eru
sérstaklega valdir til starfsins og er þá tekið mið bæði af skap-
gerð viðkomandi, menntun og reynslu. Samt eru alltaf ein-
hverjir sem hafna nýju menningunni algjörlega. Þeim finnst
þeir hafa verið sviknir. Svo eru aðrir sem aðlagast mjög fljótt,
eru mjög hrifnir og fara að fyrirlíta sína eigin menningu. Sumir
eru svo útlendingar alls staðar, líka heima hjá sér. Þeir sem
dveljast langdvölum erlendis og líkar það vel öðlast meira
raunsæi, bæði hvað varðar eigið land og nýja landið."
— Flver er nú helsti munurinn á lífinu í Afríku og á íslandi?
„Það er ýmislegt í angólskri menningu sem Islendingar
skilja kannski betur en aðrar þjóðir. Galdrar og hjátrú hafa
ótrúlega mikil áhrif á fólk. Því kynnist maður ekki fyrr en við
persónuleg kynni við fólkið í landinu. Þegar grannkonur mín-
ar veiktust fóru þær bæði til galdralæknis og til venjulegs
læknis. Þegar þeim batnar, vita þær ekki hvor læknaði þær og
oftast halda þær að það hafi verið töfralæknirinn. Þarna er
stundaður bæði hvíti- og svartigaldur. Margt í þessu er mjög
óhugnanlegt. Menn útskýra oft þjóðfélagsfyrirbæri útfrá öf-
und og afbrýðisemi og í því sambandi er mikið stuðst við
galdra."
Til galdralækna vegna framhjáhalds
— Hvað fannst þér erfitt að sætta þig við í angólskri ménn-
ingu?
Ólíkir kynþættir í sátt og samlyndi.
„Fjölkvænið sem tíðkast þarna, eins og mjög víða í Afríku,
enda þótt það sé bannað með lögum. Það er einkennandi fyrir
Afríku að landslögin eru tómur bókstafur en forn lög ættar-
samfélagsins eru hin gildandi lög í landinu.
Samband karis og konu er ööruvísi en í okkar samfélagi. Hjá
okkur er það nánara, en í Afríku hafa þau samband við miklu
stærri hóp. Það er líka meiri samheldni á meðal kvennanna.
Þarna eru galdrarnir óspart notaðir. Setjum sem svo að kona
komist að því að maðurinn hennar haldi framhjá henni. Þá fer
hún til töfralæknisins sem sér til þess, með einhverjum jurtum
og lyfjum, að frillan deyi. Ég reyndi að kynnast galdramanni
í gegnum afríska kunningjakonu mína. Hún vildi ekki koma
mér í samband við neinn, sagði það geta orðið of hættulegt
fyrir mig, ef ég færi að hnýsast í þessa hluti. Og að vissu leyti
hafði hún rétt fyrir sér.“
— Veistu dæmi þess að kuklið hafi boriö árangur?
„Ein vinkona mín í fiskimannaþorpinu var að safna sér fyrir
ísskáp. Hún þurrkaði fisk og seldi á markaðinum. Setti ágóð-
ann auðvitað ekki í banka því verðbólgan er svo gífurleg að
það borgar sig alls ekki. Hún kom í kaffi til mín skömmu áður
en ég fór heim, til þess að kveðja mig. Á meðan passaði dóttir
hennar húsið, því þarna er mikið um þjófnaði og rán. Daginn
eftir frétti ég að enginn hefði getað sofið í hverfinu hennar fyrir
gráti hennar og gnístran tanna, því öllum peningunum hafði
verið stolið á meðan dóttirin svaf á verðinum. Hún vildi ekki
leita til lögreglunnar eins og ég ráðlagði henni og tók sér ferð
á hendur til heimabæjar síns þar sem hún þekkti galdrakarl
sem var sérfræðingur í að upplýsa slík mál — einskonar galdra-
spæjari. Hún fékk nær allt féð aftur — þjófurinn reyndist vera
nágranni hennar — og þakkaði það að sjálfsögðu töfrunum. í
þessu tilfelli hrifu þeir."
— Hver er helsti munurinn á hegðun og siðvenjum manna
í Afríku og Evrópu?
„í Afríku er fólk mjög félagslynt og það fer mikill tími í að
heilsast og spyrja um líðan hvers^annars og sýna hlýlegt við-
mót. Það er opnara og glaðara og hefur meiri tíma hvert fyrir
annað. I Evrópu hinsvegar, og þá sérstaklega í stórborgunum,
er hægt að búa í áratugi án þess að nokkur maður skipti sér
af manni. Sem betur fer er þetta ekki svona enn á Islandi en
stressið hér og öll vinnan gerir það að verkum að fólk hefur
varla tíma fyrir annað en litlu kjarnafjölskylduna sína.
Mér sjálfri fannst auðvitað mjög spennandi að fara til Afríku.
En þarna var ég í hópi evrópskra þróunarstarfsmanna sem
halda hópinn og hafa sína eigin tilbúnu menningu. Sumir
þeirra umgangast ekki innfædda allan tímann sem þeir eru
þarna. Mér fannst afstaöa þessa fólks oft mjög neikvæð. Að því
leyti varð ég fyrir vonbrigðum. Ég hélt að þetta fólk væri kom-
ið til Afríku af hugsjónaástæðum. Við vorum svo heppin að
búa í litiu fiskimannaþorpi. Ég var fyrst heima og passaði börn-
in sem voru þá fjögurra og ellefu ára og hafði góðan tíma til
að kynnast fólki og læra portúgölskuna. Síðar kenndi ég ensku
við skólann sem maðurinn minn kenndi við og kennaraefnum
sálarfræði. Ég vann líka á vegum sænska sendiráðsins við að
taka á móti nýju fólki og leiðbeina því. Ég sá um að það fengi
fyrirlestra um menningu og stjórnmál í landinu og kennslu í
tungumálinu — með öðrum orðum sá ég um að það kæmist
í gegnum kúltúrsjokkið án mikilla átaka!"
Þjóðarrembingur og menningarhroki
— Hvað heldurðu að sé erfiðast fyrir útlendinga að sætta sig
við á Isiandi?
„Það er ýmislegt í fari okkar sem er erfitt að sætta sig við.
Við heilsum ekki eins hjartanlega, spyrjum ekki eins mikið um
líðan fólks eins og t.d. Afríkubúar. Ástæðan er margbrotin, að
sumu leyti er iðnaðarþjóðfélaginu um að kenna, kannski líka
loftslaginu. Það þarf að upplýsa fólk um þessi mál og ræða þau
meira en hér er gert. Það hefur gefist mjög vel. Þessi mál eru
nú í brennipunkti víða um lönd, því það má segja að við lifum
nú á einskonar þjóðflutningatímum. Afstaða íslendinga gagn-
vart fólki af öðru þjóðerni markast því miður oft af þjóðremb-
ingi og menningarhroka. Þeir eru svo hræddir um að skaða
eitthvað sem þeir eigi einir að sitja að. Þeir sem þannig hugsa
eiga erfitt með að þróa með sér aðlögunarhæfni. Þeir eiga t.d.
erfitt með að skilja þriðja heiminn og halda að tæknileg van-
þróun þýði vanþróun á andlega sviðinu, sem er alrangt. Þá sér
maður gamla fordóma staðfestast hjá fólki sem það hefur úr
bókum. Ég get tekið sem dæmi Karen Blixen sem hélt því
fram að fólkið sem starfaði á búgarði hennar í Kenýa næði ekki
meiri andlegum þroska en fjórtán ára Evrópubúar. Þetta má
kannski rekja iil þróunarkenningar Darwins sem mjög var í
tísku á þessum tíma."
— Heldurðu að Islendingar hafi breyst í viðmóti við útlend-
inga á síðustu árum?
„Ég las nýlega bók, í sambandi viö rannsóknina mína, um
þjóðir sem fjandsamlegar eru útlendingum, m.a. ferðamönn-
um. Þar eru Islendingar ofarlega á blaði, ásamt Frökkum, eða
öllu heldur Parísarbúum sem heimsfrægir eru fyrir óliöleg-
heit og hroka, sem íslenskir ferðamenn hafa stundum kvartað
undan! En í íslensku sveitunum finnur maður enn vott af sið
sem tíðkast í Afríku en hann er sá að halda myndarleg boð ef
á annað borð er verið að bjóða fólki heim og gefa þá allt sem
til er. Borðin svigna undan veitingunum sem maður verður að
þiggja til þess að móðga ekki gestgjafana."
— Hvaða þjóðir komast auðveldast yfir kúltúrsjokkið í Afr-
iku?
„Norðurlandabúar eru vel undirbúnir áður en þeir koma
og komast nokkuð vel frá þessu. Fólk sem ég hef kynnst frá
austantjaldslöndunum er lang fordómafyllst. Hjá því rekst
maður á skoðanir sem núorðið er löngu liðin tíð að nokkur
maður hafi orð á. Þaö fólk liefur greinilega ekki verið búið
undir dvölina í Angóla."
— Hvað er helst til ráða fyrir þá sem fara til útlanda og verða
fyrir kúltúrsjokki?
„Það er mikilvægt að hafa samband við einhvern frá sama
menningarsvæði sem hefur svipaða reynslu og maður sjálfur
og maður getur spjallað við. Auðvitað breytist maður og kemst
að raun um að það er mjög margt sem verður að túlka öðruvísi
en maður hefur gert í sinni eigin menningu. Sannleikurinn er
aldrei einn eða algildur. Það er hægt að líta á málin frá svo
mörgum hliðum og ég held að það sé ekki fyrr en maður hefur
þroskast að þessu marki sem manni fer að líða vel og kemst
í það jafnvægi og samræmi sem til þess er nauðsynlegt. Ég hef
tekið eftir þvi að enda þótt vankunnátta í tungumáli sé talsverð
hindrun í tjáningu eru margir sem ná mjög góðu sambandi,
þótt þeir geti ekki tjáð sig. Skapgerð fólks hefur sitt að segja.
Svo má ekki gleyma því að þetta er tvíbent, það er ekki bara
aökomufólkið sem er fordómafullt, heldur heimamenn líka.
Það er hættulegt að túlka allt út frá sínum aðstæðum. Þá er
maður farinn að haga sér eins og nasistarnir á sínum tíma.
Þessi hugsunarháttur hefur verið að skjóta upp kollinum í Evr-
ópu undanfarið og vekur óhugnað."
Margrét Einarsdóttir viö sundin blá.