Pressan - 11.03.1993, Qupperneq 25

Fimmtudagurinn 17. mars 1993
FAGRAR LISTIR
PRESSAN 25
Mikil upplifun en
feiknaábyrgð
Það er gnægð af mönnum
sem ljúga opinberlega en eru
ekki sóttir til saka. Svo eru aðrir
sem segja það sem þeim fmnst
réttast og sannast og eru dæmd-
ir fyrir meiðyrði. Það kann að
virðast einkennileg árátta að
vilja tukthúsa þá menn sem
segja hug sinn fremur en hina
sem ljúga, en það kann að vera
að löggjafmn nenni ekki að elt-
ast við lygarana, þeir eru jú svo
margir.
Skáld hafa oft verið með
munninn opinn þegar aðrir
þögðu. Nokkur skáld hafa verið
dregin fyrir dómstóla hér á
landi fyrir að segja það sem ekki
mátti segja og dæmd sek um
meiðyrði. En hvað sögðu skáld-
in og um hvern?
ÞÓBERGUR OG HITLER
Fyrst víkur sögunni að Þór-
bergi Þórðarsyni, sem snemma
á fjórða áratugnum tók að sér
að segja það sem segja þurfti
um Hitler. Greinar Þórbergs um
fólskuverk nasista birtust í Al-
þýðublaðinu og vöktu mikla at-
hygli. Á einum stað kallaði Þór-
bergur Hitler ómenntaðan ösk-
urapa og í sömu grein voru
kanslarinn þýski og kumpánar
hans nefndir „heilaleysinginn
Hitler, morfínistinn Goering og
þessi Goebbels, sem á myndum
lítur út eins og glæpamaður".
Þegar Þórbergur birti síðan
fyrsta hluta greinarinnar Kvala-
þorsti nasista, þar sem hann
lýsti mjög nákvæmlega pynt-
ingaraðferðum Gestapó, þá var
þýsku stjórninni nóg boðið.
Þýski konsúllinn á fslandi
krafðist þess að íslenska ríkis-
stjórnin kæmi í veg fyrir að Al-
þýðublaðið birti framhald
greinarinnar. íslenska ríkis-
EINAR BRAGI
Hann skrifaði um undir-
skriftasöfnun Varins lands
og var stefnt fyrir þessi um-
mæli:„Upp errisinn hópur
hugprúðra dáta, sem grát-
biðja þjóðina að hefja
minningaár ellefu alda bú-
setu í landinu á þvi að und-
irrita beiðni um erlenda
hersetu á íslandi."
stjórnin tók kæruna til greina.
Dómsmálaráðherra fýrirskipaði
rannsókn á málinu og sendi
lögreglustjóra bréf þar sem
fram kom að dómsmálaráðu-
neytið gerði ráð fyrir að lög-
reglustjóri hindraði útkomu Al-
þýðublaðsins með framhalds-
grein Þórbergs. Alþýðublaðið
neitaði hins vegar áð hætta við
birtingu greinarinnar og í fram-
haldi af því höfðaði þýska ríkið
mál gegn Þórbergi og Alþýðu-
blaðinu. Sú grein hegningarlaga
sem sögð var hafa verið brotin
hljóðar svo: „... meiði maður
útlendar þjóðir, sem eru í vin-
fengi við konung með orðum,
bendingum eða mynduppdrátt-
um... án þess að tilgreina
heimildarmann sinn, þá varðar
það fangelsi.“ Nefnd voru sér-
staklega ummæli Þórbergs um
Hitler, en í greininni nefndi
Þórbergur hann „sadistann í
kanslarastólnum þýska“.
I undirrétti var Þórbergur
sýknaður, en málinu var vísað
ÞORGEIR ÞORGEIRSSON
Hann sakaði yfirmenn lög-
reglu um að„... hafa
brenglaða réttlætisvitund
og misnota aðstöðu sína til
að lofa hrottum og illmenn-
um að þægja sínu brengl-
aða tilfinningalífi".
til Hæstaréttar. Þórbergur íhug-
aði um tíma að verja sig sjálfur
og til er grein sem hann hafði
hugsað sem eins konar varnar-
ræðu í Hæstarétti. Þar er hann
enn sem fýrr ómyrkur í máli í
garð Hitlers: „Hann gargar og
skekur sig framan í áhorfend-
urna eins og sjúklingur sem
hefur brotist út af vitfirringa-
hæli... mikill hluti .hinnar
þýsku þjóðar finnur innilegustu
óskir hjartans anda í þessu
órökstudda öskri hins sálsjúka
manns.“ í greininni spáði Þór-
bergur blóðugu stríði og falli
nasismans.
Hæstiréttur íslands sakfelldi
Þórberg og gerði honum skylt
að greiða þýska ríkinu einhverja
aura og hlýtur það að teljast
með eymdarlegri dómum í ís-
lenskri réttarsögu. Sagt er að
mörgum árum seinna hafi Þor-
bergur sagt að einhverju sinni
hefði hann verið dæmdur fýrir
ærumeiðandi ummæli, en sér
væri ómögulegt að muna hver
fýrir þeim hefði orðið.
THOR OG KRISTMANN
í maí 1963 birtist grein í
tímaritinu Birtingi eftir Thor
Vilhjálmsson þar sem höfundur
fór hörðum orðum um þá
ákvörðun alþingis að veita
Kristmanni Guðmundssyni
hæstu listamannalaun ásamt
Laxness, Kjarval, Gunnari
Gunnarssyni og fleirum. í um-
mælum sem hljóta að teljast
með þeim hressilegri sem rit-
höfundur hefur viðhaft um
annan sagði Thor: „Það er óaf-
máanleg svívirðing frá hendi
stjórnmálamanna í garð ís-
lenskrar menningar að láta
mann eins og Kristmann Guð-
mundsson hafa hæstu lista-
mannalaun. Það jafngildir því
að hrækja í andlitið á hverjum
einasta raunverulegum lista-
manni þessa lands og spræna
yfir alla þjóðina.“ Thor hæddist
síðan að þeim starfa Krist-
manns að ganga milli skóla og
kynna bókmenntir fýrir ung-
lingum, en það starf hafði ís-
lenska ríkið veitt honum.
Kristmann hafði fengið á sig
margar gusur á ferli sínum en
nú var þolinmæði hans á þrot-
um, hann stefndi Thor og fór
fram á skaðabætur.
Thor ákvað að verja sig sjálf-
ur og beitti bæði háði og hörku í
málsvörn sinni. Hann benti á að
sér hefði ekki verið birt stefnan
fyrr en rúmum sex mánuðum
eftir útkomu tímaritsins en
heimild til að höfða einkamál
fellur niður sex mánuðum eftir
að sá sem heimildina hefur fékk
vitneskjuna um þann sem hann
ætlar sekan. Thor benti á að
Kristmann gegndi því ábyrgð-
arstarfi að kynna bókmenntir í
skólum og þyrfti vegna þess
starfa að kynna sér það hvað
væri að gerast hverju sinni í
bókmenntaheiminum. Það að
hann skyldi ekki hafa lesið eitt
virtasta bókmenntatímarit
segir Þór Tulinius
sem setur upp
Tartuffe í
Borgarleikhúsinu
Leikarann Þór Tulinius
þekkja orðið flestir sem sækja
leikhús af einhverju viti, ekki
síst þeir sem séð hafa Stræti, þar
sem hann fer með eitt aðalhlut-
verkanna. Þór kannast hins veg-
ar færri við í hlutverki leikstjór-
ans, sem er ekki að undra því
hann hefúr lítið fengist við slíkt.
Nú bregður hins vegar svo við
að hann hefúr tekið að sér leik-
stjórn á 17. aldar verkinu
Tartuffe eftir Moliére, sem sýnt
verður í Borgarleikhúsinu.
„Þetta er í fyrsta sinn sem ég
leikstýri verki í öðru stóru leik-
húsanna, en áður hef ég meðal
annars í tvígang leikstýrt leik-
hópnum Þíbilju,“ segir Þór. „-
Þetta er mikil upplifún en ekki
síst feiknaábyrgð.“
Tartuffe er skrifað á tímum
öflugs kirkjuveldis og mikils
gjálífis, en hvorttveggja, auk
hræsninnar, var með uppáhald-
sviðfangsefnum Moliéres. I
verkinu er dregin upp mynd af
útsmognum nautnaseggi sem
lýgur sig inn á fádæma hófsama
og kristilega, en ríka fjölskyldu
af borgaraættum. Þótt gagnrýni
á valdamikla og hræsnisfulla
kirkju teljist meginboðskapur
verksins má ekki láta sér sjást
yfir gjálífið, spillinguna, ofheysl-
una og ekki síst þann sannleika
sem Tartuffe beitir fyrir sig.
„Tartuffe er þó fýrst og fremst
gamanleikur,“ segir leikstjór-
inn.
Þór segir samstarfið við leik-
arana hafa gengið prýðilega og
hafi þeir sýnt bæði þolinmæði
og skilning þegar mistök byrj-
andans hafi gert vart við sig.
Jafnframt segist hann afar
ánægður með ytri umgjörð sýn-
ingarinnar, bæði búninga og
leikmynd. „Eðlilega er ég hins
vegar ögn smeykur við við-
brögð væntanlegra áhorfenda
jafnvel þótt ég sé ánægður með
ÞÓRTULINIUS
Leikstýrir í fyrsta sinn í
Borgarleikhúsinu, en fram
að þessu hefur hann fremur
verið þekktur fyrir leik sinn.
vinnuna, en það er varla hægt
að tryggja að allir hafi sama
húmor og maður sjálfur.“
Myndlist
• íslenskt landslag
1900-1945 nefnist sýning
sem opnuð verður á Kjar-
valsstöðum á laugardag. Á
sýningunni eru um 120
myndir eftir 26 listamenn
sem allir fengust við gerð
landslagsmynda á þessu
tímabili. Opið daglega kl.
10-18.
• Rut Rebekka Sigurjóns-
dóttir opnar sýningu á
smámyndum sínum í FÍM-
salnum á laugardag.
• Magnús Pétur Þor-
grímsson opnar leirlistar-
sýningu í Stöðlakoti á laug-
ardag.
• Helgi Þorgils Friðjóns-
son sýnir um þessar mundir
verk sín í húsakynnum Hús-
gagnadeildar Pennans, Hall-
armúla. Opið á verslunar-
tíma.
• Gerda Cook, myndlistar-
konan hollenska, sýnir í sal-
arkynnum Menningarstofn-
unar Bandaríkjanna. Opið
virka daga kl. 11.30-17.45.
• Elías Hjörleifsson hefur
opnað myndlistarsýningu í
Galleríi G-15.
• Medúsu-hópurinn sýnir
verk sín í Gerðubergi. Opið
mánudaga til fnnmtudaga kl.
10-22, föstudaga kl. 10-16 og
laugardaga kl. 13-16.
• Fimm Faereyingar sýna
nú verk sín í Norræna hús-
inu. Þeireru Amariel
Norðoy, Bárður Jákupsson,
Tróndur Patursson, Marius
Olsen og Torbjörn Olsen.
Opið daglega kl. 14-19.
• Torfi Lúthersson sýnir
málverk sín í Perlunni.
• William Labeij í Portinu.
Lýkur á sunnudag. Opið alla
daga netna þriðjudaga kl.
14-18.
• Bryndís Þórarinsdóttir
sýnir (kaffistofunnni Lóu-
hreiðri í Kjörgarði.
• Helena Guttormsdóttir
sýnir málverk sín í Galleríi
Úmbru. Opiðþriðjudaga til
laugardaga kl. 13-18 og
sunnudagakl. 14-18.
• Björgvin Björgvinsson
sýnir í Portinu, Hafnarfirði.
Opið alla daga nema þriðju-
daga kl. 14-18.
• Ásta Ólafsdóttir í Gerðu-
bergi. Opið mánudaga tií
fimmtudaga kl. 10-22 og
föstudaga og laugardaga kl.
13-16.
• Inga Elín Kristinsdóttir
sýnir margbreytileg gler-
listaverk í Galleríi Sævars
Karls. Opið á verslunartíma.
• Hreinn Friðfinnsson.
Yfirlitssýning á verkum hans
í Listasafni íslands. Opið alla
daga nema mánudaga kl.
12-18.
• Ásgrímur Jónsson.
Ásgrímssafn Opið um helgar
kl. 13.30-16.
• Ásmundarsafn. Bók-
menntirnar í list Ásmundar
Sveinssonar. Opið alla daga
kl. 10-16.
• Samúel Jóhannsson í
Listhúsinu í Laugardal. Opið
alla daga kl. 10-18, nema
sunnudaga kl. 14-18.
• Þorvaldur Þorsteinsson
hefur opnað sýningu í
Slunkaríki á (safirði. Opið
miðvikudaga til sunnudaga
kl. 16-18.
Sýningar
• Níels Hafstein opnar
sýningu sína á bókverkum,
lausblaðabókum og fylgi-
hlutum í Nýlistasafninu á
laugardag.
• Fréttaljósmyndasýning
Blaðamannafélags íslands
stendur yfir í Listasafni al-
þýðu. Lýkur á sunnudag.
• Höndlað í höfuðstað
nefnist sýning í Borgarhúsi
um sögu verslunar í Reykja-
vík.
LEIKHÚS
Ekki í kvöld, elskan
„Að mínu matifara ágcetir leikhœfileik-
ar Ingvars, Lilju og Guðrúnar til spillis í
þessu fáránlega leikriti. Svonagetur
árangurinn orðiðþegar ritstjórinn er
rauður köttur sem vill upphefja sig í
guðatölu. “
STUND GAUPUNNAR
EFTIR PER OLOV ENQUIST
LEIKSTJÓRIBRÍET HÉÐINSDÓTTIR
ÞJÓÐLEIKHÚSIÐ
®
Stund gaupunnar fjallar um
ungan mann sem hefur myrt
tvær manneskjur og ræðst síð-
an með skærum á þá þriðju og
veldur henni alvarlegum lík-
amsmeiðingum. í leikskrá er
látið að því liggja að höfundur
hafi með þessu verki ætlað að
vekja spurningar um hina
dýpri merkingu trúar, vonar og
kærleika. Það má vel vera að
hann fari þessa sérkennilegu
leið í leit að æðri sannleika, en
vandinn er sá að frekar en að
spyrja leitast hann við að svara
höfuðspurningum sjálfs sín á
svo yfirborðskenndan hátt að
það hlýtur að móðga sérhvern
áhorfanda með snefil af gagn-
rýnni hugsun.
Svívirðilega gróf afbrot
söguhetjunnar eru gerð að
smáyfirsjónum; morð og lík-
amsmeiðingar eru augljóslega
það ómerkilegir atburðir í
sjálfú sér að höfúndurinn telur
ekki þess virði að eyða í þá
tíma. Hugur morðingjans er
höfúðviðfangsefnið, hugur sem
leikritaskáldið, Per Olov En-
quist, reynir að telja okkur trú
um að sé á einhvern sérkenni-
legan hátt dulmagnaður og
heillandi. Þessi „heillandi“
hugur er meira að segja bein-
tengdur við sjálft almættið,
sem í þessu tilfelli er rauður
köttur! (í leikskránni erum við
einnig upplýst um að Enquist
hafi sjálíur lokað sig inni með
rauðum ketti þegar hann skrif-
aði þetta tímámótaverk og
meira að segja ráðfært sig iðu-
lega við köttinn um gang leiks-
ins.)
1 lok leikritsins er morðing-
inn reiðubúinn að svipta sig lífi
í þeirri trú að þannig komist
hann aftur í hús afa síns, þar
sem „allt muni koma heim og
saman“. En vandinn er sá að
ekkert „kemur heim og sam-
an“ í þessu furðulega leikriti,
þrátt fyrir sífellda endurtekn-
frigu þessa frasa. Enquist kallar
þetta verk dæmisögu, en að
hvaða leyti er það dæmisaga?
Hvernig eigum við að sýna
morðingja samúð á þeim for-
sendum að hann hafi réttlætt
glæp sinn með einföldum rök-
stuðningi: Fólkið sem hann
drap hafði unnið sér það eitt til
sakar að kaupa hús afa hans og
vilja ekki leyfa honum að setj-
astþarað!
Hundalógík af því tagi sem
réttlætir hverskyns illvirki og
öfuguggahátt virðist vinsæl
meðal margra rithöfunda um
þessar mundir. Brian Masters
reynir ákaft í nýjustu bók sinni
um fjöldamorðingjann Jeffrey
Dahmer að skilgreina óhugn-
anlega glæpi Dahmers á for-
sendum einhverra fúrðutrúar-
bragða og gleypir þannig hráa
skýringu Dahmers sjálfs í til-
raunum hans til réttlætingar
eigin gerða. Sumum gæti fúnd-
ist þetta hrífandi kennmgar, en
ég get ekki að því gert að sam-
úð mín beinist að fómarlömb-
um glæpanna og aðstandend-
um þeirra. Þegar allt kemur til
alls skiptir litlu máli hvort
Dahmer sjálfur ímyndaði sér
að hann hefði einhverja sér-
staka köllun til að fremja
ódæðisverk sín. Það réttlætir
ekki gerðir hans og ég trúi ekki
heldur skýringum hans eitt
einasta andartak. Hið sama
gildir um söguhetju Enquists í
leikritinu. Ég get hiklaust tekið
undir orð eins gagnrýnanda
bókar Masters, sem segir að
skilgreining glæpamannsins
sjálfs sé einungis framhald á
glæpum hans. Enquist virðist
trúa því að einhver geistlegur
áhugi morðingjans afsaki
glæpinn.
Ingvar E. Sigurðsson lék
hlutverk morðingjans eins vel
og efni stóðu til. Hinar tvær
persónurnar, leiknar af Guð-
rúnu Þ. Stephensen og Lilju
Þórisdóttur, liðu fyrir áhuga-
leysi höfúndar á þeim. Þær
standa langtímum saman sem
illa gerðir hlutir á sviðinu undir
eintali morðingjans. Það passar
alveg inn í hugmynd höfiindar
um morðingjann að hann virð-
ist alls ekki ógnvekjandi; ekkert
bendir til að konurnar tvær,
innilokaðar í klefanum með
honum, óttist hann hið
minnsta. Þetta er í hæsta máta
óvenjulegt, svo ekki sé meira
sagt. Það var líka óneitanlega
skrítið þegar önnur konan
hleypti sjálfri sér út úr klefan-
um með einu handtaki — klefa
sem samkvæmt leikritinu átti
að vera rammlæstur.
Leikritið er vafalaust athygl-
isvert fyrir þá sem halda að
kaldrifjaðir morðingjar séu í
raun bestu skinn, — jafnvel á
örlítið hærra andlegu plani en
við hin. Að mínu mati fara
ágætir leikhæfileikar Ingvars,
Lilju og Guðrúnar til spillis í
þessu fáránlega leikriti. Svona
getur árangurinn orðið þegar
ritstjórinn er rauður köttur
sem vill uppheíja sig í guðatölu.