Vísir Sunnudagsblað - 29.01.1939, Blaðsíða 3

VÍSIR SUNNUDAGSBLAÐ
3
Ferill þessarar „eiturjurtar“ frá Eftir
Indiánabygðum Suður-Ameríku Stefán
til íslands. Þorsteinsson
Nauðsjmlegasta fæðutegund
vor og sú fæðutegund, er við
vildum síst missa af borðum
vorum, er án efa kartaflan. Séu
leigi kartöflur á borð bornar
með miðdegisverðinum teljum
við liann litils virði.
Það er þvi harla einkennilegt
að gera sér grein fyrir þeim
staðreyndum, að fyrir tiltölu-
lega fáum árum var þessi auð-
ræktaða og í dag sjálfsagða
nytjajurt, mjög lítið þekt og enn
minna notuð til manneldis. Fyr-
ir rúmum 100 árum leit almenn-
ingur liér á landi kartöflurnar
illu auga og menn lögðu sér þær
helst ekki til munns nema út úr
neyð. Fyrir tveim öldum síðan
voru kartöflurnar óþektar með
öllu á Norðurlöndum og þó víð-
ar væri Ieitað.
Heimkynni kartöfluj urtarinn-
ar eru ríkin Peru og Chile á
vestui*strönd Suður-Ameriku.
Það er talið, að Indíánarnir, sem
bygðu l>essi ríki fyr á öldum,
hafi starfað að jurtakynbótum
á fleiri náskyldum viltum jurt-
um af Náttskuggaættinni, sem
enn í dag finnast þar um slóðir.
Á þann liátt eiga þeir að liafa
„uppvakið“ kartöflujurtina eins
iog við þekkjum bana í dag.
Hvort að Indiánamir lögðu sér
kartöfluna til munns eða hvort
það voru 'aðrir eiginleikar þess-
arar jurtar, sem þeir höfðu á~
liuga fyrir, svo sem margvisleg-
ir litir, eiturinnihald þeirra eða
annað þessháttar, keinur fræði-
mönnum ekki saman um.
Það er talið, að kartaflan
flytjist fyrst til Evrópu með
spönskum landkönnuðum um
1560, þá til Spánar og Ítalíu.
Árið 1584 flytst kartaflan til
írlands. Það er noldaið deilt um
það, hverjir hafi fyrst flutt kar-
töfluna til írlands. Sumir halda
þvi fram, að hún hafi flutst
þangað frá Spáni, aðrir að liún
sé þangað komin með breskum
sjómönnum beint frá heim-
kynnum sínum. Til Þýskalands
flytst hún 1588 og nokkru siðar
til Frakklands.
Því fór fjarri, að almenning-
ur tæki kartöflunni opnuin
örmum fyrst i stað. Kartaflan á
sér langa baráttusögu í Evrópu,
og það líða ekki aðeins áratug-
ir, heldur aldir áður en hún er
viðurkend hin ágæta nytjajurt,
sem hún er. Menn fundu henni
margt til foráttu, en einkum
þótti hún varliugaverð vegna
þess, að hún var „eiturjurt“.
Mönnum bar heldur ekki sam-
an um það, liverra liluta jurt-
arinnar ætti að neyta. Sumir
liéldu þvi jafnvel fram, að það
væri grasið, aðrir að það væri
aldinin (fræin), og er varla að
vonum, að það aumingja fólk,
er lagði sér þessa jurtaliluta til
munns hafi verið mjög hrifið.
Það eru til margar sögur frá
þessu útbreiðslutímabili kartöfl-
unnar, og hvað sem sannleiks-
gildi þeirra viðvíkur, þá eru
sumar all-skringilegar og sjálf-
sagt táknrænar frá þvi timabili.
Það er sagt, að Friðrik mikli
hafi liaft mikinn áhuga fyrir
kartöflurækt. Sagan segir, að
hann liafi látið rækta mikið af
kartöflum á húgörðum sínum
og úthýtt þeim siðan milli
hænda. Hvatti liann þá síðan til
þess að rækta og horða þær. En
þar sem honum þótti árangur-
inn ekki vera sem skyldi, lét
hann kalla hændurna heim á bú-
garðana og þröngvaði þeim með
hervaldi til að snæða „eitur-
jurt“ þessa.
I Fralddandi mun hið opin-
hera einnig liafa látið rækta
kartöflur í sama augnamiði og
Friðrik mikli lét gera. Segir
sagan að þessari ræktun hafi lít-
ill gaumur verið gefinn af al-
menningi fyr en það snjalhæði
var tekið upp að liengja upp
skilti við garðana, sem á var
letrað „Bannað að stela kar-
töflum. Varið ykkur á hundin-
um“ og annað þvíumlíkt. Fór
þá fyrst að koma skriður á kar-
töfluræktina í Frakklandi!
Lengi framan af er kartöflu-
jurtin fyrst og fremst ræktuð
sem skrautjurt í þessum lönd-
um, en úlbreiðslan virðist fyrst
og fremst aukast i sambandi við
styrjaldir, hungursneyðir og
aðra óáran.
Til Danmerkur flytst kartafl-
an fyrst árið 1719, en það er þó
ekki fvr en löngu seinna að kar-
töfluræktarinnar gæti þar svo
sögur fari af.
Til íslands fluttust kartöflur
árið 1759. Það var Björn Hall-
dórsson prófastur i Sauðlauks-
dal, er fyrstur varð til að flytja
þær inn. Kartöflurnar komu
ekki fyr en 6. ágúst um sumar-
ið og varð því uppskeran sama
og engin þá um haustið. Sira
Björn fékk nýja sendingu 4.
júni vorið eftir og góða upp-
skeru um haustið 1760. Guð-
laugur Þorgeirsson prófastur í
Görðum á Álftanesi mun hafa
verið næstur sira Birni í fram-
takssemi með kartöflurækt.
Eggert Ólafsson borðaði lijá
lionum kartöflur haustið 1762,
er þar liöfðu vaxið um sumarið
og hefir það að líkindum verið
þriðja sumarið sem sira Guð-
laugur ræktaði kartöflur í Görð-
um.
Reynslan varð hér á landi sú
sama og í öðrum löndum, kar-
töflurnar þurftu tíma til að
ryðja sér til rúms. Þó er sagt,
að uin 1790 liafi kartöflugarðar
verið við flesta bæi á Álftanesi.
Þar mun áhrifa frá Thodal
stiptamtmanni mest liafa gætt
í þeim. efnum. Þeir Thodal og
eftirmaður lians i embættinu,
Levetzau, létu sér mjög ant um
viðgang kartöfluræktarinnar
liér á landi.
Noklair skriður komst þó
fyrst á kartöfluræktina hér á
landi í hyrjun 19. aldarinnar.
Var það sjö ára striðið (1807
—1814) og örðugleikar þeir,
sem það hafði í för með sér,
sem átti sinn þátt i þessu.
Nú má svo lieita, að hvar sem
komið er að bygðu hóli á Islandi
séu ræklaðar kartöflur og þó
ræktum við að eins einn þriðja
af því, sem við þurfum að rækta
— og neyta -— svo vel sé.
Þannig hefir kartaflan farið
sigurför um mestan hluta jarð-
arinnar, og það er einmitt einn
af hennar mörgu miklu kostum,
eiginleikar liennar til að vaxa
við hin óskyldustu gróðurskil-
yrði. Kartöflur eru ræktaðar í
nyrslu bygðum Noregs (70° u.
hr.), þær eru ræktaðar í Norð-
ur-Afriku. Þær eru rælctaðar
jafnt i úthafs- sem meginlands-
loftslagi. 1 Þýskalandi sér mað-
ur að kartöflur eru ræktaðar í
þurrum og næringarsnauðum
sandjarðvegi, í Hollandi eru þær
ræktaðar í hinum „feitasta
m arsh-j ar ðvegi“.
I ríki náttúrunnar er lcartöflu-
jurtin ekki að eins æfintýrajurt,
hún er sannkölluð undrajurt.
ERROL FLYNN OG LILY DAMITA
áttu sex vikna dvöl saman í París nú nýlega, en enginn getur
lmeykslast á slíku, ]>ví að þau eru lijón. Eru þau komin heim
til Bandaríkjanna og tekin til starfa.