Vísir Sunnudagsblað - 30.11.1941, Blaðsíða 2

2
VISIR SUNNUEfcAGSBLAÐ
greina landslag og staðhættir
o. fl.
Frárennslislaus stöðuvötn. Eg
skal geta þess, til að koma i veg
fyrir misskilning, að 'eg nota
frárennsli aðeins um ofanjarð-
arfrárennsli, en neðanjarðar-
frárennsli kalla eg niðurrennsli.
Ef yfirborð stöðuvatns á að
haldast jafnt, þarf úrkoman í
vatnið sjálft -þ aðrennsli að vera
jafnt og uppgufun + frárennsli
+ niðurrennsli. I stað þess að
tala um, úrkomu + aðrennsli,
má sleppa aðrennslinu, en miða
úrkomuna við allt úrkomusvæði
vatnsins. Gerir það áætlanir og
röksemdafærzlu einfaldari, að
sumu leyti a. m. k. I því, sem á
eftir fer, verður því úrkoma og
uppgufun miðuð við úrkomu-
svæðið allt.
Virðum nú fyrir oss nokkra
möguleika:
1. Vatnið hefir ekkert niður-
rennsli. Vér getum sett upp
eftirfarandi líkingu: Úrkoma -f-
uppgufun = frárennsli + aukn-
ing vatnsins. Síðasti liðux-inn
kemur auðvitað til frádráttar,
ef lækkar í vatninu, en verður
núll, ef vatnið stendur í stað.
Uppgufun er að meslu óháð úr •
komunni. Bi-eytingar á úrkomu
koma því allar fram á tveimur
siðustu liðunum í líkingunni,
frárennslinu og vatninu sjálfu,
og liggur i augum uppi, að þess-
ar breytingar fara allar í sömu
átt: Ef úrkoman eykst fram yf-
ir eitthvert visst mark, eykst
frárennslið, og vatnið hækkar,
og líkt er að segja um minnk-
andi úrkomu. Eg segi „fram yf-
ir eitthvert visst mark“, því að
það er ekki nóg, að úrkoman
aukist; ef h.ún er mjög lítil,
minni en sem nemur frárennsl-
inu, heldur áfram að Iækka i
vatninu. „Mai'kið“ er m. ö. o.
frárennslið sjálft. Meðan úr-
koman (eg á hér alltaf við úr-
komuna á öllu úrkomusvæðinu,
svo að auðvitað vei’ður þessi
röksemdafærsla æði ónákvæm,
þegar um stórt úi’komusvæði er
að ræða, þar sem langur timi
getur liðið fi’á því úrkoman fell-
ur, þangað til hún rennur i vatn-
ið) er minni en frárennslið,
heldur áfram að lækka í vatn-
inu, en allan þann tíma, sem
úrkoman er meiri en frárennsl-
ið, hækkar í því. Mismunurinn
á vatnsboi’ðinu sjálfu fer eftir
því, hvort frárennslið er þröngt
eða vítt, verður auðvitað þeim
mun meii’i, sem fai’vegurinn er
þrengri.
Nú eru þrír kostir fyrir
hendi;
a. Uppgufun er minni en úr-
koman (miðað við ársmeðaltal).
Vatnið hefir frárennsli, og gilda
um það hugleiðingarnar hér að
ofan. Frárennslið verður þeim
mun meira (áin eða lækurinn),
sem munurinn á uppgufun og
úrkomu er meiri. Annars fer
magn frárennslisins auðvitað
eftir stærð úi’komusvæðisins. I
langvarandi þurrkum getur frá-
rennslið þoi’nað upp, og er vatn-
ið þá orðið að frárennslislausu
vatni (sjá b.).
b. Uppgufun = úrkoman.
Vatnið er að öllum jafnaði frá-
rennslislaust. I líkingunni liér
að ofan fellur frárennslið nið-
ur, og koma því úrkomubreyt-
inganiar fx’am á siðasta liðnum
einum. Verða þvi yfii’borðs-
breytingar vatnsins miklu meiri
en í vötnum með frárennslí. Þá
tíma af árinu, og þau árin, sem
uppgufun er meiri en úrkoman,
lækkar yfirborð vatnsins, en þau
tímabil, þegar úrkoman er meiri
en uppgufunin, hækkar það.
Getur svo farið, að hækkunin
verði það mikil, að vatnið fái
frárennsli um stundarsakir.
c. Uppgufun er meir en úr-
koman. Þessi möguleiki er tek-
inn með fyrir foi’msins sakir að-
allega, því að í þessu tilfelli get-
ur ekkert vatn myndast, nema
þá pollar eða tjarnir um stund-
arsakir, eins og drepið verður á
hér á eftir.
2. Vatnið hefir takmarkað nið-
urrennsli. (Ef niðui’rennslíð
væri ótakmarkað, gæti auðvitað
ekkert vatn safnazt fyrir). Vér
getum í-itað líkinguna þannig:
Úrkoma = (uppgufun + niður-
rennsli) = frárennsli + aukn-
ing vatnsins. Og með því að
laka uppgufun og niðurrennsli
saman i eitt, má viðhafa sömu
röksemdafærslu og hér að ofan.
Af fi'amansögðu er ljóst, að
skilyrðið fyrir því„ að vatn sé
frárennslislaust, er þetta: Upp-
gufun + niðurrennsli = úr-
koma, miðað við meðaltal
nfargra ára og allt úrkomu-
svæði vatnsins.
Allir kannast við tjarnir eða
polla, sem þorna upp á viss-
um timum árs, én geta þess á
milli orðið allstór. I þeiin er upp-
gufun + niðurrensli yfir árið
meiri en úrkoman. Hinsvegar
hafa menn ekki daglega fyrir
augum frárennslislaus vötn,
sem aldrei þorna upp, eða sjald-
an, en þó eru þau víða til, bæði
hér á landi og annarsstaðar. Hef-
ir Geir Gigja nýlega skrifað rit-
gerð, þar sem hann gerir tvö
þeirra að umtalsefni, og þó að-
allega annað, Iíleifarvatn. Nefn-
ir hann ritgerðina „Leyndardóm
Kleifarvatns“, og birtist hun i
Sunnudagsblaði Vísis 26."okt.
s.l. og síðan sérprentuð. Kemur
hann þar fram með einfalda
skýringu á þeim breytigum, sem
yfirborð Kleifarvatns er undir-
oi-pið og hafa orðið mörgum
umhugsunarefni og ásteytingar -
steinn, og má þó undarlegt heila,
a.m.k. þegar lausn ráðgátunnar
er fengin. Geir Gígja hefir að
vísu ekki kafað til botns i leynd-
ardómnum, en hann á heiður-
inn af því að hafa fyrstur manna
svitt blæjunni til hliðar, svo að
öðrum er nú greiður gangur inn
í lielgidóminn.
Geir Gígja heldur því fram,
að aðalorsök yfirborðsbreyt-
inganna a Kleifarvatni séu
breytingar á úrkomunni. Tilgálu
sína rökstyður hann meðal ann-
ars með samanburði á yfirborðs-
breytingum Kleifarvatns og
breytingum ársúx’komunnar á
Eyrarbakka. Með þvi að hér er
komið eigi alllítið inn á svið
veðurfræðinnai’, leyfi eg mér að
leggja liér orð i belg, ef verða
mætti, að málið stæði Ijósara
fyrir mönnum eftir en áður.
„Leyndardómur Kleifarvatns.“
Þess var getið hér að ofan, að
skilyrðið fyrir því, að frárennsl-
islaust vatn myndist, væri þetta:
Uppgufun + niðurrennsli = úr-
koma. Þótt engar mælingar lxafi
verið gerðar á uppgufun hér á
landi, má þó slá því föstu, eins
og þegar hefir vei’ið vikið að,
að hún er miklu minni en úr-
koman. Af því leiðir óhjá-
kvæmilega, að öll frárennslis-
laus Vötn hljóta að hafa niður-
rennsli. Vötn, sem ekkert niður-
rennsli hafa, eða minna en sem
neniur mismuninum á úrkomu
og uppgufun, hljóta að hafa frá-
rennsli. Um Kleifarvatn hefir
því jafnan verið haldið fram,
að það hefði niðurrennsli, en hitt
hygg eg, að mönnum hafi ekki
verið ljóst, að svo hlaut að vera,
annars væri úr því frárennsli.
„Leyndardómur Kleifai’vatns“,
þ.e.a.s. hækkanir þess og lækk-
anir, er því enginn leyndardóm-
ur, heldur sjálfsagður hlutur,
sem flestum ef ekki öllum vötn-
um er sameiginlegur. Þá fyrst
mætti tala um leyndardóm, ef
Kleifarvatn liækkaði og lækk-
aði ekki, það mundi þurfa al-
veg sérstakrar rannsóknar við.
Og það má heita kynlegt, að öll-
um þeim, sem um þettamálliafa
hugsað, skuli ekki hafa hug-
kvæmzt hið rétta og eðlilega or-
sakasamband á milli úrkomu-
breytinga og yfirborðsbreytinga
þessa vatns, sem og allra ann-
arra vatna. Það hefir enginn
sýnt fram á, að breytingar Iíleif-
arvalns séu ekki í samræmi við
úrkomuna. Og ef einhver skyldi
vilja véfengja, að úrkoman væri
aðalgerandinn í breytingum
Kleifarvatns, þá yrði sá hinn
sami að sýna fram á ósamræmi
í breytingum vatnsins og úr-
komunni við Iíleifaravatn. Línu-
ritin, sem hér fylgja og Geir
Gígja hefir góðfúslega leyft mér
að birta með þessári grein, sýna,
að gott samræmi er á milli úr-
komunnar á Eyrarbakka og yf-
irborðsbreytinga Kleifarvatns.
Þótt sýna mætti fram á, að það
gæli verið betra, þá afsannar það
ekki tilgátu Geirs, m. a. vegna
þess, að úrkoman á Eyrarbakka
er vitanlega ekki hin sama og
úrkoman við Kleifarvatn. Þessi
samanburður virðist þvi leiða
góð rök að þvi, að ekki þurfi
að leita annarra skýringa á yfir-
borðsbreyting'um vatnsins en
þeirra, sem Geir Gígja setur
fram.
Niðurrennsli Kleifarvatns.
Ef um nokkurn leyndardóm
er eftir þetta að ræða i sam-
bandi við Kleifarvatn, þá er
liann fólginn í því, hvernig nið-
Efri hlutinn j(I.) sýnir ársúrkomu á Eyrarbakka 1924'—40. — NetSri
hlutinn (Il.) sýnir mælingar þær. sem geröar hafa veriö á vatnshæö
Kleifarvatns á sama tímabili.