Vísir Sunnudagsblað - 31.05.1942, Qupperneq 1

Sunnudaginn 31. mai
15. blaö
Höfuðbólið forna, Strönd
í Selvogi
og
Strandarkirkj a.
Eftir A. J. Johnson.
Inngangsorð.
Líldegt má telja, að Strandar-
kirkja í Selvogi sé alþjóð manna
á þessu landi kunnust að nafni
af öllum kirkjum landsins.
Glöggt merki þess eru áheitin,
sem streyma í stríðum straum-
um til hennar, árið út og árið
inn, ár eftir ár, frá ungum og
gömlum, konum og körlum, allt
frá yztu annesjum til efstu
byggða. Þó vita vafalaust ekki
allir áheitendur, í hvaða héraði
eða sveit kirkjan er. Þess hefir
t. d. orðið vart, að ýmsir ætla
að kirkjan sé norður á Strönd-
um (í Norður-Isafj.eða Stranda-
sýslum), af því að hún her nafn-
iðyStrandarkirkja, en nafn sitt
hefir hún fengið af höfuðbólinu
forna, Strönd í Selvogi í Árnes-
þingi.
Oft fór eg á unglingsárum
minum nálægt Strönd og
Strandarkirkju, er eg fór til sjó-
róðra, eða skreiðaferðir út í
Grindavík, en ekki man eg til,
að eg hafi komið nema einu
sinni í Selvoginn í þeim ferðum,
og aldrei í Strandarkirkju, af
því að alfaraleiðin lá fyrir norð-
an byggðina. Um mörg undan-
farin ár hefi eg haft hug á þvi,
að koma í Selvoginn og skoða
Strandarkirkju, — þetta merki-
lega guðshús, sem alla storma
— í öllum skilningi — byltingar
(Og breytingar, hefir staðið af
sér, og hefir um langa tíð staðið
einstakt, og stendur enn, kipp-
korn frá næsta byggðu bóli. Úr
þessu varð þó ekki fyrr en s.l.
sumar. Sunnudaginn 3. ág. s.l.
hrá eg mér austur í Þjórsárdal,
en ákvað að nota daginn eftir
(frídag verzlunarmanna), til
þess að fara út að Strandar-
kirkju. Mér liafði hugkvæmst,
að reyna að fá* fjarskyldan
frænda minn, séra Ólaf Magn-
ússon, fyrrum prófast í Arnar-
bæli, nú búsettan að Yxnalæk í
Ölfusi, til að koma með mér.
I austurleiðinni á sunnudags-
morguninn lagði eg drög að þvi,
að hann kæmi með mér daginn
eftir út í Selvog, og reyndist
það auðsótt mál. Gisti eg svo hjá
honum næstu nótt, — en fólk
mitt úr Þjórsárdalsförinni hélt
áfram heim — og næsta morg-
un, 4. ág., lögðum við af stað vel
ríðandi. Óþarft er að taka það
fram, að skemmtilegri ferðafé-
laga en séra ,Ólaf var ekki unnt
að fá, og öllu var óhætt um það,
að hann þekkti leiðir úr Ölfusi
til Selvogs, sem hafði þjónað
Selvogsþingum um fjölda ára.
Fórum við hina efri leið út
eftir, þ. e. út hjá Hjalla, en til
baka um kvöldið, frá Hrauni
og austur yfir engjar, fyrir neð-
an Arnarbælisforir, um Arnar-
bæli og Auðsholt, og síðan upp
með hinum milda áveituskurði
til Öxnalækjar. Þessa „presta-
leið“ liafði eg aldrei farið, en
þótti gaman að eiga þess kost, að
fara hana einu sinni. Aldrei hefi
eg séð annað eins gx-as á engjum,
eins og þarna, nema í Safamýri
og Holti undir Eyjafjöllum. —
Sumstaðar var að eins skilið
milli flekkja. — Veður var bjarl
og hægt, en sólarlaust, — þang-
að til að við komuni að Strand-
arkirkju, þá birti lil og sólin
hellti geislaflóði sínu yfir láð og
lög, og stóð svo allt til lcvölds.
Einhverju smávegis hafði eg
lieitið á kirkjuna, til þess að fá
sólskin við hana, — og hún varð
sannarlega vel við, en stórfelldu
regni útdeildi hún okkur í Þjórs-
árdalnum, en eg sagði, að það
væri samferðafólkinu að lcenna.
Eg fer svo ekki lengra út í ferða-
söguna. Ferðin gekle „eins og i
sögu“. Við komum sameiginlega
til Guðmundar bónda í Nesi, og
dóttur lians og manns hennar,
er búa i næsta bæ við kirkjuna
(Torfabæ), og fengum ágætar
viðtökur, en séra Ólafur þurfti
vitanlega að lofa sínum gömlu
og góðu sóknarbörnum að sjá
sig, og fór eftir bæjaröðinni, til
þess að heilsa upp á þau.
Hjónin á Bjargi fóru með okk-
ur í kirkjuna; er bóndinn
kirkjuvörður og að mig minnir
safnaðarfulltrúi — en húsfreyj-
an organleikari.
o
Það, sem hér verður sagt um
Strönd og Strandarkirkju frá
fyrri tímum, styðst í meginat-
riðum við ágæta ritgerð eftir
dr. Jón Þorkelsson þjóðskjala-
vörð, er birtist í Blöndu fyrir
nær aldarfjórðungi.
o
Um Strönd.
Samkvæmt elztu heimildum
vita menn lítið um Selvoginn.
Landnáma segir að hann hafi
verið numinn af manni, sem
nefndur er Þórir haustmyrkur.
Síðan er hans lítið getið fyrr en
á 13. öld. Þá var það, að Snorri
Sturluson orkti kvæði um Skúla
jarl, er Sunnlendingar hæddust
mikið að, og Þóroddur í Selvogi
fékk mann til að yrkja skopvísu
um Snorra. Ef til vill hefir þessi
Þóroddur verið af ætt Hjalla-
manna í Ölfusi, sbr. nafnið, og
fyrirliði þeirra Selvogsmanna á
þessum tíma, og kannske búið á
Strönd. Árið 1238 lét Gissur jarl
Þorvaldsson „taka upp bú“
bóndans á Strönd, er hét Dufgus
Þorleifsson og „ræna þar öllu
fénu“. Dufgus þessi hafði áður
húið á tveimur höfuðbólum í
Dölum, Sauðafelli og Hjarðar-
holti, og „þótti þá mestur bóndi
í Dölum“. Má af því marka, að
þá hefir Strönd verið orðin stór-
býli, er slíkur bóndi er fluttur
þangað. Nokkru síðar, eða um
1275, á Strönd orðið svo mikið
af rekum, að hún togast á við
Hjallamenn, Krýsvíkinga og
jafnvel sjálfan Skálholtsstað.
Og nú fer að líða að því, að
hún verði sannkallað höfuðból
og höfðingjasetur, og hafa mikl-
ir og góðir landkostir og gagn-
semi af sjó margháttuð, vitan-
lega átt sinn þátt í þessu, og að-
alþáttinn. Jörðin Strönd var eitt
af höfuðbólum sömu höfðingja-
ættarinnar i f jórar aldir, eða frá
því um 1300—1700, en það voru
afkomendur Erlends lögmanns
jÓlafssonar ins sterka, föður
Hauks lögmanns og Landnámu-
ritara (Hauksbókar).
Erlendur sterki og afkomendur.
Á síðasta hluta 13. aldar átti
Erlendur lögmaður sterki bæði
Strönd og Nes í Selvogi, og hef-
ir líldega haft bú á báðum jörð-
unum, og talið er að hann sé
grafinn á öðrum hvorum þess-
ara fornu kirkjustaða.
Líklegt þykir, að Haukur lög-
maður hafi búið á Strönd, bæði
fyrir og eftir aldamótin 1300,
er hann var lögmaður (1294—
1299), og eins er hann hafði völd
um Suðurnes (1306—1308). —
Haukur lögmaður fór á efri ár-
um til Noregs og gerðist þar
Gulaþingslögmaður, enda eru
fyllstu líkur til að hann hafi ver-
ið norskur i föðurætt, þ. e. að
jÓlafur afi hans hafi verið Norð-
maður. Haukur andaðist í Nor-
egi 1334.
Annar nafnkunnin’ sonur Er-
lends lögm. sterka var Jón Er-
lendsson á Ferjubakka.
Sonur hans var Flosi officialis
Jónsson, prestur á Stað á Öldu-
hrygg (Staða Stað), en sonur
Flosa var Vigfús á Krossholti í
Miklaholtshreppi, mikill maður
fyrir sér og vafalaust merkur.
Vigfús kvæntist Oddnýju, dóttur
Ketils hirðstjóra Þorlákssonar,
Narfasonar prests á Kolbeins-
stöðum í Hnappadal, Skarðs
Snox-rasonar á Skarði á Skarðs-
strönd. Með Oddnýju hefir Vig-
fús Flosason fengið Kolbeins-
staðaeignii’, og af þeim er kom-
in Kolbeinsstaðaættin siðari, og
Hlíðarendaættin í Fljótshlíð, því
Narfi sonur þeirra var faðir Er-
lendar í Teigi, föður Erlendar