Lesbók Morgunblaðsins - 04.01.2003, Blaðsíða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 4. JANÚAR 2003
H
INN framsýni markgreifi af
Pombal vissi hvað hann var
að gera þegar hann stjórn-
aði uppbyggingu Lissabon
eftir jarðskjálftana miklu
1755, sem lögðu hálfa borg-
ina í rúst. Kjörorðið var;
grafið hina dauðu og gefið
hinum lifandi að borða! Nýskipulagið skyldi
hreint og markað, og forvitnilegt um að litast,
hvergi andvana fletir. Gleggsta dæmið um
framsýni og snilli Pombals er borgarmiðjan í
Baixa-hverfinu, sem hann reisti aftur frá
grunni og er enn snertipunktur mannlífs og
viðskipta, hér ekki tjaldað til einnar nætur.
Nærtækt að upp komi í hugann til saman-
burðar að borgaskipuleggjendur síðustu aldar,
jafnt austan hafs sem vestan, hefðu betur leitað
í mal fortíðar þá ný hverfi skyldu hönnuð. Út-
borgir margar hverjar sótthreinsaðar af öllu
lífi, þannig að ágangurinn er allur í gömlu borg-
arhlutana ef menn vilja hlaða sálartetrið lífs-
mögnum. Yfirsýn og gáfur fylgja ekki endilega
tæknilegum framförum og alls ekki því sem
menn nefna gjarnan „trendy“, útleggst það
heitasta á augnablikinu. Ekkert úreldist eins
fljótt og því kústað burt fyrir eitthvað annað,
síðasta öld og þá helst nýliðnir áratugir
gleggsta dæmi þess frá upphafi tímatals okkar.
En þetta á sem sagt minna við um Lissabon en
flestar stórborgir Evrópu og heillar ferðalang-
inn upp úr skónum.
Jarðhræringarnar sjálfar vöktu mikil við-
brögð um alla Evrópu, komu af stað eldheitri
rökræðu í þá veru hvort um væri að ræða nátt-
úruhamfarir eða refsingu almættisins. Borgin
ein hin blómlegasta í álfunni og þekkt fyrir ríki-
dæmi sitt, en svo einnig trúvillingadóm og
skurðgoðadýrkun. Hamfarirnar eðlilega vatn á
myllu prédikara, sem sögðu þetta guðs vilja,
spáðu áframhaldandi hamförum í mannheimi
hvar dansað væri kringum gullkálfinn. Voltaire
orti meira að segja kvæði þar sem hann lagði
áherslu á þá trú sína að hið illa væri alls staðar
nærri, maðurinn vanmáttugur og dæmdur til
óöruggrar vistar á jörðinni.
Þrátt fyrir jarðskjálfta og seinni tíma elds-
voða hafa menn kappkostað að Lissabon héldi
yfirbragði sínu og einkennum, frekar treyst
þau en hitt. Þó má víða sjá nýbyggingar sem
stinga í stúf við eldri stílbrögð og er nýrri tíma
þróun. Og þeir vita sem reynt hafa að sérstök
nautn fylgir því að koma í ný og ný hverfi stór-
borga sem hafa sitt sérstraka gróna yfirbragð
og mannlíf.
Eitt eiga allir borgarhlutar Lissabon sam-
eiginlegt, sem er blái liturinn í Azulejos-vegg-
flísunum sem er margþætt skreyti á húsgöflum
um allt landið og geymir drjúga stílsögu gegn-
um aldirnar. Í fljótu bragði mætti ætla þetta
kennimark siglinga- og fiskveiðaþjóðarinnar
miklu, en kemur líkast til meira fyrir þá sök
hve blái liturinn er ódýr og auðveldur í sam-
setningu og vinnslu. Þetta er annars arfur frá
Márum með spönskum áhrifum, sem hefur yfir
sér sérportúgalskt yfirbragð. Skreytihefðin rík
í Portúgölum ekki síður en Spánverjum og
slóðin frá Norður-Afríkubúunum auðrakin í
báðum tilvikum, einkum suðurhlutum Íberíu-
skagans. En að handverkið tengist á sama hátt
þróun á æðri stigum lista líkt og myndlistar,
einkum málaralistar, eins og hinum megin
landamæranna, er ekki til að dreifa hvernig
sem á því stendur. Portúgalar hafa að vísu átt
nokkra framúrskarandi málara en enga röð
stórmeistara, hvorki í fortíð né á seinni tímum.
Enga í líkingu við Ribera, Zurbaran, El Greco
eða Goya, hvað þá Picasso, Miro, Salvador Dali
og Tapies, hinum megin landamæranna. Eitt-
hvað til að brjóta heilann yfir, og forvitnilegt
rannsóknarefni. Hæfileikana hefur naumast
skort og síst fjárráðin á gullaldartímabilinu,
öllu frekar skilyrðin, sköpunarástríða af hárri
gráðu hvarvetna sýnileg, jafnvel á götum,
gangstéttum og torgum í formi mósaíkur. Þótt
sköpunargáfunnar sjái minna stað í málverk-
inu hefðu Portúgalar aldrei orðið þessi mikla
siglingaþjóð hefði hún ekki verið þeim eðlislæg,
frekar en hinir herskáu víkingar í norðri öldum
áður. Hið skapandi og háleita jafnaðarlega að
baki mikilla afreka og landvinninga í allri sam-
anlagðri sögunni, án fulltingis og döngunar
þeirra eðliskosta mannsins hafa öll þjóðfélags-
hvörf verið dauðadæmd. Hér er öldin sem leið
einnig gleggsta dæmið.
Að vitneskjan um þetta og þjóðararfinn sé
innbyggð í borgarbúum staðfesta hin mörgu
söfn og vel við höldnu hallir og minnismerki
innan Lissabon og í úthverfum hennar, sem
tekur marga daga að skoða til nokkurrar hlítar.
Víða verið að endurbæta söfnin og þau lokuð að
hluta eins og til að mynda fornminja- og þjóð-
háttasafnið, en það sem til sýnis var lofar góðu
og gefur mikil fyrirheit, einungis mögulegt að
fá nokkra nasasjón af safneigninni sem stend-
ur. Borgin, saga hennar og andblær býr yfir
segulmagni sem allir er sækja hana heim verða
varir við hafi þeir á annað borð augun opin og
innri ratsjá í lagi. Altekur suma eins og danska
Þjóðarhöllin í Sintra.
LÍF OG LIST
Í LISSABON
Lífið ólgar frá norðri til suðurs í Baixa, miðju og hjarta
Lissabon, ferðalangurinn leitar þó ekki síður í hin að-
alhverfin til hægri og vinstri, Alfama og Bairro Alto/
Estrela. Og svo er það auðvitað Belém, við mynni
Tejo-fljótsins lengst í vesturhlutanum, lífæð Portúgala
á gullaldartímabilinu, þar sem karavellurnar undu
upp seglin á vit ókannaðra heimshluta. Lönduðu
seinna fullfermi af kryddi, gulli og eðalsteinum.
BRAGI ÁSGEIRSSON heldur áfram að herma hér frá.
Þrískipt altaristafla Hieronimusar Bosch.
Ein af fjórum risastórum Azulejos-skreyting-
um framan á Pavillon Carlos Lopez í garði
Eduordo VII í Lissabon.
Stytta af tveim stúlkum á svæði ofar garðs
Eduordo VII. Vísar til texta úr kvæði Pessoa.
Draugahús í Sintra.