Lesbók Morgunblaðsins - 04.01.2003, Blaðsíða 11

vissulega áhugaverðar og vel þegnar. Þær
eru að vísu fjarri því að vera þær fyrstu sem
gerðar eru með sameiningu hljóðs og mynd-
ar, en það er hughreystandi að vita til þess
að ungt fólk eins og hann er virkt í því að
þróa samband tónlistar og skjálista í lifandi
flutningi og spennandi að sjá hvert það
leiðir. Það er einfaldlega ekki nógu
áhugavert lengur að nota myndbönd aðeins
sem skreytingu á tónleikum eða öfugt. Nú
er ráð að skoða hvert við getum þróað þann
krafmikla vettvang sem tónleikar geta verið
og virkja inn á hann þá tækni sem listamenn
hafa verið að leika sér að síðustu þrjátíu ár-
in. Okkur langar kannski til að mynda heild-
stæð verk þar sem hljóð og mynd verða að
einum sterkum miðli. Það er hægt. Okkur
gæti dottið í hug að hreyfingar eða líkams-
hiti áhorfenda í tónleikasalnum stjórnaði
tónlistinni að einhverju leyti. Það er líka
hægt. En það er ekki víst að slík tækni sé á
hvers manns færi, þótt mér finnist reyndar
að hún ætti að vera það miðað við hvað hún
hefur í raun þekkst lengi. En þangað til
verður kjöltutölvarinn að vera úrræðagóður
og það gæti knúið hann til að hverfa aftur til
upprunans og skoða hvað hægt er að gera
með ofureinföldum brögðum.
Á tónleikum hljómsveitarinnar Power-
books for Peace á hátíðinni kom hins vegar í
ljós að til er er alþjóðleg erkitýpa yfir öm-
urlegt myndefni á tónleikum. Eftir að hafa
gónt vantrúuð á skelfilega ósmekkleg, svim-
andi litskrúðug sýrumynstur hringa sig eftir
tjaldinu á bak við sveitina, gat ég ekki annað
en efast um ásetning hennar, enda fram-
sækin tónlist þeirra í engu samhengi við
myndefnið. Við nánari eftirgrennslan kom í
ljós að sýran var ósmekkleg af ásetningi og
reyndar erkitýpa þess sem sveitarmeðlimum
þótti verstu myndrænu klisjur sem notaðar
eru við raftónlistarflutning.
Sjarmi meinlausra slysa
Um sjónrænt skemmtanagildi raftóneika
hafði Kim Cascone þetta til málanna að
leggja: „Áhorfendur geta bara lagt aftur
augun ef þeim líkar ekki það sem þeir sjá,
tónlistin verður að geta staðið ein og sér, án
myndrænna áhrifa.“ Einhver úr salnum
svaraði kurteislega því að slíkt viðmót væri
ekkert annað en hrokafull leti og óvirðing
við áhorfandann og sennilega er nokkuð til í
sjónarmiðum beggja. Vissulega ætti ekki að
nota myndmiðla til þess eins að bæta upp
fyrir óspennandi tónlistarflutning. Slíkar til-
raunir eru oftast óþægilega gegnsæjar auk
þess sem tónlist getur oft spjarað sig fullvel
án nokkurra mynda utan þeirra sem í hug-
anum birtast við hlustun og mikil gæfa þeg-
ar slíkt gengur upp. En þegar svo er hefur
eitthvað annað komið í staðinn sem kannski
sést ekki en áheyrendur finna fyrir. Hér
getur auðvitað margt spilað inn í, persónu-
leiki tónlistarmannsins, hversu vænt honum
þykir um tónlistina sem hann er að flytja
eða þá sem hlusta og svo framvegis. Um-
fram allt, eru allir fljótir að finna fyrir því
þegar tónlistarmanninum er alveg sama.
Hann opnar tölvuna þegjandi, leikur sinn
sprett og hverfur svo á braut án þess svo
mikið sem að skotra augunum út yfir
brúnina á skjánum. Kannski heilsa okkur
misgóð myndbandsverk áður en dularfulla
veran að baki skjásins hefur leik sinn,
kannski ekki. Þetta gengur á í um það bil
tvær til þrjár klukkustundir, aðrar verur
stinga upp kollinum á bak við næstu tölvu-
skjái og þannig koll af kolli þar til ljósin rísa
og það er kominn tími fyrir okkur að fara
heim að sofa.
Ég held að á einhverjum tímapunkti hafi
svolítið orðið útundan í þessu fyrirkomulagi,
sem orðið er gríðarlega víðséð hvar sem er í
tónlistarheiminum og það er sambandið milli
tónlistarmannsins og áheyrandans sem ann-
ars hefur möguleika á því að vera gríðarlega
dýnamískur, kraftmikill þáttur í tónleikum.
Að mörgu leyti finnst mér ególeysið í
svona tónleikum mjög jákvætt og sterkt, en
að sama skapi velti ég því fyrir mér hvort
ekki megi mýkja örlítið fullkomleika vélanna
sem fólk hefur þarna um hendur og notar til
þess að miðla hugmyndum sínum. Sjarminn
sem stafar af litlu fölsku nótunni sem
slysast með í eitt lagið, fallegu meinlausu
slysin sem verða þegar fólk þorir að taka
áhættur með lifandi flutning hljóða og
mynda – Eru þau kannski vanrækt? Felst
ekki einhver örlítil fegurð í möguleikanum á
því að geta runnið á rassinn fyrir allra aug-
liti á hverri stundu, að hvenær sem er geti
eitthvað nýtt og ófyrirséð gerst í flutn-
ingnum sem aðeins gæfan ein fær um ráðið
og þeir sem þá eru staddir í herberginu
verða vitni að einhverju einstöku. Eru það
ekki mistökin sem gera okkur öll að mann-
eskjum hvort sem er? Mesta sjálfselska tón-
listarmannsins felst ef til vill einmitt í því að
mæta með allt sitt fullkomlega undirbúið og
óhagganlegt til leiks og gefa ekkert svigrúm
fyrir áhættu.
Cascone gaf ekki mikið fyrir mannlegan
sveigjanleika í tónlistarflutningi þegar hann
sagði: „Tónlistin er ekki lengur skilaboðin,
heldur forritið“ og sneri þannig út úr orðum
Marshall MacLuhans, „miðillinn er skila-
boðin“. Með þessu átti hann meðal annars
við þann ört vaxandi hóp kjöltutölvutónlist-
armanna sem hanna eigin forrit til þess að
rokka með jafnt í tónsmíðum sem flutningi,
ýmist með Max/MSP, Kyma eða öðrum „for-
ritanlegum forritum.“ Kim hélt því fram að
útreiknanleg raftónlist væri hættuleg, sér-
staklega þegar auðheyrt væri hvaða forrit
væru notuð. En eftir því sem raftónlist-
arfólk verður uppátækjasamara í því að
smíða sín eigin „tölvuhljóðfæri“, verður
þetta þó æ minna vandamál (ef vandamál
skal kallast), tónlistin verður persónulegri
og tónsmíðatækin ættu ekki að byrgja hlust-
andanum sýn á raunverulegt inntak sjálfrar
tónlistarinnar. Einhvern tíma hefði mönnum
annars ekki þótt tiltakanlega óþægilegt að
geta greint það á hljómi rafmagnsgítars ein-
hvers, hvort hann væri af gerðinni Telecast-
er eða Stratocaster.
Vísindalistir
Á sama tíma og raftónlistarfólk er farið að
hugsa ögn meira um að gera tónleika að
innilegri viðburðum en verið hefur, fer
tækni þeirri sem notuð er við framsetningu
hennar hratt fram. Þar sem fólk svo kemur
saman til þess að ræða þessa þróun er því
eðlilegt að skoða tilraunir á við þær sem
listhreyfingin E.A.T. stóð í fyrir næstum 40
árum áður.
Hápunktur Evolution-hátíðarinnar var
nefnilega að margra mati sýning tveggja
heimildamynda um fyrstu tvo viðburðina í
Nine Evenings-röðinni sem sett var upp árið
1966 í New York af E.A.T., Engineers and
Theatre-hreyfingarinnar, að frumkvæði
Billy Klüvers, verkfræðings hjá Bell Labor-
atories. Hugmynd Billys og félaga var að
koma á renneríi milli listafólks og verkfræð-
inga svo nýta mætti nýjustu tækni og vísindi
á skapandi hátt. Listamennirnir sem tóku
þátt í fyrsta verkefni E.A.T. voru meðal
annars John Cage, Robert Whitman, Öyvind
Fahlström og Robert Rauschenberg, en
hver og einn fékk um þrjátíu áhugasama
verkfræðinga til samstarfs við sig með það
að augnamiði að „stuðla að uppbyggilegu
andrúmslofti fyrir nýja tækni að þróast með
siðmenntuðu samstarfi lista og vísinda,
greina sem óraunhæft er að vaxi einangr-
aðar hver frá annarri“ eins og segir í yf-
irlýsingu E.A.T. frá árinu 1967. E.A.T.
starfaði upp úr þessari fyrstu röð listvið-
burða að sömu hugsjón í þrjátíu og fimm ár.
Hljómar eins og villtasti draumur hvers
myndlistarmanns, ekki satt? Hið ómögulega
verður skyndilega máttlaust, engin fantasía
svo brjáluð að ekki megi finna henni ein-
hvers konar útrás. Nine Evenings-röðin
reyndist gríðarlega kraftmikil hugmynda-
jarðýta og eru margir á því að hún og starf
E.A.T. almennt hafi haft varanleg áhrif á
notkun nýrra miðla í myndlist.
Gjörningur Roberts Rauschenbergs, Open
Score, var efni fyrstu E.A.T.-myndarinnar
en í byrjun hennar léku tvö glæsileg ung-
menni tennis. Það sem var óvenjulegt við
tennisleikinn var að spaðarnir voru útbúnir
sérstökum búnaði svo glumdi málmkennt í
þeim þegar boltinn var sleginn. Búnaðurinn
var svo tengdur ljósakerfi leikhússins þann-
ig að eftir því sem leið á leikinn varð æ
dimmara uns það eina sem greina mátti
voru þungir málmdynkirnir einhvers staðar
inni í myrkrinu.
Það er ekki erfitt að ímynda sér hvers
vegna hátíðarhaldarar völdu að sýna þessar
myndir, enda eiga verkefnin sem þær skrá-
setja sterkt erindi við listheiminn eins og
hann er í dag. Í myndinni um gjörning Öy-
vind Fahlström, Kisses Sweeter Than Wine,
léku rjúkandi menn lausum hala og helíum-
gasi var blásið í sápufroðuspírur sem lið-
uðust fagurlega upp úr jörðinni. Þar sást
best hversu gæfuríkt samstarf listamanna
og verkfræðinga getur orðið þegar allir eru í
stuði. Myndirnar reyndust dýrmæt áminn-
ing um nauðsyn þess að líta um öxl og skoða
hvar fræjum þeirra uppgötvana sem við
sjáum enn lifa í samtímalistum hefur verið
kastað. Ég er ekki frá því að þarna fyrir
hartnær fjörutíu árum síðan hafi eitthvað
sérlega þýðingarmikið vaknað til lífsins í
þessum óvenjulega metnaðarfullu listvið-
burðum, en að jafnvel nú sé enn ekki hægt
að mæla áhrif þeirra á listheiminn til fulln-
ustu.
Hátíð eins og Evolution sýnir svo ekki er
um að villast, að raftónlistarfólk er tilbúið í
að leita frumlegra lausna í lifandi flutningi,
enda blasa ótal spennandi möguleikar við
okkur. Auðsýnt er að um þessi mál fara víða
fram hressandi umræður sem vafalaust
munu skila sér áþreifanlega út í listheiminn.
Höfundur er tónlistar- og myndlistarkona.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 4. JANÚAR 2003 11
Hvaða hugmyndir hafði
Platon um karla og kon-
ur?
SVAR: Í heimspeki Platons er að
finna tvíhyggju hins karllega og
hins kvenlega, sem jafnframt er
forsenda fyrir stigskiptingu
kynjanna. Kynjaheimspeki í þess-
um anda hefur því allar götur nýst
hinni platonsk-kristilegu hefð sem
réttlæting á misjafnri stöðu
kvenna og karla. Tvíhyggja
kynjanna er samstofna kvenfyr-
irlitningu Platons og hún litar all-
an mannskilning hans og hug-
myndir hans um samfélag og
stjórnmál. Konan er samkvæmt
skilningi Platons karlinum óæðri
og honum síðri að visku, dygð og
hugrekki. Platon gengur jafnvel
svo langt að vara við konum sem upp-
sprettu lasta er spilla samfélaginu.
Samkvæmt platonskri heimspeki er lík-
amleiki kvenna nátengdur náttúrunni og
eru þær taldar hafa dýrslegra eðli en karl-
ar. Körlum sem lifðu ekki í samræmi við
dygð biðu þau örlög að endurfæðast sem
konur. Það var því talið hið versta hlutskipti
að fæðast sem kona enda var staða þeirra í
gríska borgríkinu öll önnur en karla. Kon-
um og þrælum var meinaður aðgangur að
vettvangi hins opinbera lífs þar sem frjálsir
borgarar réðu lögum og lofum. Konur höfðu
ekki borgaraleg réttindi og var litið svo á að
eiginkonur væru eign karla sinna. Útilokun
kvenna hélst í hendur við fyrirlitningu á
eiginleikum sem voru eignaðir konum. Þær
voru álitnar á valdi tilfinninga sinna og í at-
ferli sínu oft skyldari börnum en körlum.
Samkvæmt Platon keppist heimspeking-
urinn aftur á móti við að hafa stjórn á til-
finningum sínum og hvötum, sem eru trufl-
unarvaldar í ríki skynseminnar.
Í forngrískri menningu voru sérstakir
eiginleikar kvenna ekki taldir þeim til tekna
á nokkurn hátt. Konur voru því ekki sveip-
aðar dulúð, eins og síðar gerðist í kristni.
Þvert á móti var konum í raun ofaukið í
platonskum hugarheimi. Að vísu voru konur
taldar nauðsynlegar til viðhalds mannkyni
og samfélagi, en að öðru leyti dreymdi forn-
gríska heimspekinga um að geta hafið sig
yfir allt kvenlegt. En jafnvel þessi eini
„kostur“ kvenna var tvíbentur því samfara
ábyrgðinni á viðhaldi tegundarinnar fylgdi
ábyrgð á mesta böli mannlegs lífs, nefnilega
endanleika þess. Með því að fæða börn of-
urselja konur þau jafnframt dauðanum.
Takmark heimspekingsins er hins vegar að
hefja sig yfir dauðleikann. Viskuleitin leiðir
heimspekinginn á vit heims frummyndanna
sem er eilífur, óbreytanlegur og hinn eini
sanni heimur ofar stundlegum og hverfulum
heimi verðandinnar.
Í Ríkinu, þar sem Platon setur fram
draumsýn sína um fyrirmyndarsamfélagið,
dregur hann upp aðra mynd af hlutverki
kvenna sem virðist í andstöðu við þær hug-
myndir sem hér hefur verið lýst. Í „Fögru-
borg“ skulu vera þrjár stéttir manna, fram-
leiðendur, varðmenn og heimspekingar, og
eiga hinir síðasttöldu að stjórna borgríkinu.
Heimspekingarnir eiga nú bæði að koma úr
röðum kvenna og karla. Fulltrúar beggja
kynja í hinni ráðandi stétt eiga að njóta
sama uppeldis og menntunar og öðlast víð-
tæka reynslu áður en þeir takast á hendur
stjórn ríkisins. Vegna þessara róttæku hug-
mynda hefur Platon stundum verið talinn til
fyrstu kvenréttindasinnanna. Þetta úrvalslið
heimspekinga í Fögruborg býr þó við að-
stæður sem svipar í engu til raunveruleika
gríska borgríkisins. Til að koma í veg fyrir
spillingu sem iðulega er fylgifiskur pólitísks
valds áleit Platon nauðsynlegt að afnema
eignir og eignarrétt í stétt heimspekinganna
sem stjórnuðu borginni. Af þessu leiðir að
konur í hópi ráðamanna gátu ekki verið eign
karlanna. Heimspekingunum var ekki heldur
ætlað að lifa hefðbundnu fjölskyldulífi. Þeir
áttu að fjölga sér og viðhalda úrvalskyni
manna, en utanaðkomandi fóstrur og uppal-
endur áttu að sinna afkomendum heimspek-
inganna. Hér er á ferðinni kenning um
mannkynbætur og um andlýðræðislega skip-
an samfélagsins, en Platon hafði ekki mikla
trú á lýðræði eftir hrakfarir þess á hans tím-
um.
Hugmyndir Platons um jafna stöðu
kynjanna í Ríkinu heyra til algerra und-
antekninga í heimildum forngrískrar menn-
ingar. Platon viðurkennir þar að búi kynin
við sömu skilyrði geti ekki verið stigsmunur
á vitsmunalegu og siðferðislegu atgervi
þeirra. Það má hins vegar ekki líta fram hjá
því að jöfn staða kynjanna nær einungis til
stéttar heimspekinganna. Einnig dregur það
nokkuð úr gildi hinnar frómu draumsýnar
Platons að uppeldi og málefni barna eru ut-
an við verksvið heimspekinganna. Þessi mál
eiga heima á sviði einkalífs og tilfinninga og
þau lúta ekki stjórn röklegrar hugsunar. Það
má því segja Platon haldi þeim sviðum
einkalífs sem tengjast konum og kvenleika í
forngrískri hefð utan við stétt heimspeking-
anna og verndara ríkisins. Gunnar Skirbekk
heldur því þess vegna fram að þegar allt
kemur til alls vilji Platon kúga konur og
halda hinu kvenlega niðri vegna þess að
hann óttist það. Hann fremur með táknræn-
um hætti „móðurmorð.“ Hann lítur á konur í
kvenleika sínum sem óstýrilátt upplausnarafl
sem hafi hættuleg áhrif. Þessi skoðun hefur
reynst lífseig þar sem konum hefur lengst af
verið haldið utan pólitíkur á grundvelli þess
að þær hafa verið sagðar tilfinningalega
stýrðari en karlar. Þessi hugmynd byggist
hins vegar á skarpri aðgreiningu rökvits og
tilfinninga sem Platon átti upphaflega mest-
an þátt í að festa í sessi og er ekki lengur
viðtekin í sama mæli.
Það er ekki að undra að heimspekingar á
19. og 20. öld sem hafa andmælt einhliða
karlsýn hinnar platonsku heimspeki hafa
gert það með því að draga upp mynd af
manninum sem birtir hina karllegu jafnt sem
hina kvenlegu eiginleika hans. Hannah
Arendt hefur til að mynda sett fram kenn-
ingu um fæðingu sem myndhverfingu fyrir
sköpun hins nýja til höfuðs þeirri dauðablæt-
isdýrkun sem hefur einkennt heimspeki frá
dögum Sókratesar og Platons. Slík heim-
spekileg afstaða sem fagnar nýju upphafi í
stað þess að einblína á endamörk lífs er ekki
einungis drifin áfram af ást á viskunni, held-
ur einnig af ást á veröldinni eða amor
mundi.
(Þetta er stytt útgáfa af ýtarlegu svari á
Vísindavefnum.)
Sigríður Þorgeirsdóttir, dósent í heimspeki við HÍ.
HVAÐA HUG-
MYNDIR HAFÐI
PLATON UM KARLA
OG KONUR?
Hver var Saraþústra, hvað er flasa, til hvers er
meyjarhaft og hvað eru til margar keisaramör-
gæsir? Þessum spurningum og fjölmörgum öðrum hefur verið svarað að
undanförnu á Vísindavefnum.
VÍSINDI