Lesbók Morgunblaðsins - 04.01.2003, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 4. JANÚAR 2003 7
B
ÓKMENNTAVERÐLAUN
Nóbels hafa löngum talist mik-
ill heiður fyrir viðkomandi
skáld og fyllt samlanda þess
stolti. Íslendingar komnir yfir
miðjan aldur minnast þess ef-
laust flestir hve stoltir þeir
voru af eina Nóbelsskáldinu
sínu árið 1955. Þjóðir baða sig gjarna í frægð-
arljóma afreksmanna sinna jafnt á þessu sviði
sem öðrum. Því er þó öðruvísi farið um rithöf-
unda en til að mynda íþróttastjörnur: um þá
hefur gjarna gustað hressilega í heimalandi
sínu, að minnsta kosti þar til Sænska akadem-
ían hefur veitt þeim gæðastimpilinn, og nægir í
því efni að benda á fárið sem geisaði kringum
Halldór Laxness hérlendis og eimir jafnvel af
enn þann dag í dag, tæplega hálfri öld eftir að
hann hlaut Nóbelsverðlaunin. Fróðlegt er að
rifja stuttlega upp hvernig þessu var háttað
um starfsbróður Halldórs, þýska sagnaskáldið
Heinrich Böll, sem hlaut verðlaunin fyrir rétt-
um 30 árum.
Böll hóf höfundarferil sinn við lok seinni
heimsstyrjaldarinnar 1945, tæplega þrítugur
að aldri. Þýskaland var í rúst, borgir og bæir
hrunin, atvinnulíf og efnahagur í kaldakoli.
Tólf ára valdaskeið nasista sigldi ekki aðeins
þjóðarskútunni í strand í efnalegu tilliti heldur
rústaði einnig menningu þjóðarinnar og tungu.
Þýskra rithöfunda og annarra hugsandi
manna beið það erfiða hlutverk að leysa þjóð-
ina – og þá ekki síst tungumálið – úr þessum
viðjum. Nánast allt höfundarstarf Heinrichs
Bölls mótaðist mjög af glímunni við drauga
þessarar nöturlegu fortíðar enda fór því fjarri
að þeir hefðu verið kveðnir niður þó vígvél nas-
ista hefði verið moluð.
Efnaleg viðreisn Þýskalands hófst þegar að
stríði loknu og gekk býsna hratt fyrir sig. Í
Vestur-Þýskalandi, sem varð til við samruna
hernámssvæða vesturveldanna, tók hinn ný-
stofnaði flokkur kaþólikka og hægrimanna
(CDU/CSU) við stjórnartaumunum og hélt
þeim, ýmist einn eða í samstarfi við aðra,
næstu tuttugu ár. Samfara stofnun þýsku
ríkjanna tveggja 1949 hófst kalda stríðið svo-
kallaða sem mótaði í miklum mæli þróun al-
þjóðamála næstu fjörutíu ár.
Heinrich Böll lýsti sjálfum sér einhverju
sinni þannig að hann væri „ástríðufullur sam-
tíðarmaður“ og munu það hafa verið orð að
sönnu. Það kemur því ekki á óvart að nær allar
sögur hans eiga sér rætur í hans eigin samtíð
þar sem hann grípur upp hvert yrkisefnið af
öðru: ömurleika stríðsins og fyrstu eftirstríðs-
áranna; tvöfeldni margra samlanda hans gagn-
vart nasískri fortíð sinni; hræsni kirkjunnar
manna; stúdentaóeirðirnar 1968 og móðursýk-
isleg viðbrögð stjórnvalda þegar fámennur
hópur æskufólks greip til vopnaðs andófs í
kjölfar þeirra.
Þótt Böll tæki sjaldnast beinan þátt í stjórn-
málum fór ekki milli mála að hann var ein-
arður og róttækur húmanisti. Hann beitti orð-
snilld sinni og stílgáfu til að koma gagnrýni
sinni á stefnu og athafnir stjórnvalda á fram-
færi. Og viðbrögð þeirra urðu oft harkaleg,
ekki síst í hinum áhrifamiklu og útbreiddu
blöðum blaðakóngsins Axels Springers þar
sem æsifréttablaðið Bild-Zeitung fór fremst í
flokki. Böll var stimplaður Sympathisant
(meðreiðarsveinn) andófsaflanna og ausinn
skömmum og fúkyrðum. Þegar honum voru
veitt Nóbelsverðlaunin 1972 gat blaðið þess
einungis í stuttri frétt. Stórblaðið Welt, sem
líka var í eigu Axels Springers, birti hins vegar
langa grein þar sem reynt var að færa að því
rök að verðlaunin væru venjulega veitt með-
alskussum í rithöfundastétt, þetta væru póli-
tísk vinstrimannaverðlaun: hvort tveggja ætti
við um Böll!
Þrátt fyrir það reyndu stjórnvöld að baða
sig í frægðarljóma verðlaunaþegans: Böll var
gerður að einskonar menningarsendiherra
Vestur-Þýskalands og ferðaðist út og suður
um heiminn til að kynna menningu lands síns
og taka á móti viðurkenningum. Þetta gekk þó
ekki snurðulaust. 1974 var haldinn svokallaður
„German Month“ í London. Þar sýndi vinur
Bölls, skopteiknarinn Klaus Staeck, teikning-
ar (m.a. af Franz Josef Strauss í líki slátrara)
sem stjórnvöldum féllu ekki í geð og var teikn-
arinn settur á svartan lista. Böll lýsti því yfir
að við þessar kringumstæður væri hann ekki
lengur reiðubúinn til að koma fram „sem
fulltrúi þýskrar menningar erlendis“.
Sama ár kom út eftir hann stutt skáldsaga
sem olli miklu fjaðrafoki: Die verlorene Ehre
der Katharina Blum (Ærumissir Katrínar
Blum, þýðing lesin upp í útvarp 1976): ung
stúlka verður ástfangin af ungum manni á
kjötkveðjuhátíð og skýtur yfir hann skjólshúsi;
hann er eftirlýstur af lögreglunni sem „hryðju-
verkamaður“ og það verður til þess að Katrín,
unga stúlkan, er hundelt af gulu pressunni og
kölluð öllum illum nöfnum svo sem „brúður
morðingjans“ ellegar „ástmey ræningjans“; á
skömmum tíma er hún rúin æru og myrðir í ör-
væntingu sinni aðgangsharðan blaðaljósmynd-
ara. Ekki fer hjá því að lesandanum verði
hugsað til Bölls sjálfs.
Afstaða Bölls til kirkjunnar hlaut, framan af
að minnsta kosti, að vera nokkuð tvíbent þar
sem hann var kominn af kaþólskri fjölskyldu
og sjálfur einlægur trúmaður. Að vísu lýsti
hann vandamönnum sínum sem svo að þeir
hefðu verið „andkirkjulegir kaþólikkar“ og
víst er um það að hann snerist aldrei gegn
trúnni heldur kirkjunni sem stofnun er fylgdi
yfirvöldum gegnum þykkt og þunnt. Afstöðu
hans til kirkjunnar er vel lýst í mörgum verka
hans, ekki síst skáldsögunni Ansichten eines
Clowns sem út kom 1963 (Trúðurinn, Nýja
bókafélagið, Reykjavík 2000). Þar segir frá
trúðnum og trúleysingjanum Hans Schnier
sem verður ástfanginn af kaþólskri stúlku,
Maríu. Þau hefja óvígða sambúð. Kirkjufeð-
urnir heimta hjónavígslu að kaþólskum hætti
og þegar Hans þráast við „tæla“ þeir Maríu frá
honum og „láta“ hana giftast öðrum manni, sér
þóknanlegum. Hér er ekki pláss til að rekja
frekar þráðinn í þessu snjalla skáldverki sem
vakti mjög hörð viðbrögð kirkjunnar manna.
Það var þó ekki fyrr en nokkuð löngu síðar að
Böll sagði skilið við kaþólsku kirkjuna.
Heinrich Böll samdi fjöldann allan af skáld-
sögum, löngum og stuttum. Ekki síst var hann
mikilvirkur smásagnahöfundur og sagði sjálf-
ur að smásagan væri það skáldskaparform
sem honum léti best.
Heinrich Böll fæddist árið 1917 og hefði því
orðið 85 ára á nýliðnu ári; hann lést árið 1985.
NÓBELSSKÁLD
Í NÆÐINGI
E F T I R F R A N Z G Í S L A S O N
Þrjátíu ár eru liðin frá því þýski rithöfundurinn
Heinrich Böll hlaut bókmenntaverðlaun Nóbels.
Hér er sagt frá ferli hans en á opnunni er einnig
birt smásaga eftir skáldið.
Höfundur er þýðandi.
Heinrich Böll
legasti guðleysingi í höfuðborginni mundi ekki
synja Staech um aðstoð. Staech er það sem stað-
urinn ætti ekki að vera: háður ríkinu og erki-
biskupsdæminu sem hann er í. Auðvitað eru rík-
ið og erkibiskupsdæmið á sinn hátt einnig háð
Staech en hver gæti nú skilgreint nákvæmlega í
slíku tilfelli þrætubók mismunandi gagnkvæms
ósjálfstæðis?
Víst er: ábótinn innheimtir fé og ekki of
naumt. Fyrir það vilja ríkið og erkibiskups-
dæmið sjá eitthvað eða: þau vilja að eitthvað sé
að sjá og heyra. Hvað gagnast ella svona feikileg
vinna með sínum flóknu fjármálum (sem eru
flóknari en hefð þeirra) ef, eins og gerðist einn
þokugan haustdag í heimsókn drottningar einn-
ar (ekki kaþólskrar), aðeins fimmtán munkar í
sínum virðulegu kuflum voru viðstaddir og kór-
söngurinn hljómaði, enda þótt allir „gæfu
hressilega í“, vesældarlega; þessu sinni höfðu
tveir mjög gamlir, rúmliggjandi munkar verið
þvingaðir með ekki beinlínis vingjarnlegum orð-
um til að taka þátt í kórsöngnum. Drottningin
var mjög vonsvikin, mjög svo. Yfir smáhádeg-
isverði í hótelinu á eftir var hún næstum súr á
svip líkt og búðarstúlka sem hefur verið svikin
um dans. Staech hefur tákngildi hvað sem öðru
líður. Heima fyrir hafði drottningin látið upp-
fræða sig ítarlega um sögu, hefð og hlutverk
Staech.
Óhjákvæmilega barst fréttin um ófullnægj-
andi mönnun kórsins þjóðhöfðingjanum til
eyrna. Hann – þjóðhöfðinginn – varð bálreiður,
beindi gremju sinni áfram til erkibiskupsins, sá
upplýsti foringja reglunnar í Róm um atvikið í
handskrifuðu bréfi sem hófst á orðunum
„Scandalum fuisse “; foringinn spurðist fyrir í
Staech, krafðist nafnalista yfir við- og fjar-
stadda þar sem gefnar skyldu í smáatriðum
upplýsingar um tilgang ferða hinn fjarverandi
munka.
Rannsóknin tók auðvitað drjúgan tíma og
þrátt fyrir nokkrar þungvægar textabreytingar
varð niðurstaðan fátækleg: aðeins væri hægt að
finna fullnægjandi fjarvistarsönnun fyrir sextán
hinna fjarstöddu munka: átta höfðu helgað sig
fyllilega ógrunsamlegri iðju: þeir höfðu tekið
nunnur í andlega þjálfun; átta voru á fyrirlestra-
ferðum í þágu kristilegrar uppfræðslu, sumpart
með, sumpart án litskyggna. Fimm yngri munk-
ar höfðu farið á bókmenntaþing („Við verðum að
leita tengsla við framfaraöfl föðurlands okkar“)
en þema þess varð til þess að þjóðhöfðinginn og
biskupinn hleyptu brúnum: „Umfjöllun fullnæg-
ingarinnar í nýlegum þýskum bókmenntum.“
Seinna kom í ljós að fjórum af ungu munkunum
hafði leiðst þemað og höfðu lengstaf eytt tím-
anum í bíó og það reyndar í reykingasalnum.
Fjarvistarsannanir voru óljósar fyrir þá ellefu
munka sem eftir voru. Tveir höfðu að sögn farið
til klausturs nokkurs sem vinatengsl voru við til
þess að líta í nokkur bindi af Acta Sanctorum
sem stolið hafði verið í óreiðu styrjaldarinnar úr
bókasafninu í Staech; þessir tveir höfðu aldrei
mætt í vinaklaustrinu og harðneituðu að segja
hvar þeir hefðu verið í raun (óupplýst til þessa
dags!) Einn munkur hafði farið til Hollands í til-
teknum erindisgerðum en án ákvörðunarstaðar;
erindið: rannsókn á breytingum á kaþólskri trú í
Hollandi. Þessi erindrekstur var af biskupi túlk-
aður sem „býsna óljós“. Yfirlýstur tilgangur
ferðalags fjögurra munka í viðbót var: rannsókn
á barokki í Bæjaralandi og Austurríki: þeir gátu
hafa flækst um einhversstaðar milli Würzburg
og ungversku landamæranna en komu til baka
með býsna góðan feng af litmyndum. Einn
munkur hafði farið til háskólabæjar í Norður-
þýskalandi, að sögn til þess að leggja lið
nafnkunnum eðlisfræðingi sem óskaði þess að
skipta um trúfélag; í raun hafði hann, eins og
seinna kom í ljós (eðlisfræðingurinn gaf sjálfur
þjóðhöfðingjanum þessar upplýsingar í ein-
hverri móttöku!), reynt að koma í veg fyrir trú-
skiptin.
Nú, það urðu leiðindi. Ekki var hægt að setja
ábótann af, einungis fella hann í kosningum og
það neituðu munkarnir að gera. Þeim þótti vænt
um ábótann sinn. Ábótanum tókst að slá á ferða-
gleðina um stund. Í næstu opinberu heimsókn
kom forseti frá Afríku sem reyndist vel að sér
enda alinn upp af Benediktsmunkum; það voru
þrjátíuogtveir munkar viðstaddir en í Staech-
kórnum megna jafnvel þrjátíuogtveir munkar
ekki að láta líta svo út að hann sé ofmannaður.
Þeir virka eins og um það bil hundraðogfimmtíu
biskupar mundu virka í Péturskirkjunni: nánast
eins og hópur roskinna kórdrengja á skoðunar-
ferð. Þjóðhöfðinginn, undrandi á þekkingu hins
afríska gests á munkareglunni, viðraði gremju
sína við siðameistara og bar fram þá spurningu
hvort Staech stæði enn í stykkinu. Gert var
munnlegt samkomulag milli embættismanna
siðameistara og preláta biskupsstólsins. Þema
viðræðnanna var haldið leyndu en ýmislegt síað-
ist óhjákvæmilega út: eftir að slegið var á ferða-
gleðina í Staech hafði borið nokkuð á stelsýki og
strípihneigð. Þurft hafði að leggja ellefu unga
munka inn á geðdeild. Beiðni ábótans um að
mikilvægar opinberar heimsóknir yrðu til-
kynntar með löngum fyrirvara, til að hann gæti
miðað ferðalögin við þær, var hafnað. Honum
var sagt stutt og laggott að Staech yrði alltaf að
vera „til reiðu“ þar eð gestir sem fýsti í skoð-
unarferð, til að mynda blaðamenn frá Austur-
blokkinni, kæmu oft með stuttum fyrirvara.
Það sem kalla mætti „Staech-kreppuna“ hafði
staðið í um það bil ár þegar þjóðhöfðinginn og
biskupinn komu skyndilega einn svalan en sól-
ríkan vordag í heimsókn án þess að gera boð á
undan sér. Aldrei hefur komist upp hvernig
þessum tveim gömlu strákum tókst að sammæl-
ast svona á laun. Vel upplýstir heimildarmenn
gera ráð fyrir að það hafi gerst meðan hinn há-
tíðlegi upplestur umsóknarinnar um að nunnan
Huberta Dörfler yrði tekin í dýrlingatölu stóð
yfir; þeir tveir höfðu sést hvíslast á. Báðir höfðu
einfaldlega gefið þá skipun eftir morgunverð að
„lagt yrði á“ Mercedes-600-reiðskjótana og ekið
til Staech, þar höfðu þeir hist og gengið þegar í
stað, án þess að heilsa ábótanum, til kirkju þar
sem árdegisbænin var einmitt að hefjast. Fjór-
tán munkar voru viðstaddir.
Við snæðinginn á eftir (brauð, vín, ólívur) lést
ábótinn ekki bara vera afslappaður, hann var
það. Eftir að honum hefði tekist að ná næstum
tilsettum styrk – fjörutíuogþrem munkum í kór-
inn! – í heimsókn háttsetts gests frá Norður-
löndum sagðist hann hafa orðið að opna „vent-
ilinn“ á ný. Þeirri kaldhæðnislegu spurningu
biskups hvað orðið ventill táknaði í sambandi við
reglu munkanna svaraði ábótinn með hjart-
næmu tilboði um að lesa upp sjúkraskýrslur
geðdeildarinnar. Herramennirnir tveir, sem
komið höfðu til að veita ábótanum ráðningu,
hlutu ráðningu sjálfir. Ábótinn lýsti því yfir að
persónulega stæði honum alveg á sama um op-
inberar heimsóknir og að þeir stjórnmálamenn,
þurfandi fyrir huggun og næði, sem af og til
flýðu til Staech væru honum til ama. Hann lýsti
sig reiðubúinn til að láta klausturskólanema og
betlimunka taka þátt í kórbæninni sem kufl-
klædda gesti þegar um mjög mikilvægar op-
inberar heimsóknir væri að ræða. Flutningur
hjálparliðsins og útvegun kuflanna væru mál
háttvirts herra biskupsins ellegar hæstvirts
herra forsetans. „Og ef þér,“ bætti hann við af
meinfýsinni hreinskilni, „viljið grípa til leikara,
gjörið þér svo vel! Ég get ekkert ábyrgst leng-
ur.“
Við næstu opinberu heimsókn (kaþólskur ein-
ræðisherra frá Suðvesturevrópu) voru taldir
sjötíuogátta munkar í kórnum í Staech, flestir
ungir. Í bílnum á leiðinni til baka til höfuðborg-
arinnar sagði einræðisherrann við fylgdarmann
sinn: „Þessir Þjóðverjar! Þá slær enginn út!
Jafnvel í nýliðun ungra meinlætamunka verður
þeim ekki slegið við.“ Hann hafði ekki furðað á
því að flestir munkarnir höfðu horft á hann fúlir
á svip, nokkrir höfðu meira að segja möglað:
hann var vanur möglandi munkum.
Hann frétti aldrei það sem heldur var aldrei
staðfest í höfuðborginni: að sextíu af hinum
ungu munkum voru stúdentar sem í höfuðborg-
inni höfðu mótmælt heimsókn einræðisherrans
og verið teknir fastir; þeim hafði verið lofað að
þeim yrði sleppt; þeir höfðu verið taldir á gegn
fjörutíu marka greiðslu (fyrst höfðu þeir krafist
sjötíu en látið prútta sér niður í fjörutíu) að láta
klippa af sér hárið.
Í höfuðborginni segja menn að siðameistar-
inn og lögreglustjórinn hafi gert með sér munn-
legt samkomulag: að handtaka í auknum mæli
stúdenta sem mótmæla við opinberar heim-
sóknir og láta þá lausa í auknum mæli. Þar eð
samhengi er á milli opinberra heimsókna og
mótmælagangna eins og milli opinberra heim-
sókna og skoðunarferða til Staech telja menn að
Staech-vandamálið hafi verið leyst. Taldir voru
áttatíuogtveir munkar við heimsókn stjórn-
málamanns nokkurs frá Austurasíu, sem svo
sýndi svo mikið áhugaleysi fyrir munkunum að
jaðraði við ókurteisi. Núorðið kváðu vera til
ungmenni á mótþróaskeiði sem láta upplýsa sig
betur um tímasetningar væntanlegra opinberra
heimsókna en ábótanum hefur tekist fram að
þessu og mótmæla síðan, að því er athugulir
menn meina, einum of áberandi, fjárfesta af og
til í tómötum og eggjum til þess að vera teknir
fastir, látnir lausir á ný, fá ókeypis hárskurð og
innheimta í viðbót fjörutíu mörk og ríkulegan
morgunverð í Staech sem samkvæmt eindreg-
inni ósk ábótans er á kostnað biskupsdæmisins
– ekki ríkissjóðs.
Tónlistarlegir erfiðleikar hafa til þessa hvorki
komið í ljós hjá mótþróaungmennum né stúd-
entum. Hið gregoríska virðist henta þeim vel.
Erfiðleikar komu einungis upp milli hinna mis-
munandi mótmælendahópa þar sem sumir
skömmuðu aðra fyrir að vera „falir neyslu-tæki-
færissinnar“ en aðrir skömmuðu suma fyrir að
vera „óhlutlægir grillufangarar“. Ábótinn í
Staech kemst vel af við báða hópana, nokkrir
ungir menn – til þessa ku þeir vera sjö – hafa
þegar hafið nám sem nýmunkar og enginn hefur
til þessa tekið eftir því að þeir kyrja af og til
nafnið Hó Sí Mín undir hinum gregoríska takti,
ekki einu sinni amerískur stjórnmálamaður sem
nýlega skipti um trú og, þreyttur orðinn á
NATÓ-hjalinu, dvaldi lengur í Staech en siða-
reglur kváðu á um. Í kveðjuyfirlýsingu sinni lét
hann á sér skilja að heimsókn hans til Staech
hefði bætt mikilvægu litbrigði í þá mynd sem
hann gerði sér af Þýskalandi.
Þýðing: Franz Gíslason