Lesbók Morgunblaðsins - 18.01.2003, Qupperneq 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 18. JANÚAR 2003 3
Þ
AÐ er víst óhætt að segja, að
okkur hefur vegnað býsna vel,
Íslendingum, síðan við fengum
heimastjórn fyrir 99 árum. Við
höfum hafið okkur upp úr ör-
birgð til allsnægta af eigin
rammleik. Okkur hefur að vísu
tekizt þetta með rykkjum og
skrykkjum og sumpart með því að ganga á
eða vanrækja ýmsar eignir, svo sem fiski-
stofna, sumar fasteignir, gróðurlendi og
mannauð, og einnig með því að safna skuld-
um í útlöndum og vinna myrkranna á milli,
en látum það kyrrt liggja í þetta sinn. Ávöxt-
unum á allsnægtaborðinu er misskipt, ekki
vil ég gera lítið úr því, en misskiptingin hér
heima er þó enn að ýmsu leyti minni en víð-
ast hvar í nálægum löndum.
Að ýmsu leyti, segi ég, en ekki að öllu leyti.
Hvers vegna? Ísland er einstakt meðal Evr-
ópulanda fyrir þá sök, að vægi atkvæða í al-
þingiskosningum hér heima er enn sem
endranær gerólíkt eftir búsetu. Strax á
fyrstu árum heimastjórnar varaði Hannes
Hafstein ráðherra við afleiðingum ranglátrar
kjördæmaskipanar í ræðum á alþingi, en
bændaveldið í þinginu þráskallaðist við
ábendingum hans. Svo fór, að okkur hefur
ekki enzt heil öld til að koma kjördæmaskip-
an landsins í heilbrigt horf. Nýju kosn-
ingalögin, sem kosið verður eftir nú í maí,
duga hvergi nærri til að jafna metin, ekki
frekar en fyrri breytingar á kjördæmaskip-
aninni. Vandinn er öðrum þræði sá, að
stjórnmálaflokkarnir hafa haldið utan um
málið með eigin hagsmuni að leiðarljósi. Þeir
hafa lagt höfuðkapp á að jafna metin milli
þingflokkanna í stað þess að reyna að jafna
metin milli þegnanna. Eftir stendur, að kjós-
endur í þéttbýli hafa hlutfallslega miklu
minni áhrif á landsstjórnina en kjósendur í
dreifbýli, og mannval flokkanna á alþingi
hlýtur enn sem fyrr að draga dám af þessari
slagsíðu. Sjálfstæður stjórnlagadómstóll
hefði verið betur í stakk búinn til að leysa
málið.
Af þessum lýðræðishalla leiðir, að minni
hluti kjósenda hefur fengið að ráða ferðinni í
ýmsum mikilvægum málum. Tökum dæmi.
Meiri hluti Reykvíkinga er andvígur því, að
dýrmætt flæmi í hjarta borgarinnar sé lagt
undir fáfarinn flugvöll, af því að flugvöllurinn
stendur borginni fyrir þrifum og leggur
þungar byrðar á borgarbúa. Borgarstjórn
Reykjavíkur vill fyrir sína parta láta flugvöll-
inn víkja, en hún fær því ekki ráðið vegna
andstöðu samgönguyfirvalda. Samgöngu-
ráðherrann er jafnframt dreifbýlis-
þingmaður og kærir sig að því er virðist koll-
óttan um hagsmuni Reykvíkinga. Þarna
takast á tvö ólík sjónarmið: borgarstjórnin
vill, að höfuðborgin sé þéttbýl eins og borgir
eiga að vera, enda skárra væri það nú, en rík-
isstjórnin virðist vilja, að höfuðborgin verði
helzt áfram um ókomna tíð eins og hin þorpin
hringinn í kringum landið. Hefði kjör-
dæmaskipanin verið lagfærð í tæka tíð, þá
væri flugvöllurinn trúlega löngu farinn og
svæðið byggt. Og við værum þá löngu búin
að sækja um aðild að Evrópusambandinu og
sennilega komin þangað inn og búin að lag-
færa fiskveiðistjórnina í samræmi við vilja
fólksins í landinu, og þannig áfram.
Sagði ég Evrópusambandið? Gallup hefur
kannað viðhorf almennings til aðildar að
Evrópusambandinu með reglulegu millibili
mörg undangengin ár. Árið 1994 voru 56%
þjóðarinnar fylgjandi umsókn um aðild, 44%
voru andvíg. Árið 1997 voru hlutföllin 55% á
móti 45%. Síðan hefur bilið haldið áfram að
breikka: 1998 voru 60% þjóðarinnar fylgj-
andi aðildarumsókn, 40% voru andvíg, og
1999 voru hlutföllin 66% á móti 34% (sjá gall-
up.is). Í febrúar 2002 voru hlutföllin 68%
gegn 32%, og þegar Gallup spurði þjóðina,
hvort hún teldi rétt að taka upp aðild-
arviðræður við ESB til að ganga úr skugga
um, hvað Íslandi stendur til boða við aðild, þá
varð niðurstaðan 95% gegn 5% (sjá si.is). Að-
eins tvær Gallupkannanir síðan 1994 (í jan-
úar 1995 og júlí 2002) víkja frá þessari leitni,
sem hér hefur verið lýst; í bæði skiptin
reyndist helmingur þjóðarinnar vera hlynnt-
ur aðild og hinn helmingurinn andvígur, hníf-
jafnt sem sagt. Og hver eru viðbrögð for-
sætisráðherra? Hann vill nú allt í einu setja
nefnd allra flokka í málið – sama verklag og í
kjördæmamálinu: gerið svo vel, góðir hálsar.
Eitthvað þessu líkt hefði Einar Olgeirsson
sennilega reynt, hefði hann verið forsætis-
ráðherra árið 1949, þegar Íslendingum
bauðst að ganga í Atlantshafsbandalagið.
Gallup hefur einnig kannað afstöðu þjóð-
arinnar til kvótakerfisins. Síðast voru 86%
þjóðarinnar óánægð með kvótakerfið, 14%
voru ánægð, og 75% þjóðarinnar vildu taka
upp veiðigjald, 25% vildu það ekki. En allt
hefur komið fyrir ekki: ríkisstjórnin hefur
reynt að drepa málinu á dreif með því að
setja fyrst nefnd allra flokka í málið – nema
hvað? – og leiða síðan málamyndagjald í lög
og lýsa því loks yfir einhliða, að málið sé út-
kljáð. Hæstiréttur úrskurðaði á sínum tíma,
að ókeypis úthlutun veiðiheimilda sam-
kvæmt kvótakerfinu bryti í bága við jafnrétt-
isákvæði stjórnarskrárinnar, en rétturinn
sneri við blaðinu nokkru síðar, enda höfðu
forsætisráðherra og fleiri ráðherrar í milli-
tíðinni fundið að fyrri úrskurðinum.
Svo vill til, að Gallup kannar einnig hug
fólksins í landinu til ýmissa stofnana þjóð-
félagsins með því að spyrja, hversu mikið
traust menn beri til þeirra. Það er skemmst
frá því að segja, að alþingi og dómskerfið
skrapa botninn í þessum skoðanakönnunum
ár eftir ár, svo langt sem augað eygir aftur í
tímann. Síðast, þegar spurt var, það var vor-
ið 2002, þá sögðust 36% þjóðarinnar treysta
alþingi, og 46% sögðust treysta dómskerfinu.
Til samanburðar sögðust 87% treysta Há-
skóla Íslands. Þessar niðurstöður þurfa ekki
að koma neinum á óvart, úr því að alþingi
virðir að vettugi meirihlutavilja þjóðarinnar í
mikilvægum málum eins og Evrópumálinu
og veiðigjaldsmálinu og úr því að dómsvald-
inu er stundum beitt að því er virðast má
nánast eins og það sé framlengdur armur
framkvæmdavaldsins.
Það hefur því hallað á lýðræðið á Íslandi
mörg undangengin ár. Það ætti þó að segja
sig sjálft, að fólkið í landinu mun ekki láta
bjóða sér óbreytt ástand um eilífan aldur.
Stjórnmálaflokkarnir og einstakir for-
ustumenn þeirra hafa sumir áttað sig á þessu
og tekið sér tak. Samfylkingin hefur markað
sér ótvíræða sérstöðu meðal flokkanna: hún
ein fylgir nú sömu stefnu og meiri hluti þjóð-
arinnar bæði í Evrópumálinu og veiðigjalds-
málinu. Og hún ein hefur á að skipa odd-
vitum, sem bera skynbragð á nauðsyn þess
að flytja flugvöllinn burt úr Vatnsmýrinni til
að rýma fyrir þéttri byggð: fyrir fólki. Sam-
fylkingin gæti því hæglega orðið stærsti
flokkurinn á þingi eftir kosningar og náð að
mynda nýja ríkisstjórn. Sjálfstæðisflokk-
urinn hefur á hinn bóginn tekið sér stöðu
gegn meiri hluta þjóðarinnar bæði í Evrópu-
málinu og í veiðigjaldsmálinu og gegn meiri
hluta Reykvíkinga í flugvallarmálinu.
Vinstrihreyfingin – grænt framboð og
Frjálslyndi flokkurinn eru hlynnt veiðigjaldi
í einhverri mynd, en andvíg aðild að Evrópu-
sambandinu. Framsóknarflokkurinn virðist
vera á báðum áttum, að minnsta kosti í Evr-
ópumálinu, en formaður hans og einstakir
þingmenn hafa að undanförnu sýnt ýmis
merki þess, að þeir séu smám saman að nálg-
ast sjónarmið meiri hluta þjóðarinnar í því
máli. Þá eru þeir í góðum félagsskap, því að
það var einmitt Miðflokkurinn í Finnlandi,
flokkur bænda, sem leiddi Finna inn í Evr-
ópusambandið um miðjan síðasta áratug með
miklum brag.
Þegar stjórnmálasaga landsins er skoðuð
aftur í tímann, þarf ekkert af þessu að koma
á óvart – nema kannski eitt: Sjálfstæð-
isflokkurinn er staddur á flæðiskeri. Flokk-
urinn, sem leiddi Ísland inn í Atlantshafs-
bandalagið á sínum tíma, sér nú öll tormerki
á aðild Íslands að Evrópusambandinu, einn
stórra borgaraflokka í allri álfunni. Formað-
ur flokksins hefur sagzt fyrr mundu ganga af
vitinu („Ég gæti orðið galinn!“ sagði hann í
sjónvarpsviðtali) en fallast á rök þeirra, sem
mæla fyrir aðild Íslands að Evrópusamband-
inu. Flokkurinn, sem átti einnig lofs- og
þakkarverðan þátt í því að hefja markaðs-
búskap á Íslandi í andstöðu við t.a.m. Sam-
band íslenzkra samvinnufélaga, virðist nú
sitja og standa eins og harðdrægir sérrétt-
indahópar bjóða – og harðneitar jafnframt að
upplýsa, hvernig hann aflar ómælds fjár til
starfsemi sinnar. Þau öfl, sem virðast nú
hafa flest ráð í hendi sér í Sjálfstæð-
isflokknum, eru þröngsýn og sérdræg og þar
af leiðandi óholl öfl. Óhefluð og harðsvíruð
íhaldsöfl af þessu tagi hafa rúið nokkra ná-
skylda stjórnmálaflokka trausti almennings
nokkur undangengin ár, þar á meðal brezka
Íhaldsflokkinn, flokk Winstons Churchill og
Margrétar Thatcher.
Skyldi Sjálfstæðisflokkurinn fara sömu
leið?
BLÓÐIÐ ÞÝTUR UM
ÞJÓÐARPÚLSINN
RABB
Þ O R V A L D U R G Y L F A S O N
ÞORSTEINN FRÁ HAMRI
ANDVÖKUMENN
Að þræða hugfólgnar
ljóðbjartar leiðir, hyggja
að kynlegum brestum
í braglínu dægranna, þiggja
í náttstað mátt sinn og megin
af tungli sem til vor um stund
glottir í rofi, slær gliti
yfir þúsundir
þúfna við hrímfölan veginn …
Ljóðið er úr bókinni Meira en mynd og grunur sem út kom á síðasta ári.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
3 . T Ö L U B L A Ð - 7 8 . Á R G A N G U R
EFNI
FORSÍÐUMYNDIN
er af verkinu Ludwig Honig (samkynhneigður) myrtur 19. júní 1941 í
Sachsenhausen-fangabúðunum eftir Peter McGough og David McDermott.
Olía á léreft, 2001. Verkið er á sýningunni Hitler og hommarnir sem opnuð
verður í Listasafninu á Akureyri í dag.
Ári fjalla
er nýlokið. Í tilefni af því var efnt til óform-
legra kosninga um „þjóðarfjall“ Íslendinga,
og hlaut Herðubreið flest atkvæði, eins og
kunnugt er. Hekla var í öðru sæti og Snæ-
fellsjökull í því þriðja. Jafnframt var kosið
„héraðsfjall“ og þar varð Esjan í fyrsta
sæti, eins og við var að búast. Helgi Hall-
grímsson skrifar um fjöll.
Aftökur og
útrýmingar
nefnist sýning sem opnuð verður í Lista-
safninu á Akureyri í dag. Hér er um þrjár
ólíkar sýningar að ræða en þær eru Hitler
og hommarnir eftir Peter McGough og
David McDermott, Hinstu máltíðir eftir
Barböru Caveng og Aftökuherbergi eftir
Lucindu Devlin.
Lars Nittve
einn frægasti safnstjóri Norðurlanda kom
hingað til lands sl. haust og Fríða Björk
Ingvarsdóttir fékk hann til að ræða þá nýju
hugmyndafræði sem sýningar- og safn-
stjórar hafa þurft að tileinka sér til að starf-
semi safnanna standi undir þeim fjölþættu
væntingum sem gerðar eru til þeirra í sam-
tímanum.
Sir Anthony Blunt
komst í fréttirnar haustið 1979 er þáver-
andi forsætisráðherra Breta, Margaret
Thatcher, kunngerði þjóð sinni að hann
hefði árið 1964 viðurkennt að hafa njósnað
fyrir Sovétmenn í síðari heimsstyrjöldinni
meðan hann var starfsmaður bresku leyni-
þjónustunnar. Blunt var einn af áhrifa-
mestu og virtustu mannvitsbrekkum í
bresku listalífi. Aðalsteinn Ingólfsson segir
frá Blunt.