Lesbók Morgunblaðsins - 18.01.2003, Side 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 18. JANÚAR 2003
BETTY Lou Beets horfir illskulega ímyndavélina. Hún er 48 ára gömul ogákærð fyrir morð á tveimur eig-inmönnum sínum. Uppstillingarmyndir
lögreglunnar eru að vísu sjaldan heillandi, en
það er vel hægt að trúa því að þessi kona hafi
framið morðin. Það er að segja ef ekki kæmi til
upplýsti kassinn með myndinni af borðdúk úr
plasti með gamaldags skreytingum og átak-
anlegri eyðu. Betty átti sér ekki ósk, eða öllu
heldur ekki hinstu ósk. Hún var tekin af lífi með
banvænni sprautu 24. febrúar 2000 án þess að
hafa fengið sér að borða áður.
Barbara Caveng hefur búið til upp úr „hinstu
máltíðum“ 18 líflátinna einstaklinga uppstill-
ingu sem gerir síðustu máltíðina að þögulli
sálumessu yfir glæpamönnunum og fórn-
arlömbum þeirra. Djörf andstæðan milli matar
og siðareglna um dauðann, raunsæileg lýsing
afbrotanna og hlutlægt yfirbragð myndanna
renna saman í algerlega nýjan, áþreifanlegan
veruleika sem veltir upp spurningum um sekt,
losta og afplánun: snotrir dúkar með kornfleksi
og mjólkurkrúsum, kaffiteríubakki, skyndibiti,
íburðarmikill matseðill eða sneið af jarð-
arberjatertu á blúnduservéttu.
Glitrandi bakgrunnur gljáandi eplis fylgir
skýrslu um Russel James. Tuttugu og þriggja
ára gamall var hinn svarti tónlistarmaður
dæmdur í 50 ára fangelsi fyrir rán. Þremur ár-
um síðar var hann dæmdur fyrir að skjóta vitni
að upphaflega glæpnum þegar hann var í leyfi
frá fangelsinu. Myndin af eplinu vekur and-
skeyttar kenndir gagnvart sleggjudómum.
Upplýsti kassinn minnir á sakleysi og paradís,
eins og hann kemur okkur fyrir sjónir; þetta er
fullkomin listræn uppstilling sem er fögur á að
líta.
Uppstillingarnar á ljósmyndunum hafa svip-
að yfirbragð og matreiðslubækur sjöunda ára-
tugarins, eða upplýstir matseðlar skyndibita-
staða. Máltíðunum er vandlega raðað saman og
birta þannig mynd af einfaldri og reglufastri til-
veru. Og hver skýrsla með verkunum endar
alltaf á dauða – alveg eins og í lífinu sjálfu. Á
hinu áleitna andartaki milli hins mannlega
gjörnings og aftökunnar er afhjúpaður alvar-
legur brestur mennskunnar. Ferlið frá fram-
reiðslu hinstu næringar sem viðheldur lífinu og
aftöku að yfirlögðu ráði kallar fram mynd af
kyrrð, af algjörri kyrrð – af orðvana þögn.
Áhrifamáttur innsetningarinnar stafar af því
hversu gagnsæ og kuldaleg hún er. Ferkönt-
uðum kössunum er raðað með jöfnu millibili.
Regluleg röð þeirra og hlutlæg uppstillingin
minna á form- og rýmiskönnun minimalismans.
Caveng notfærir sér stílrænt gegnsæi minimal-
ismans og undirstrikar það með hlutleysi gráa
litarins en gengur lengra og notfærir sér nán-
ast óhlutbundinn veruleika. Áhorfandinn sem
stendur í þröngum klefunum andspænis þess-
um meinleysislegu kyrralífsmyndum og
ströngu reglugerðum um aftökur verður sjálfur
eitt andartak dauðadæmdur fangi. Klefar
dauðadæmdra fanga eru líka fjórir fermetrar
að flatarmáli. Með því að líkja eftir stærð klef-
ans gerir Caveng nálægð dauðans í lífi fangans
jafnt sem fórnarlambsins áþreifanlega og sýni-
lega. Raunverulegt rými fangaklefans veitir
eins konar skjól þar sem áhorfandinn horfist í
augu við sjálfan sig andspænis bæði hroðaleg-
um verknaðinum og stofnanavæðingu dauðans.
Út frá óskum fangans um hvað hann vildi fá
síðast í matinn (innihald hans kemur fram á
skýrslunni) hefur listamaðurinn dregið upp
mynd af manni eftir dauðann sem er gjörsneidd
innlifun og tilfinningasemi sem og yfirborðs-
legum hneykslunarmeðulum. Í þessari ertandi
blöndu lífs og dauða, næringar og neyslu – þar
með talinni neyslu á list – fær Caveng áhorf-
andann til að nota ímyndunaraflið með stað-
reyndirnar einar að leiðarljósi.
Máltíð 740.
HINSTU
MÁLTÍÐIR
E F T I R M I C H A E L U N O LT E
Michaela Nolte er listfræðingur sem starfar í Berlín
og skrifar fyrir ýmis listtímarit.
L
ANGFLESTIR þeirra sem við þekkj-
um fæddust eftir 30. apríl 1945 þegar
Hitler og Eva Braun frömdu sjálfs-
morð. Það helvíti sem Þriðja ríkið var
er því að hverfa úr lifandi minni og
verða fjarlæg þjóðsaga. Á ofanverðri
síðustu öld reyndu margir listamenn
að ná tökum á Helförinni í verkum
sem tjáðu örvæntingu eða þögla íhugun. En að
því hlaut að koma að síðari kynslóðir tækju að
endurskoða stjórnartíð nasista frá nýjum og
óvæntum sjónarhornum.
Árið 2002 hélt Gyðingasafnið í New York sýn-
ingu með verkum ungra listamanna sem mörg
voru fyndin og írónísk og bar hún heitið „End-
urspeglun illskunnar: Ímyndir nasismans/Nýleg
list“. Þessi gamansama nálgun sem stundum er
hálfgerður skrípaleikur – eins og til dæmis
Legókubbar Pólverjans Zbigniew Libera handa
börnum til að byggja útrýmingarbúðir – vakti
hávær mótmæli sem vonlegt var þar sem sumir
áhorfendanna áttu sjálfir að baki skelfilega
reynslu af nasismanum. Aðrir, sem ekki þekktu
til hans af eigin raun, töldu það siðferðislega
rangt að nota söguleg grimmdarverk sem fag-
urfræðilegt fóður í formi listaverka.
En óvæntum aðferðum verður beitt, jafnvel
þegar menn kljást við hið illa sem fjarlægist óð-
um í tímans flaumi. Árið 1968 gerði Mel Brooks
kvikmyndina Framleiðendurnir (The Produc-
ers) sem kom áhorfendum til að hlæja að fárán-
leika nasismans og árásum hans á vestræna sið-
menningu. Söngleikurinn Vorkoma Hitlers og
Þýskalands (Springtime for Hitler and Germ-
any) var saminn úr efni kvikmyndarinnar og
sýndur á Broadway árið 2000 með tilheyrandi
glysi og glaumi – og enginn hreyfði andmælum
við þessum tröllaukna, djöfullega brandara. Í
Þýskalandi eftirstríðsáranna var Hitler óþægi-
leg áminning um hvað foreldrarnir höfðu haft
fyrir stafni aðeins nokkrum árum áður. Samt
verður að rjúfa bannhelgi. Árið 1985 sýndi t.d.
Albert Oehlen risastórt opinbert portrett af
Hitler, ímynd föðurlandsástarinnar sem hafði
verið grafin sem þjóðarskömm. En nú virtist
þetta horfa allt öðruvísi við – séð í samhengi
listasögunnar.
Það eru því mörg fordæmi þess að listamenn
horfist í augu við óbærilegan sannleika nasista-
tímans og umbreyti honum á persónulegan hátt
eins og tvíeykið David McDermott og Peter
McGough gera hér. Sýningin Hitler og homm-
arnir (The Lust that Comes from Nothing)
byggist á verkum sem innblásin eru af einræð-
isherrranum og sameina sögulegar staðreyndir
og persónuleg hugðarefni þeirra félaga.
McDermott og McGough eru nefnilega miklir
sérvitringar sem enn á ný hefur tekist að beina
sjónum okkar að helstu áhugamálum sínum,
samkynhneigð og tímaflakki, og þetta safn af
endurgerðum minjum frá dögum Þriðja ríkisins
fæst við hvort tveggja. Mest ber hér á útrým-
ingu og ofsóknum nasista gegn samkynhneigð-
um sem oft hefur fallið í skugga af jafnvel enn
grimmúðlegri aðför þeirra gegn gyðingum.
Fyrr á ferlinum röktu McDermott og Mc-
Gough oft meinlausari sögu bandarískrar hómó-
fóbíu í málverkum sínum sem endurvöktu á bæði
HITLER
FYRIR 21.
ÖLDINA
Sýningin Aftökur og útrýmingar verður opnuð í Lista-
safninu á Akureyri í dag. Hér er um þrjár ólíkar sýn-
ingar að ræða en þær eru Hitler og hommarnir eftir Pet-
er McGough og David McDermott, Hinstu máltíðir eftir
Barböru Caveng og Aftökuherbergi eftir Lucindu Devlin.
Sýningunni lýkur 9. mars.
E F T I R R O B E RT R O S E N B L U M
Hakakross/ruggustóll, 1933. Olía á léreft, 1990–2001. 127 x 107 sm.