Lesbók Morgunblaðsins - 08.03.2003, Síða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. MARS 2003 7
tak í heimspekisögunni. Líkamleg þrá hafi
verið litin hornauga og leitast við að göfga
hana. Þetta hafi fyrst breyst að ráði upp úr
18. og einkum á 19. öld með nýjum hug-
myndum í heimspeki og sálarfræði. En upp-
hafsins telur hún þurfa að leita í forngrískri
menningu, þar sem sjálfsstjórn einstaklings-
ins skipti höfuðmáli. Hverjum manni hafi
borið að hafa stjórn á tilfinningum sínum því
það versta sem gat hent hann var að verða
þræll þeirra. Nú sé talað um ýmiss konar
fíkla, en hjá Forn-Grikkjum hafi neikvætt
viðhorf til tilfinninga birst í orðinu pathos,
tilfinningum sem þykja sjúklegar af því þær
trufli skynsemina.
Af útsjónarsemi hafi Grikkjunum þó tekist
að finna lostanum annan farveg. „Þeirra við-
leitni gekk út á að fegra losta og girnd,“ seg-
ir Sigríður. „Við sjáum þetta í Samdrykkj-
unni, þar sem Platón lýsir upphafningu
erótískrar ástar. Ástarviðfangsefnið skal
ekki lengur vera önnur manneskja, í þessu
tilviki hinn fagri gríski unglingspiltur, held-
ur viskan sjálf. Markmiðið var að beina ást
sinni að visku, að virkja lostann í þágu hug-
ans.“
Sigríður segir að upphafning losta hafi
ágerst í stóískri og kristinni hefð og þar með
hafi fyrirbærið orðið syndsamlegra. Jafnvel
heimspekingur eins og Epikúros, sem alla
jafna er talinn hedonisti (nautnahyggjusinni)
er leggi áherslu á ánægju, hafi ekki sagt
svölun líkamlegra kennda það eftirsóknar-
verðasta. Heldur að öðlast lausn undan lík-
amlegum sársauka.
„Við vitum að þrá sem ekki fær svölun
kallar fram vanlíðan og af því töldu Stóu-
spekingar sálarró vera æðsta keppikefli
mannsins. Í kristilegri heimspeki miðalda er
losti kominn út í ystu myrkur og talinn til
synda. Girndin færði manninn frá Guði. Svo
að nautnir sem áttu rétt á sér í forngrískum
hugarheimi, hlutu ekki náð í hinum kristna.
En þrátt fyrir þetta úthýstu Ágústínus og
heilagur Tómas frá Akvínó ekki þrá og löng-
un, greinum af sama meiði og losti og nautn-
ir. Þeir töldu tilfinningaleysi ekki síður
slæmt en ofurvald tilfinninga og kennda í
sálarlífi mannsins. Í ritum þeirra birtist
þetta sem þrá eftir Guði og innilegri sam-
veru við hann.
Síðari tíma spekingar með glöggt auga
fyrir innviðum sálarlífsins, eins og til dæmis
Nietzsche, sögðu einmitt lostann hafa fengið
að birtast sem trúarlosta á þessum tíma.
Nietzche taldi Játningar Ágústínusar, eða til
að nefna annað dæmi, dulspekirit Madame
de Guyon frá 17. öld, bera þessu vitni. De
Guyon þráði líkamlegt og andlegt samneyti
við Guð. Lýsingar hennar á þeirri þrá segir
Nietzche bera vott um trúarhysteríu.“
Girndin og lostinn finna sér að sögn Sig-
ríðar leið inn í tímann sem nær okkur er,
með endurvakningu mannskilnings hedon-
ismans, kenndum við fyrrnefndan Epikúros.
Að sækjast eftir vellíðan og forðast vanlíðan
varð grunnsetning í hugmynd nytjahyggjus-
inna eins og sést til að mynda í ritum Jer-
emy Benthams. Einnig átti DeSade mark-
greifi „og saurlífisseggur,“ segir Sigríður,
„þátt í að hleypa lostanum inn í evrópska
menningu bakdyramegin. Það var þó ekki
fyrr en löngu síðar að farið var að við-
urkenna losta sem eðlilegan hluta mannsins.
Freud átti hvað mestan þátt í því, en grein-
ing hans á manninum sem hvataveru dró
dám af mannskilningi epíkúrista. Hvatir og
kenndir stjórna að dómi Freuds vitundarlífi
mannsins án þess að viðkomandi geri sér
alltaf grein fyrir því.“
Lífið einkennist samkvæmt Freud af tog-
streitu milli þess sem hann kallaði vellíð-
unarlögmálið og raunveruleikalögmálið. Það
fyrra kveður á um að líkamleg vera sækist
eftir því að þrá og að löngun sé fullnægt. En
ætíð standa í veginum veggir raunverunnar,
boða og banna, sem siðferðið setur til að við-
halda siðmenningu. „Þess vegna,“ segir Sig-
ríður, „talaði Freud um „ok siðmenning-
arinnar“. Hann taldi þörf á að finna
lostanum fleiri farvegi og benti á náið sam-
band losta og listar. Í listum getur lostinn
fengið útrás. Lostinn varð því að lokum
gjaldgengur sem leið til sköpunar og frels-
unar.
Á 20. öld hafa einkum franskir heimspek-
ingar velt fyrir sér losta og þrá og stöðu eró-
tískra ímynda í hugarheimi og vitund okkar.
Höfundar eins og Foucault, Lacan, Irigaray,
Kristieva og Deleuze hafa til að mynda öll
bent á hinn skapandi og frelsandi mátt losta
og löngunar. Með því að gera grein fyrir
þessum fyrirbærum leitast þau við að draga
upp fjölbreyttari mynd af manninum sem til-
finningaveru og kynveru til mótvægis við
hefðbundnar myndir af manninum sem lík-
amsfirrtri skynsemisveru.“
Að leita eftir köllun sinni
Sálgreining er ein leið til skilnings á löng-
un og losta. Yrsa Þórðardóttir er í sálgreini-
námi og segir kenningar fagsins fjalla um
lífsþróttinn, gáskann, það sem drífur fólk
áfram og fær það til að leita að því sem fæst
þó aldrei. Það sé forvitni og eftirsókn eftir
hinu ókannaða, sem færi okkur svolitla fró.
„Sálgreining,“ segir Yrsa, „er þannig leit að
eigin þrá, því sem við viljum verða. Þar kem-
ur kristnin fram með sköpunartrú, guðs-
mynd manneskjunnar, sem var sköpuð í þrá
Guðs og til samfélags við hann og við annað
fólk. Í því skiptir öllu að þekkja löngun sína
og stefna í sannleika að því að verða fyllilega
mennsk.“
Prédikarinn í Gamla testamentinu sagði
að sjálfsagt væri allt hégómi, eftirsókn eftir
vindi (Préd.6.2), en ef lífið væri okkur nokk-
urs virði væri leyfilegt og mjög gagnlegt
(sbr. Pál postula í Nýja testamentinu,
I.Kor.6.12) að kanna innviðu sálarinnar og
leita eftir því sem okkur langar sjálf í alvöru.
Orð Ágústínusar kirkjuföður eru svolítið
nær okkur í tíma: „Sál mín er örþreytt uns
hún hvílir í þér, ó Guð.“ Í Saltaranum svo-
kallaða, eða Davíðssálmum, segir: „Eins og
hindin, sem þráir vatnslindir, þráir sál mín
þig, ó Guð.“ (Sálm.42.2). Þarna er talað um
löngun fólks úr útlegð, sem langar að fá að
koma aftur í helgidóminn í Jerúsalem, þess
eina staðar sem maklegt var og réttvíst að
þjóna Jahve.
Nú þarf skrifari að spyrja Yrsu hvað hún
meini með þessum ábendingum. Hún svarar
því til að fólk sem fær ekki að sinna köllun
sinni á þann hátt sem það telur réttan, verði
annaðhvort að visna og fölna eða finna köll-
uninni annan farveg. Oft vilji brenna við að
við óskum frekar einskis en hins næstbesta,
eða jafnvel lakasta kostar fyrst sá besti sé
ekki fáanlegur.
Sérstaklega kveðst Yrsa vilja kynna til
sögunnar franska sálgreininn Marie Balm-
ary sem fjallað hafi um þrána út frá frásögn-
inni af Abraham og Saraí. Þau yfirgáfu Úr í
Kaldeu samkvæmt boði guðs um að halda á
vit hins óþekkta og fóru sjálfra sín vegna til
landsins sem hann vildi gefa þeim (sbr. sér-
prent Kirkjurits feb. 1997). Þá hafi Freud,
Lacan, Françoise Dolto og margir aðrir sál-
greinar skrifað um þrá.
„Texti Lacans er nokkuð tyrfinn, en hann
var alltaf að tala um leitina að „l’Autre“, hin-
um, þessum sem er ætíð nærri og viðfang
þrár okkar. Franskir sálgreinar eru talsvert
markaðir af skrifum Lacans, sem hafði líka
kenningu um að ómeðvitundin hagaði sér
eins og tungumál. Málvísindum hefur fleygt
fram síðan og óvíst að fræðimönnum líki allt
sem hann sagði, né að fólk af öðrum mál-
svæðum sjái nokkurt vit í því hvernig lesin
er ótrúlegasta merking í mannanöfn til
dæmis og meinta þýðingu þeirra.
Svo eru það kvennafræðin. Ekki vil ég til-
einka mér lostafengna ást lacanista á Föð-
urnum, sem er löggjafinn sjálfur, sá sem
skilur milli móður og barns og grundar rétt
sinn á því að vera hann sem hefur valdið og
það sem alla langar að eiga en enginn á í
raun, fallusinn sjálfan.“
En draumar, er loks spurt, benda þeir til
þess sem við girnumst – eru þeir sú „kon-
unglega leið til ómeðvitundar“ sem Freud
sagði? „Við getum með því að íhuga drauma
okkar, reynt að finna út hvað þeir segja okk-
ur um það sem við kannski þorum ekki að
vita í vöku, en látum okkur detta í hug þegar
hugurinn sefur eða læst sofa. Freud hafði
dálæti á þessu en Jung fjallaði einnig um
tákn og svokallaðar arketýpur, sem hann
hélt fram að væru óbreyttar frá alda öðli.
Sumir sálgreinar sjá í Jesú frábæran sál-
greini, sem skírskotaði til þrár fólks, spyrj-
andi: „Viltu verða heill? Langar þig að hætta
að styðjast við blindu og sjúkdóm, þorirðu að
hefja gönguna frá dauða yfir til lífs, frá
myrkri til ljóss?“
Hávamál og Völuspá nefna dæmi um að
ekki yrði þeim svefnsamt sem vissi of margt,
til dæmis hvenær dauðinn kæmi. Völvan
spyr í síendurteknu stefi: „Vitið þér enn, eða
hvað?“ Líkt og hún spyrji hvort við viljum í
alvöru fá meira að heyra. Þar kemur að lok-
um að við segjum: Hættu nú herra, hér mun
koma verra, sem þér er betra að þegja um
en segja um. Á því stigi málsins segir Yrsa
að fólk vilji hætta sálgreiningu sinni, flýja
sannleikann og sætta sig jafnvel frekar við
líkamlega og andlega kvilla, sem eru ekki
annað en sjúkdómseinkenni.
„Hver segir þér að þú sért veik?“ spurði
sálgreinir Yrsu eitt sinn, „þarftu ekki bara
að koma orðum að því hver þú ert? Ef þú
veist það ekki, ef þú manst ekki hvað amar
að, man líkami þinn það. Tárin vitna um sorg
þína, og vöðvabólgan til að mynda talar sínu
máli.“ Svo mikið er víst að eftir hverja stund
á sálgreiningardívani Yrsu, jafnvel þegar
henni var tregt um mál, urðu sporin léttari
og hugurinn rórri. „Vegna þess að orðin
leysa.“ Og hún hefur áhuga á orðum, girnist
þau, „vegna Orðsins sjálfs, sem var í upphafi
hjá Guði, sem var Guð, vegna Orðsins sem
skapaði og endurleysir enn þann dag í dag.“
1.
rykkjahröð þokuþyrlun
öll þéttist í vefjanet
um niðdimma altæka þenslu
fléttukransar brátt flosna
drífa um hvolfið í kvoðu
er langsepa teygir á djúp
ljósgufa umfaðmar ísabrot
regndropa fall birta bjarmar
mild hringlaga skörp taumlaga
hvelfingin ómar hún sindrar
við sepahnoðun bylgjusvifs
sortaveldi margrákar ljós
2.
ljósflæði um regnslæður
litrófi í boga raðar
gufuhvolf orku andar
svo rauður vökvi nái
að renna sína slóð
áður slíka undravegu
efni hvergi tróð
hvenær er hvar?
hvenær hvað var?
hvenær sé þar?
spurn er hvert svar
vísun á mögn tilurðar
3.
við hringrásar hristing
barnið kollsteypist
rennur á maga um rýmið
rís samt á smáa fætur
horfir til allra átta
frá núlli að núlli
mínus sjö plús hundruð tvö
barn lyftir bólgið á enni
vísifingri yfir stjarnþokuna
hér er ég
V. ÞORBERG
BERGSSON
Höfundur er myndlistarmaður.
ÁFANGAR
Til hvers eru dagar?
Í þeim lifum við.
Þeir koma og vekja okkur
enn og aftur.
Þeir eru fyrir hamingjuna.
Hvað getum við lifað nema daga?
En lausn þeirrar gátu
kallar á prest og lækni
að koma hlaupandi yfir engin
í síðstökkum sínum.
PHILIP LARKIN
NJÖRÐUR P. NJARÐVÍK
ÍSLENSKAÐI
Philip Larkin (1922–1985) var breskt ljóðskáld. Njörður P. Njarðvík er prófessor við Háskóla Íslands.
DAGAR