Lesbók Morgunblaðsins - 29.03.2003, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 29. MARS 2003
NÝJASTA bók Susan Sontag, Re-
garding the Pain of Others, sem
útleggja má sem Varðandi þján-
ingar ann-
arra, þykir
veita gagn-
rýna og
áleitna sýn á
þá ímynd sem
ljósmyndir og
fréttamyndir
draga reglu-
lega fram af
afleiðingum hryðjuverka og
stríðsátaka. Gegna ljósmyndir og
fréttamyndir af hinum særðu og
látnu hlutverki „áfallahjálpar“
eða vekja þær bara með okkur
vægan hrylling áður en við
gleymum þeim? Sontag tekst á
við spurningar á borð við þessa
um leið og hún veltir fyrir sér
hvort ímyndir af kerfisbundnu
ofbeldi veki með okkur samúð og
andúð á stríði eða hefndarhug. Í
skrifum sínum rekur Sontag þró-
un ímyndar þjáningarinnar allt
frá málverkum hins spænska
Goya að ljósmyndum frá útrým-
ingarbúðum, beinum útsend-
ingum frá Víetnamstríðinu og
árásinni á World Trade Center.
Maður andstæðna
ÆVISAGA Níkíta Khrústsjovs
eftir Rússlandsfræðinginn Will-
iam Taubman þykir sérlega ít-
arleg og áhugaverð lesning að
mati gagnrýn-
anda New
York Times
sem kallar
Khrústsjov
mann and-
stæðna. Bókin
sem nefnist
Khrushchev –
The Man and
His Era, eða
Khrústsjov – maðurinn og hans
tími, byggir á ítarlegum rann-
sóknum Taubmans. Hann kynnti
sér ekki einungis alla þá lesningu
sem finna má um Khrústsjov,
heldur blaðaði einnig í þeim
skjalasöfnum þar sem upplýs-
ingar um hann gat verið að finna
og ræddi við þá sem manninn
þekktu. Bókin var um tíu ár í
vinnslu og þykir líflega skrifuð
og líkleg til að vera um langa hríð
ítarlegasta ævisaga Khrústsjovs.
Fáfræðin loks í Frakklandi
HINN 3. apríl næstkomandi kem-
ur nýjasta skáldsaga Milans
Kundera út í Frakklandi hjá einu
virtasta forlagi Frakka, Gallim-
ard. Nokkur blaðaskrif hafa orðið
þar í landi vegna þessa og unn-
endur verka hans bíða í ofvæni,
enda nokkuð um liðið frá því bók-
in fór að koma út víða um heim,
meðal annars hér á Íslandi, í
Bandaríkjunum, á Spáni, í Japan
og Finnlandi. Það sérstaka við
þetta er nefnilega að bókin er
skrifuð á frönsku og höfundurinn,
sem er af tékknesku bergi brot-
inn, býr í París. Hann hefur hins
vegar ekki viljað að bókin kæmi
út þar fyrr en nú vegna þess að
síðasta bók hans, Óljós mörk,
fékk afar misjafna dóma í Frakk-
landi. En nú fá Frakkar loks að
lesa bókina sem nefnist L’ignor-
ance á þeirra máli, frummálinu.
Hún er Íslendingum að góðu
kunn því hún kom út hér fyrir
rúmum þremur árum, í ársbyrjun
2000, í þýðingu Friðriks Rafns-
sonar undir titlinum Fáfræðin.
Minningar drottningar
LISA Halaby, betur þekkt sem
Noor, drottning Jórdaníu, sendi
nýlega frá sér ævisögu sína Leap
of Faith – Memoirs of an Unex-
pected Life. Þar rekur drottning-
in líf sitt með Hussein, konungi
Jórdaníu, og fjallar m.a. um erfið
samskipti manns síns við alþjóð-
legar sendinefndir.
ERLENDAR
BÆKUR
Þjáningar
annarra
William Taubman
Susan Sontag
Donald Rumsfeld, sem kemur ævinlega fyrir
eins og hann sé að segja hinum strákunum
klámsögu eða dónabrandara, sagði að þetta
stríð tæki sex daga.
Núna, á áttunda degi er talað um marga
blóði drifna mánuði. George Bush sagði: „Eng-
inn pólitískur málstaður réttlætir að óbreyttir
borgarar séu myrtir að yfirlögðu ráði.“ En
samhengið var víst annað.
Í Speglinum á Rás 1 hefur nokkuð verið
fjallað um heimsmynd hinna nýju íhaldsmanna
í Bandaríkjunum. Þeir sjá fyrir sér nýja skip-
an heimsmála, þar sem „okaðar“ þjóðir heims-
ins, Kína þar á meðal, njóta „frelsis“ fyrir til-
stilli og undir vernd Bandaríkjanna.
Þetta rímar við glögga útskýringu Stein-
gríms Hermannssonar í Silfri Egils seinasta
sunnudag um hverjir það væru sem nú héldu
um valdataumana í Washington.
Þetta minnti líka á Lof heimskunnar eftir
Erasmus frá Rotterdam, en þar segir: „[Í
stríði] er þörf á stæðilegum og vöskum
strákum sem stíga ekki í vitið og láta sér ekk-
ert fyrir brjósti brenna“.
Stríðsfrásögn breska blaðsins Guardian
kemur líka upp í hugann: „Fáeinum kílómetr-
um suður af brúnni eru rústir hinnar fornu
borgar Ur, sem var stofnuð fyrir 8.000 árum,
fæðingarborg Abrahams og blómlegur versl-
unarstaður þegar þeir sem bjuggu í norðvest-
anverðri Evrópu vöfruðu ennþá um með
óverkuð dýraskinn sér til skjóls.
Sprague, liðfjálfi frá White Sulphur Springs
[Hvítu brennisteinsnámum] í Vestur Virginíu,
fór þarna um á leið til Bagdad og hafði ekki
hugmynd um verðmætin sem þarna var að
finna.
„Ég er búinn að fara yfir eyðimörkina alla
þessa leið frá Basra og hef ekki séð eina ein-
ustu verslanamiðstöð eða skyndibitastað,“
sagði hann. „Þetta fólk á ekki neitt. Í mínum
heimabæ, þar sem búa ekki nema 2.500 manns
er að minnsta kosti McDonalds í öðrum enda
bæjarins og Hardees í hinum endanum.“ Það
virðist ekki vanþörf á að „frelsa“ heiminn. En
frá hverju? Þarf ég annars nokkuð að pæla í
því úr því tvíhöfuð þjóðarlíkamans hefur – að
mér forspurðum – tilkynnt umheiminum að ég
styðji innrásina í Írak?
STRÍÐSMYNDIR
Tökuvélin færist fjær örvita
drengnum og myndin víkkar
nægilega mikið til að nú sést
heil herdeild af gírugum frétta-
ljósmyndurum sem hafa um-
kringt þetta litla fórnarlamb og
smella af í gríð og erg.
Á R N I I B S E N
L
ÍTILL drengur, varla nema sex til
sjö ára situr á sjúkrarúmi með sára-
umbúðir um höfuð sér, aðra hönd í
fatla og bundið um hina. Hann rær
ákaft fram og aftur og grætur há-
stöfum. Andlitið lýsir hreinni skelf-
ingu, tárin streyma án afláts niður
kinnarnar og hann hrópar í sífellu,
ýmist á mömmu eða pabba, ef marka má ís-
lenska textann neðst á sjónvarpsskjánum.
Hvorugt þeirra virðist heyra til hans. Sjón-
varpsáhorfendur fá ekkert að vita um afdrif
þeirra. Samt er vígvöllurinn uppfullur af
fréttamönnum.
Tökuvélin færist fjær örvita drengnum og
myndin víkkar nægilega mikið til að nú sést
heil herdeild af gírugum fréttaljósmyndurum
sem hafa umkringt þetta litla fórnarlamb og
smella af í gríð og erg.
Sorg drengsins og vanlíðan er þyngri en tár-
um taki, en skelfing hans við skothríð ljós-
myndaranna í kjölfar annars konar skothríðar
vekur með áhorfandanum enn meiri vanmátt-
artilfinningu og þó kannski fyrst og fremst
reiði.
Í breska blaðinu Independent lýsir Robert
Fisk, gamalreyndur stríðsfréttamaður viður-
styggðinni sem blasti við honum í Bagdad eftir
fyrstu miklu loftárásirnar, þjáningu barnanna
og þjáningu foreldra sem misstu börnin sín
vegna þess að þau urðu fyrir hinum „óskeik-
ulu“ sprengjum árásarmannanna. Kistan.is
birti líka grein hans.
AÐ segja það sem allir vita en enginn
þorir að segja: Við getum sagt að
það sé eitt af mörgum hlutverkum
skálda og rithöfunda. Hlutverk sem
þau kjósa að taka að sér, eða ekki.
Það er undir þeim komið. Mörg hin
bestu skáld kjósa að sitja af sér dæg-
urhríðir og deilumál. Og eru alls ekki
verri skáld fyrir vikið. Shakespeare er
ekki minni höfundur þótt hann hafi
alla tíð verið varkár íhaldsmaður í
landsmálum. Hann átti allt sitt undir
kónginum og kaus því að yrkja frem-
ur um látna kónga. Önnur skáld voru
ekki jafnvarkár og uppskáru útlegð,
jafnvel dauða. Og urðu síst meiri
skáld fyrir vikið. Stundum getur hinn
heiti stjórnmálahams jafnvel spillt fyr-
ir skáldskapnum eins og „At-
ómstöðin“ er ágætt dæmi um. Áð-
urnefndur „Íslendingabragur“ er
heldur ekki sérlega gott kvæði.
Þetta er sem sagt ekki spurning um
skáldskap. Þetta er hins vegar spurn-
ing um það hvort rithöfundur kýs að
taka þátt í, hafa áhrif á og kveðja sér
hljóðs í hinum stóra heimi sem fólk al-
mennt hrærist í, í stað þess að láta sér
nægja að búa sér til sinn eigin heim
og dvelja þar öllum stundum í skjóli
frá deilum dagsins. Þetta er spurn-
ingin og þarna er efinn. Öll sveiflumst
við höfundar á milli fyrirlitningar okk-
ar á „dægurþrasinu“ og löngunar-
innar til að leggja orð í belg. Sjálfur
Morgunblaðið/Golli
„Þú klippir þau í haust og þau vaxa aftur í vor – einhversstaðar.“
AÐ SEGJA
EÐA ÞEGJA
hef ég alltaf hrifist meir af þeim höf-
undum sem láta líka til sín taka í þjóð-
málaumræðu. Laxness og Guðbergur
hafa alltaf höfðað meira til mín en hin
þægu og þöglu atómskáld. Og vilji
maður fylgja fordæmi þeirra fyrr-
nefndu stendur maður frammi fyrir
þeirri spurningu í hverjum mánuði: Á
maður að þegja eða segja? [...]
Íslenskir rithöfundar hafa nefnilega
ekkert að óttast nema sjálfa sig. Eins
og maður hefur margoft fundið fyrir í
samtölum við erlenda kollega þá er
þetta land okkar hálfgerð rithöf-
undaparadís. Allir á starfslaunum og
allir á jólamarkaði. Þjóðin les bækur.
Höfundar skipta máli. Þeir eru rödd í
samfélaginu. Og allir landsmenn
boðnir og búnir að leggja þeim til
efni. Bláar hendur úti í bæ vinna að
því dag og nótt að búa til plottin og
samsærin fyrir okkur. Og þó að við
séum kallaðir á teppið verður það
aðeins okkur til heiðurs og frábært
tækifæri til að fá að skyggnast inn í
stjórnkerfið. Við þurfum síst af öllu að
óttast stjórnmálamenn, sem gleymast
líka fljótt eins og forsætisráðherra
hefur sjálfur margbent á. Eða man
einhver eftir því hver var forsætisráð-
herra árið sem „Sjálfstætt fólk“ kom
út?
Hallgrímur Helgason
Kistan
www.visir.is/kistan
IEnn velta menn fyrir sér hvort listamenn eigi aðtaka afstöðu. Ofar á þessari síðu er vitnað í erindi
Hallgríms Helgasonar á fundi Rithöfunda-
sambandsins fyrr í vikunni þar sem Hallgrímur velti
fyrir sér tilgangi og þó einkum afleiðingum þess að
láta skoðanir sínar í ljós á opinberum vettvangi.
Hann talar einkum um að það skaði samkvæmislíf
sitt. Hann segist samt frekar taka Halldór Laxness
og Guðberg Bergsson sér til fyrirmyndar í þessum
efnum en hin þöglu atómskáld eins og hann kallar
þau. Og hann er á því að rithöfundar hafi rödd hér á
Íslandi og eigi að beita henni.
IISatt að segja verður ekki mikið vart við það að ís-lenskir rithöfundar láti í sér heyra um þjóðfélags-
mál. Þeir kunna að hafa rödd en hún er ákaflega
veik. Því miður. Íslensk þjóðmálaumræða yrði svo
miklu áhugaverðari og vafalaust árangursríkari ef
einhverjir aðrir en atvinnupólitíkusar og embætt-
ismenn nenntu að taka til máls.
IIIÞað stendur raunar ekki aðeins upp á lista-menn í þessum efnum. Fræðimannasamfélagið
virðist lifa í heimi út af fyrir sig. Innan háskólanna
eru sérfræðingar á flestum sviðum þjóðfélagsins en
samt heyrist einkennilega lítið í þeim í almennri
umræðu. Hugsanlega líta þeir svo á að þeirra hlut-
verk sé fyrst og fremst að mennta fólk til að taka þátt
í samfélaginu en ekki taka þátt í því sjálfir. Hugs-
anlega líta þeir svo á að hlutverk þeirra sé að leggja
fræðilegan grunn að umræðum með rannsóknum
sínum, vera eins konar sökkull í skoðanamynd-
uninni. Og kannski eru þeir það, en spurningin er
hvort þeir ættu ekki að vera sýnilegri, hvort það sé
ekki nauðsyn þessu litla samfélagi að æðstu
menntastofnanir eigi sér meira áberandi rödd í um-
ræðunni.
IVÍ Lesbók í dag er skrifað um bandaríska kvik-myndagerðarmanninn og rithöfundinn Mich-
ael Moore sem hlaut Óskarsverðlaun fyrir heimild-
armyndina Keilað fyrir Columbine um síðustu helgi.
Moore vakti athygli er hann tók við verðlaununum á
óskarshátíðinni og gagnrýndi George W. Bush harð-
lega fyrir stríðsbrölt í stað þess að flytja hefðbundna
þakkarræðu. Samkvæmt fréttum hlaut uppátækið
misjafnar viðtökur – helmingur gesta baulaði, hinn
helmingurinn klappaði. Nokkuð hafði verið rætt um
það áður en hátíðin hófst að listamennirnir myndu
nota tækifærið til þess að gagnrýna stríðsreksturinn í
Írak. Skipuleggjendur höfðu þá hugsað sér að beita
tónlistarflutningi til þess að þagga niður í þeim sem
færu yfir eitthvert ímyndað strik. Fæstir minntust
hins vegar á stríðið í ræðum sínum og enginn með
jafnafgerandi hætti og Moore. Hann var sá eini sem
fékk hljómsveitina til þess að spila.
VÞað hefði mátt halda að áætlanir um ritskoðunaf slíku tagi yrðu olía á eldinn í landi frelsisins,
en þeim var þvert á móti tekið með nánast þöglu
samþykki. Kannski er afstaða ekki í tísku!
FJÖLMIÐLAR
NEÐANMÁLS