Lesbók Morgunblaðsins - 29.03.2003, Blaðsíða 7

ritshöfundar í Hollywood hefði ekki getað lát-
ið sér detta í hug mörg þau viðtöl og viðsvör
sem Moore fær og finnur í myndinni.
Keiluspil í Littleton
Að morgni 20. apríl árið 1999 brugðu þeir
Eric Harris og Dylan Klebold sér í keilu. Það
atvik væri heimsbyggðinni ekki kunnugt
nema vegna þess að fáeinum klukkustundum
síðar myrtu þessir tveir piltar á annan tug
samnemenda sinna við Columbine-gagnfræði-
skólann í Littleton, Colorado, og særðu fjölda
annarra áður en þeir sviptu sig sjálfir lífi.
Myndbandsupptökur sem teknar voru af ör-
yggismyndavélum skólans og sýna úthugsaða
og miskunnarlausa ferð drengjanna tveggja,
gráa fyrir járnum, um ganga og stofur skól-
ans, þar sem þeir taka af lífi hvern jafnaldra
sinn á fætur öðrum, upptökur sem jafnframt
sýna þá skelfingu sem grípur um sig, eru
vafalaust einhverjar þær óhugnanlegustu
mínútur sem hægt er að upplifa, þótt úr
öruggri fjarlægð sé. Hörmungaratburður
þessi er eins konar útgangspunktur mynd-
arinnar Keilað fyrir Columbine í þeim skiln-
ingi að hann er skoðaður sem sjúkdómsein-
kenni sem gefur vísbendingu um öllu
víðtækara og útbreiddara vandamál: Djúp-
stæður kvilli hlýtur að hrjá samfélag þar sem
unglingar finna ekki aðeins hjá sér löngun og
vilja til að fremja ódæðisverk sem þetta held-
ur einnig þar sem þeim tekst að útbúa sig fyr-
ir hefðbundinn skóladag með slíkt magn skot-
vopna innanklæða og í skólatöskunni að
fullnægt hefði lítilli herdeild. Þeim Eric og
Dylan tókst að verða sér úti um sjálfvirka
riffla, haglabyssur, skammbyssur og sprengj-
ur enda þótt nokkur ár hafi vantað upp á að
þeir gætu löglega keypt sér bjór.
Moore leggur af stað með þá spurningu að
leiðarljósi hvort ekki megi sjá orsakasam-
hengi milli þess að almennir borgarar í
Bandaríkjunum eru meira eða minna byssu-
óðir og þeirrar staðreyndar að tíðni alvarlegra
ofbeldisglæpa þar í landi, þ. á m. manndrápa,
er geigvænlega há og fullkomlega úr sam-
hengi við reynslu annarra þjóða, sem í nær
öllum tilvikum (þegar horft er á Vesturlöndin)
hafa strangari reglur um eignarhald á skot-
vopnum og þær tegundir skotvopna sem al-
mennir borgarar hafa aðgang að. Ljóst er að
þótt skoðanir séu skiptar um þessa hliðstill-
ingu staðreynda er Moore, þegar hann miðar
við þessi grundvallarsjónarmið, að vinna inn-
an skýrt afmarkaðs rannsóknarramma,
ramma sem hann er heldur ekki að mæla út
fyrstur manna. Einkenni á þessari heimild-
armynd (líkt og öðrum eftir Moore) er þó að
ekki fer mikið fyrir skipulagi; þeir leiðarvísar
sem farið er eftir og beina kvikmyndagerð-
arfólkinu og framvindu myndarinnar í ólíkleg-
ustu áttir virðast nefnilega að nokkru leyti
handahófskenndir, eða er a.m.k. ekki fylgt af
göfugri ástæðum en þeim að Moore finnst
þeir áhugaverðir eða lýsandi. Minna máli
skiptir hvort ákveðin hliðarspor og útúrdúrar
tengist heildarmynd þeirri sem verið er að
skapa og falli að og styðji þá röksemdafærslu
sem fram er stigið með. Ýmis dæmi eru um
þetta í myndinni; og ætli það skýrasta birtist
ekki í því rafmagnaða mikilvægi sem Moore
virðist ákveðinn í að hlaða inn í þá staðreynd
að Lockheed-fyrirtækið – einn stærsti vopna-
framleiðandi heims – er með höfuðstöðvar í
Littleton. Þrátt fyrir heiðarlegan ásetning er
hætt við að fáir, fyrir utan Moore sjálfan,
tengi þessa staðreynd á einhvern innihalds-
ríkan hátt við harmleikinn í grunnskólanum
þar í bæ.
En sú staðreynd að Moore heldur opnum
möguleikanum fyrir breytingar – myndin er
að miklu leyti formgerðarlaus en sú formgerð,
sem þó er lagt af stað með, er hugmyndin að
kvikmynda persónulegt ferðalag Moores
sjálfs um lendur bandarísks sálarlífs og oft
sjáum við hann hissa eða sleginn yfir því sem
fram kemur – og það hvernig hann spilar dá-
lítið eftir eyranu leiðir til þess að honum er
fært að bregðast við hinu óvænta á skilvirkan
hátt. Þannig getur hann gripið tækifæri og
mótað myndina út frá því sem fram er komið í
stað þess að móta það sem fram kemur eftir
skipulagðri grunnhugmynd þar sem efnið er
lagað að steinsleginni höfundarætlun sem ljós
er frá byrjun.
Gott dæmi um þetta er hin einkennilega kú-
vending sem á sér stað eftir um það bil þriðj-
ung myndarinnar, en þá virðist Moore skipta
nokkuð um skoðun varðandi mikilvægi áð-
urnefndar tengingar milli auðsótts aðgangs að
skotvopnum og glæpa og leggur því snarlega
á hilluna hugmyndir um að skilvirkari og
strangari stjórnun á útbreiðslu skotvopna
myndi leysa vandann. Vissulega lítur Moore á
aðgengileika vopna sem hluta af skýringunni
fyrir fjölda ofbeldisverka en þetta atriði er
ekki lengur, að hans mati, miðlægt. Það sem
öðru fremur leiðir til þessarar breytingar í
nálgun er sú staðreynd að byssueign sé jafn
algeng og útbreidd í Kanada og Bandaríkj-
unum. Engu að síður er tíðni ofbeldisglæpa í
Kanada tiltölulega lítil og vandinn hreinlega
dvergvaxinn í samanburði við það sem þekkist
hjá risaveldinu í suðri. En ef ekki er hægt að
skýra glæpatíðni og sífelldan straum ofbeld-
isverka í Bandaríkjunum með því að benda á
skotvopnið í sokkaskúffunni, hverju skal þá
gaum gefa?
Innræting óttans
Michael Moore færir okkur ekki afdrátt-
arlaust svar, en við þessar krossgötur í mynd-
inni breytist framvindan og í stað þess að rök-
styðja kenningu sem boðið er upp á í byrjun
lýsir eftirleikurinn leitinni að skýringum:
Hvers vegna skjóta Bandaríkjamenn hvern
annan svo miklu oftar en fólk gerir almennt í
öðrum iðnvæddum löndum? Tengist ofbeld-
ishneigðin skapgerð þjóðarinnar eða er svar-
anna e.t.v að leita í sögulegum bakgrunni sem
öðru fremur litast af harðgerðum landnema-
anda? Kvikmyndin fer víða og dregur fram í
dagsljósið ýmis þjóðfélagsmein, kynlega kvisti
í mannlífinu og samfélag þar sem hættuleg
undiralda kraumar og ekki virðist þurfa mikið
til að hún brjótist fram. Hugsanlegar útskýr-
ingar eru skoðaðar, en mörgum síðan hafnað.
Er blóðidrifinni dægurmenningunni um að
kenna? Nei, vegna þess að í Japan er neysla á
ofbeldismyndum, ofbeldisfullum tölvuleikjum
og myndasögublöðum mun meiri en í Banda-
ríkjunum og þrátt fyrir það er tíðni alvarlegra
glæpa ekki ýkja mikil. Hér má líka tengja við
titil myndarinnar því Moore virðist svara slík-
um kenningum með því að leggja nokkra
áherslu á þá staðreynd að morðingjarnir ungu
fóru í keilu sama morgun og glæpurinn var
framinn. Margir vildu kenna tónlist Marilyns
Mansons um athæfi drengjanna vegna þess að
báðir áttu þeir tónlistardiska með hinum ögr-
andi söngvara. En væri þá ekki alveg jafn
eðlilegt að kenna keiluspilinu um hegðun
þeirra? Þeir voru þó áhugamenn um íþróttina
fyrst iðkun hennar var þeirra síðasta „eðli-
lega“ athöfn fyrir verknaðinn.
Með því að varpa þessari hugmynd fram í
anda útúrsnúnings gefur Moore í skyn að slík-
ar tengingar séu ekki aðeins fátæklegar held-
ur líka misvísandi. En hvað með fátækt og
erfiðar félagslegar aðstæður sem mögulega
skýringu? Nei, segir Moore aftur, vegna þess
að í Kanada og mörgum Evrópulöndum er at-
vinnuleysi meira en í Bandaríkjunum. Er það
sögulegur bakgrunnur þjóðarinnar sem óneit-
anlega er uppfullur af vopnuðum átökum,
kúgun og útrýmingu? Nei, vegna þess að
þjóðir á borð við Þjóðverja og Breta slá öll
met í því samhengi en eiga þó mun friðsælla
borgarlíf í dag en Bandaríkjamenn. Á þennan
máta útilokar Moore nokkrar skýringarleiðir
án þess að verja miklum tíma í smáatriði,
benda mætti á að atvinnuleysi í löndum þar
sem við er haldið öflugu velferðarkerfi þarf
ekki að vera samnefnari fyrir örbirgð og fé-
lagsleg vandamál.
Það sem gerir heimildarmynd Moores jafn
litríka og áhugaverða og raun ber vitni eru
viðmælendurnir sjálfir og þær aðstæður sem
leitaðar eru uppi og kvikmyndaðar. Við fáum
að fylgjast með Moore á skotæfingu hjá Varn-
arsveitinni í Michigan; þar blandar hann geði
við menn sem koma úr öllum stigum þjóð-
félagsins en sameinast um óhóflega tor-
tryggni í garð ríkisvaldsins og tröllatrú á
mætti og almennri gagnsemi skotvopna.
Glöggir áhorfendur minnast þess að spreng-
juvargarnir í Oklahoma-tilræðinu komu úr
röðum þessarar Varnarsveitar og gefur sú
vitneskja atriðunum, sem tekin eru innan raða
hennar, nokkuð óhugnanlega undiröldu. Í
beinu framhaldi er nauðsynlegt að minnast á
viðtal Moores við James Nichols, bróður
Terrys, en þeir ásamt Timothy McVeigh voru
ákærðir fyrir Oklahoma-sprenginguna, en að-
eins hinir tveir síðarnefndu voru sakfelldir.
Viðtalið er dæmi um þau atriði myndarinnar
sem jaðra við fjarstæðu, svo mikið ólíkindatól
reynist James vera; á yfirborðinu friðsamur
ræktandi lífrænna sojabauna en undir niðri
spriklandi vitfirringur. Þegar samræðurnar
berast að því hvort ríkisborgarar Bandaríkj-
anna hafi samkvæmt stjórnarskránni lög-
verndaðan rétt til að eiga kjarnorkusprengjur
er best að áhorfendur haldi sér fast. Einnig er
hætt við að mörgum komi undarlega fyrir
sjónir nýleg auglýsingaherferð banka í Suð-
urríkjunum, en til að fjölga viðskiptavinunum
bauð stofnunin ókeypis riffil með hverjum
nýjum reikningi sem opnaður var (e. „More
bang for your buck“). Moore fer á staðinn;
opnar reikning og fær afhentan án frekari
málalenginga forláta veiðiriffil. Hann hefur að
vísu á orði við einn starfsmann bankans hvort
það sé ráðlegt að ýta undir hópamyndun
vopnaðara manna innan veggja bankastofn-
unar, hvort slíkur mannsöfnuður sé ákjósan-
legur fyrir stofnun sem á bak við sig hefur
langa hefð um að þar séu framin ýmis misind-
isverk undir slíkum kringumstæðum. Lítið er
um svör og atriðið kannski ekki merkilegt
nema fyrir þær sakir að vera sláandi dæmi
um ástarsamband þjóðarinnar við skotvopn.
Moore virðist vera að feta sig nær heild-
rænni skýringu fyrir útbreiðslu og auðveldu
aðgengi að skotvopnum í Bandaríkjunum og
almennri misnotkun þeirra, þegar hann beinir
sjónum að því sem hann kallar „hræðslu-
áróðri“ fjölmiðla og annarra valdhafa í þjóð-
félaginu. Hann bendir á hvernig ýtt er undir
andfélagslegar tilhneigingar á borð við tor-
tryggni, einangrun og vopnaeign, með síbylju
fjölmiðla um glæpi og meint öryggisleysi al-
mennra borgara. Í þessu samhengi bendir
Moore á að viðvaranir um yfirvofandi stórslys
og ýmiss konar hættuástand verði gjarnan til
í fjölmiðlum og eigi sér litla stoð í veru-
leikanum.
Þá bendir Moore á að fréttaflutningur af al-
varlegum glæpum sé oft og tíðum villandi og
tengist auk þess ákveðnum hagsmunum sem
ekki séu endilega miðaðir við alþýðu manna.
Máli sínu til stuðnings nefnir hann þá stað-
reynd að rýmið sem fréttum af ofbeldisglæp-
um er gefið í fjölmiðlum vaxi meðan tíðni
glæpanna fari niður á við. Þá bendir hann líka
á þá kynþáttafordóma sem gjarnan tengjast
glæpafréttum; nær allir glæpamenn sem aug-
lýst er eftir í bandarísku sjónvarpi, eða hljóta
umfjöllun þar, eru blökkumenn. Ótta hvítra
við áðurnefnda blökkumenn virðist aðeins
vera hægt að lægja með skovopni heimafyrir,
en tölfræðin sýnir að hættan sem steðjar að
hvítu millistéttarfólki í úthverfum stafar ekki
af svörtu undirmálsfólki heldur hvítu ná-
grönnunum, og því að hafa skotvopn innan-
húss.
Þessa misvísandi áherslu fjölmiðlanna skýr-
ir Moore m.a. með hliðsjón af markaðskring-
umstæðum þeim er stýra umfjöllun sjón-
varpsstöðvanna. Blóðugar hryllingsfréttir eru
söluvænlegri og fá meira áhorf en aðrar frétt-
ir. Moore er hins vegar ekki eðlislægt að láta
kyrrt liggja þegar einhvers konar niðurstöðu
virðist hafa verið náð heldur fer hann lengra
með hugmyndina og setur í samhengi við
stærri hagsmuni. Í raun vill hann meina að
með innrætingu almenns ótta við umhverfið,
nokkuð sem viðhaldið er áratugum saman,
verði þjóðin sem slík meðfærilegri varðandi
óskir ríkisstjórnarinnar (og vísar Moore þá til
jafn ólíkra hluta og stríðsáforma sem og sam-
þykkis almennings á sífellt harkalegri laga-
setningum).
Hér að ofan hefur aðeins verið snert á
þeirri umræðu sem birtist áhorfendum í Keil-
að fyrir Columbine, fleiri dæmi væri hægt að
nefna og fleiri þræði hægt að rekja. Sjón er
hins vegar sögu ríkari í þessu tilviki. Það sem
eftir stendur er hins vegar sú staðreynd að af-
ar hressandi er að sjá fjölmiðlamann eins og
Moore stinga í doðann sem umlykur umfjöllun
um þjóðfélagsmál í fjölmiðlum nútímans,
mann sem heldur áfram að kafa í málefni eftir
þau hafa endað skamma lífdaga sína í dæg-
urumræðunni, mann sem fer af stað til að
leita svara, heldur í ákveðnum skilningi í
krossferð með skoðaðnir sínar og gagnrýni á
ríkjandi ástand. Mál eins og Columbine-morð-
in, enda þótt tími þeirra í dægurumræðunni
sé útrunninn, hljóta að halda áfram að naga
okkur í undirvitundinni og Moore gerir til-
raun til að skýra orsakir og afleiðingar á djúp-
stæðan hátt, eða að minnsta kosti setja hlut-
ina í samhengi sem gjarnan vill mást út í
upplýsingaflaumnum, og þannig gera sýnileg-
an kvillan sem liggur að baki sjúkdómsein-
kennum á borð við atvikið í Littleton. Ef til
vill má skýra þær óvæntu vinsældir sem Keil-
að fyrir Columbine hefur hlotið í Bandaríkj-
unum í ljósi þeirrar leitandi spurnar sem 11.
september skildi eftir sig í hjörtum hinna áð-
ur dofnu Bandaríkjamanna.
Reuters
Michael Moore flutti harðyrta ræðu er hann tók við Óskarnum og gagnrýndi Bush fyrir stríðsbrölt.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 29. MARS 2003 7