Lesbók Morgunblaðsins - 29.03.2003, Qupperneq 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 29. MARS 2003 5
óbyggðir fyllast af fólki hætta þær að vera til.
Þá fáum við ekki lengur útúr náttúrunni það
sem við sóttumst eftir. Þetta sáum við líka ger-
ast með landslagið í málverkinu.
Leiðin milli þjóðgarða er jafn merkileg og
þjóðgarðarnir sjálfir en það er búið að merkja
þá sem hið áhugaverða. Er hitt þá orðið óáhuga-
vert? Ég kom einu sinni í Yosemite-þjóðgarðinn
í Bandaríkjunum. Ég fékk þar illilega á tilfinn-
inguna að ég væri í verslun að horfa á fínar
vörur bakvið gler. Þannig erum við orðin ut-
anaðkomandi, ekki hluti af náttúrunni.
Þegar ég byrjaði að mála landslag voru það
fyrst þessir þekktu staðir, nafngreindu fjöllin.
Dalirnir sem ég málaði síðar kunna að vera
ákveðnir staðir en þessi verk núna eru það alls
ekki. Þetta eru staðir sem þú getur ímyndað
þér; það er eins og þú hafir myndavélina opna á
leiðinni austur fyrir fjall, takir inn alla leiðina,
og myndin sé útkoman. Eða takir ljósmynd í
suðurátt á meðan þú ekur á milli Selfoss og
Hvolsvallar – þetta er eins og uppsöfnuð upp-
lifun af svæði. Mér finnst ég sjá eitthvað þessu
líkt í verkunum sem ég hef verið að vinna uppá
síðkastið. Hver staðurinn hleðst ofan á annan.
Stundum hef ég látið taka myndir af verkum og
hef svo haldið áfram að vinna í þau. Síðar hef ég
skoðað þessar myndir og hugsað: Af hverju lét
ég ekki staðar numið þar? Af hverju málaði ég
ekki nýja mynd í stað þess að leggja enn eina yf-
ir þessa? Ég var kominn með ágætt verk!
Það hefur oft gerst að ég hef unnið lengi að
mynd með fjalli á en það endar sem slétta. Fjall-
ið var góð mynd, hékk kannski uppi á vegg hjá
mér í tvo mánuði, en það var eitthvað við hana
sem pirraði mig svo ég fór aftur að mála í og það
endar í einhverju svona,“ – hann bendir og af-
markar með hendinni miðju eins verksins –
„sem er bara sjóndeildarhringurinn.
En það er ekki bara að ólíkar myndir leggist
oft yfir það sem er komið á strigann, heldur
ganga verkin líka í gegnum mismunandi birtu-
skeið. Henri Cartier-Bresson fullkomnaði hið
afgerandi augnablik í ljósmyndinni, ég finn
aldrei hið eina rétta augnablik en ég safna
augnablikunum saman og bý til eina mynd úr
mörgum. Ég get verið að mála verk sem er í
ljósum blæbrigðum, svo sett dökka mynd yfir
og þá aftur ljósa.“
– Birtan er einmitt eitt af einkennum þínum
sem málara. Þessi hálfraka birta sem gefur
aldrei skýran sjóndeildarhring.
„Það er svona hvorki-né veður. Einhvers
skonar samansafn af veðri. Það er aldrei afger-
andi gott eða vont veður.
Á sínum tíma, þegar ég var að byrja að mála
líkaði mér vel við vonda veðrið, rigninguna og
þokuna, því þá einangraðist hluturinn eða fjallið
sem ég var að mála. Ég sá bara fjallið og ekki
það sem var bakvið það. Mér fannst það
heillandi.
Á námsárunum vann ég mikið við aurburð-
armælingar í ánum á Suðurlandi og kynntist
landslaginu þar vel. Síðan voru þessi fjöll þar
mér ofarlega í huga, þau standa oft eins og eyj-
ar uppúr sandinum.
Þegar Skeiðará hljóp í febrúar 1982 voru við
mælingarmenn eystra um tíma og dvöldu í
Skaftafelli. Þetta var dæmigerður vetur, stund-
um frost, stundum rigning. Stundum sást Ing-
ólfshöfði og stundum ekki; það hafði mikil áhrif
á mig að horfa til hans. Þetta var áður en ég fór
að mála landslagið en ég tók af þessu ljósmynd-
ir. Ég var farinn að horfa á þessi fyrirbæri, ég
sé það eftirá.
Á þessum árum tók ég mikið af myndum og
þá var ég að einbeita mér að því að horfa. Þá
þurfti ég að nema staðar og horfa gegnum lins-
una. Nú tek ég minna af myndum, en ég skoðaði
myndirnar aldrei svo mikið; ég þurfti bara að
horfa.“
Einbeitingin út í ystu hár á penslinum
– Síðustu árin hafa verkin þín verið sýnd mik-
ið og víða erlendis. Horfa útlendingar á þau sem
abstrakt eða sjá þeir eins náttúru og Íslend-
ingar?
„Mér finnst þeir skynja náttúruna en eins og
ég sagði upplifa menn málverkin á mörgum
flötum. Einn erlendur myndlistarmaður hafði
skoðað verkin mín úti, kom svo hingað og sagð-
ist ekki trúa sínum eigin augum. Það sem hann
hafði haldið fantasíu í verkunum mínum var þá
bara raunsæi!
Þegar ég fór að sýna fjöllin mín erlendis hafði
ég fyrst í stað efasemdir um að aðrir en við Ís-
lendingar gætu upplifað þau, en það var auðvit-
að ekki málið. Þegar allt kemur til alls eru þetta
ekki fjöll heldur málverk. Fólk er að upplifa
myndlist og það skiptir mestu máli.“
– Ertu sammála því þegar þú ert sagður róm-
antíker?
„Ég er þar með aðra höndina en hina í nútím-
anum,“ segir Georg Guðni og brosir. „Eins og
pensilskriftin er mekanísk og sneydd allri til-
finningu í verklaginu, þá er hún um leið rík af
tilfinningu. Aðferðin á að byggjast á því að mála
laust og tilfinningalaust en samt leggja tilfinn-
ingu í hvert strik. Ekkert fát, heldur öguð
vinnubrögð. Hugsunin og einbeitingin í hverri
einustu taug á að fara út í ysta hár á penslinum.
Hver dráttur þráðbeinn.“ Og hann dregur
höndina hægt í loftinu, eins og hann máli – loft-
málun.
„Útkoman er samruni. Vinnan mín snýst svo
mikið um að tefla saman, ekki með árekstri
heldur vefa saman, ólíka þætti eins og rómantík
og raunsæi, eða rómantík og geómetríuna. Eins
er það með myndefnið, það kemur úr huganum
og hinum efnislega heimi um leið. Málverkið er í
senn hlutur og hugmynd.“
– Ef ég bið þig að tengja þig hugmyndalega
og verklega við aðra listamenn, hvert er þá
svarið?
„Ég þyrfti að telja upp mikinn fjölda. Ég er
sífellt að upplifa tengsl við hina og þessa en ef
við horfum aftur get ég nefnt Caspar David
Friedrich og Turner, menn eins og Malevich,
Rothko og Barnett Newman. Ég tengi mig við
marga og ólíka listamenn. Og svo er það nátt-
úrlega íslensk myndlist. Þar byrjaði ég, í upp-
hafi háði ég mína sjálfstæðisbaráttu og þar
komu fjöllin við sögu.
Þegar ég var að byrja var mjög gaman að
upplifa þessa miklu expressjón í Nýja málverk-
inu. Maður lá í listtímaritum, fylgdist með því
hvað var að gerast úti í heimi – og um leið
minnkaði maður stöðugt. Þá var að brjótast til
sjálfstæðis. Eitt af því sem maður sá var að þótt
einhver stefna þætti ný, þá voru listamennirnir
búnir að vinna að þessum verkum í áratugi. Í
vissum skilningi voru þeir að koma fram, fram í
sviðsljósið, en hugsunina var fólkið búið að þróa
með sér í langan tíma. Þannig sá ég að ég þurfti
að hugsa þetta allt út frá mér sjálfum. Segja má
að ég hafi byrjað með ákveðinni tengingu í
gömlu meistarana, sem háðu sína sjálfstæðis-
baráttu, ekki bara persónulega heldur fyrir
þjóðina. Fjallið var mín sjálfstæðisbarátta.“
– Fannstu þin karakter í fjallinu?
„Já og það var ekki eitthvað sem ég bjóst við
fyrirfram. Samt stóðu landslagið og náttúran
mér nærri.“
– Þú fannst þessa leið og síðan er sem ferill
þinn sé laus við kúvendingar. Verkin virðast
þróast á afar rökrænan hátt. Eru þarna átök
sem maður finnur ekki fyrir?
„Vissulega eru þarna átök. Og sífelld leit.
Þessi mynd þarna er eiginlega lykillinn að öllu
sem ég hef verið að gera,“ segir hann og bendir
á lítið málverk af Orustuhól sem hangir á
veggnum aftast í vinnustofunni. „Þegar ég mál-
aði þessa mynd, sem ég kalla fyrstu landslags-
myndina mína, fóru saman hugsun og málverk
og ég fann fyrir mikilli alvöru. Það var eitthvað
á seyði. Mér fannst það sem ég hafði verið að
gera árin á undan vera hjóm eitt í samanburð-
inum.
Síðan hef ég verið að taka eitt skref í einu. Ég
hef aldrei haft áhyggjur af því að verkin mín
þurfi að taka einhverjum breytingum eða að ég
geti ekki meira á tilteknu sviði; ef maður er trúr
sínu gerist það sjálfkrafa. Þegar mig langaði ár-
ið 1991 eða ’92 til að mála fjall eftir að hafa verið
í geómetrískum verkum í þrjú ár, þá málaði ég
fjall. En það var mjög erfitt. Ég þurfti að hugsa
gríðarlega mikið um hvernig ég ætti að fara að
því. Ég gat ekki farið að mála það eins og gömlu
fjöllin, ég myndi nota sama grunninn en yrði að
bæta við nýjum þáttum. En svo hleðst þetta
bara sjálfkrafa upp. Ég reyni að tryggja allar
festar og bæta svo við.“
– Ég minnist þess ekki að hafa séð neitt nei-
kvætt skrifað um list þína. Hafa aldrei vaknað
hjá þér efasemdir, hvort þú þurfir nú ekki að
gera eitthvað fyrir næstu sýningu sem gefur
gagnrýnendum tækifæri til að æsa sig yfir?
Hann hlær. „Viðtökurnar eru nú ekki eitt-
hvað sem ég hef skipulagt. En auðvitað hef ég
leitt hugann að því að það hljóti að koma að því
að ég verði rassskelltur!“
Rýmið í höfðinu
– Fyrr á ferlinum sýndirðu oft teikningar og
vatnslitaverk samhliða málverkunum. Það hef-
ur farið minna fyirir því í seinni tíð. Hugsarðu
núna beint á strigann?
„Á tímabilinu 1996 til 2000 vann ég eiginlega
þannig. Ég gerði varla eina einustu vatnslita-
mynd. Svo byrjaði ég aftur að vatnslita árið
2000. Það má segja að Bernd Koberling hafi
hvatt mig til að gleyma ekki vatnslitunum, það
kveikti í mér að skoða verkin hans. Ein útkom-
an af því er sýning sem nú er að ljúka í Nord-
iska Akvarellmuseet í Svíþjóð, en þar eru sýnd-
ar vatnslitamyndir eftir okkur Ásgrím Jónsson.
Fyrst fór ég að gera eina og eina vatnslita-
mynd en svo setti ég hér upp sérstakt borð,
hafði allt tilbúið og byrjaði hvern dag á að
bleyta pappír. Ætlaði að gera eina mynd á dag.
En þetta er heldur meiri vinna en það, margir
dagar fóru í hvert verk, svo fór ég í olíuna en
mundi aftur eftir vatnslitunum þegar ég gekk
framhjá þeim og hugsaði, nú verð ég að vinna
hér. Vatnslitirnir krefjast alltaf meiri orku og
tíma en maður reiknar með.
Þegar ég hugsa til baka finnst mér að
ákveðnir þættir í olíumálverkinu mínu komi úr
vatnslitnum. Ákveðin lög sem eru eins og vatn,
algjörlega fljótandi.“
Georg Guðni teygir sig upp í hillu og nær í
litla innrammnaða mynd. „Þetta er fyrsta
vatnslitamyndin þar sem ég fann að ég og mið-
illinn áttum eitthvað sameiginlegt. Ég málaði
hana við Litlu Botnsá árið 1985. Og það eru
hérna fleiri myndir frá þessum tíma, vatnslitir
og teikningar: hér er Búrfell, þetta er á Vest-
fjörðum. Ég sýndi þessar myndir á Mokka árið
1986. Stakk nöglum bara í göt sem voru fyrir á
veggnum og lét þær hanga.“
Hann dregur fram tvær aðrar vatnslita-
myndir í römmum, önnur skærblá og hin í rauð-
um tónum. „Ég hef afar lítið gert í rauðu,“ segir
Georg Guðni. „Ég veit ekki hvort það sé einhver
ótti við litinn en á einni sýningu minni á Ný-
listasafninu var ég með mynd af Snæfellsjökli
með eldrauðu sólarlagi. Það var sagt að það
væri eina myndin sem ég hafði gert í lit! En
þessar myndir eru vissulega expressjónískari í
tónaskalanum en ég er vanur. Svo eru þær ekki
heldur málaðar með láréttum og lóðréttum
pensildráttum, drættirnir eru í sveig, rýmið í
þessum myndum átti að vera eins og rýmið í
höfðinu, fyrir aftan augun. Mér finnst það rými
skipta miklu máli, dýptin. Stundum þegar ég er
spurður um stærð á málverki svara ég að það sé
tveir sinnum tveir og áttatíu – sinnum fjörutíu
kílómetrar! Það er þessi dýpt sem ég er alltaf að
sækjast eftir. Ég fór að taka glímuna við hana
ákveðnari tökum eftir tímabil geómetríuverk-
anna. Þá fór ég vísvitandi að draga fjarvíddina
fram.
En varðandi litinn þá er eins með hann og
birtuna, þetta er eins og samansafnaður tími,
sitt lítið af hverju. Það er ekkert litleysi eða
hræðsla við lit.
Annars eru litirnir sterkari hjá mér seinni ár-
in. Fyrst var ákveðin sparsemi í lit. Svo er nú
landið ansi mikið í grá-hvítu og á veturna er
himinn grár og jörðin grá. Þessi skynjun teng-
ist líka gömlum ljósmyndum af íslensku lands-
lagi. Okkar sjónræna arfleifð er sett saman af
svo mörgum þáttum; rétt eins og ég sæki í per-
sónulega upplifun í náttúrunni kemur upplif-
unin líka úr listasöfnum og myndum annarra,
úr dagblöðum og bókum.“
Georg Guðni bendir upp í bókahillu og þar
eru í röðum bækur með gömlum Íslandsmynd-
um, ljósmyndum frá því um miðja nýliðna öld,
Collingwood og fleira. Hann tekur fram tvö
gömul, velkt eintök af National Geographic:
„Þessi keypti ég í fornbókaverslun í Hollandi.
Þetta er frá 1965, saga um sköpun Surtseyjar.
Og þetta er Tunglheftið, stórkostlegt blað. Fullt
af tunglmyndum.
Og hér eru gamlar Árbækur Ferðafélagsins.
Það er mikið af fallegum myndum í þeim. Þess-
ar gömlu landslagsmyndir hafa svo mikið upp-
lýsingagildi. Mér finnast þetta heillandi mynd-
ir,“ segir hann og blaðar í Árbókunum.
„Hinn myndræni bakgrunnur manns verður
til úr svo mörgum þáttum,“ segir hann svo. „Oft
kemur ein pensilstroka manni af stað og kveikir
hugsun; hún getur jafnt vísað í eitthvað sem
Leonardo gerði eða Stefán frá Möðrudal.“
Verkið sé laust við tilgerð
Georg Guðni sækir nú bunka af svörtum
skissubókum upp í hillu, fer að blaða í þeim og
segir þróun verkanna megi mikið til rekja í
þessum bókum. Í þeim eru ýmiskonar hug-
myndaferli, formteikningar og rannsóknir á
náttúruformum, hugleiðingar um fjöll og út-
leggingar á litaskölum.
„Ég hef alltaf unnið svona. Þetta er eitthvað
sem ég get verið að pæla í hvar sem ég er stadd-
ur, á fjöllum eða við eldhúsborðið, á hótelher-
bergjum erlendis. Svo koma inn á milli fullklár-
aðar teikningar og vatnslitamyndir.
Þetta eru ýmiskonar pælingar. Hvernig ég
eigi að setja litinn á, hvernig það sé hægt að
vinna þannig að verkið sé laust við tilgerð; mað-
ur er sífellt að reyna að einfalda sig, mála á
hreinskiptinn hátt, af eins mikilli trúmennsku
og hægt er.
Liturinn átti að vera réttur, ekki of mikill,
ekki of lítill, ekki tilgerðarlegur; hér eru allar
þessar pælingar. Og svo eru hér allar þesar
myndir eða drög að myndum: Hjörleifshöfði,
Systrastapi, Hágangan, og sjáðu, Ásgrímur
málaði mynd frá sama sjónarhorni.“ Hann held-
ur fram vatnslitamynd þar sem sér yfir vatn og
horft er til fjalla. Hann tekur svo fram yngri
bók og þar eru fjöllin orðin geómetrískari og
mynd skipt í níu teninga gefur hugmynd um
fjallaskarð eða dal.
– Hver er munurinn við að vinna lítil verk eða
stór? Felst hann í áhrifamætti stærðarinnar?
„Stór verk kalla oft á lítil verk og öfugt.
Óneitanlega er auðveldara að falla inn í stóru
verkin en þau eru að sama skapi margfalt sein-
unnari. Glíman við minni verk getur samt verið
alveg jafn snörp og þau eru oft alveg jafn gef-
andi.“
Hann tekur fram málverk sem hann málaði
fyrir um tíu árum.
„Sjáðu, hér er fjall og speglun á fjallinu. Þetta
eru samhverfur, en ég hef mikið notast við þær í
byggingunni. Uppúr þessu komu svo verk sem
eru bara sjóndeildarhringur. Þau eru mynd af
náttúrunni. Mér fannst skipta mestu máli að
þau voru af engu, af þessu ósýnilega sem er á
milli okkar og sjóndeildarhringsins; sjóndeild-
arhringurinn er ekki lengur efnislegur heldur
loft. Þessar myndir eru eiginlega gagnsæjar.
Það er blámi í þeim, sáralítill litur. En það má
segja að rétt eins og öll hugsun sé út í bláinn,
maður stari út í bláinn og orðin berist út í blá-
inn, þá séu verkin mín líka meira og minna út í
bláinn!“
Georg Guðni: Án titils, olía á striga, 280 x 200 cm, 2003.
efi@mbl.is