Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.2003, Side 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. JÚNÍ 2003
var samband þeirra Tove gott alla tíð, hann
sendi henni peninga og hún kom verkum hans á
framfæri í Danmörku.“
Indriði G. Þorsteinsson nefnir til orsaka sam-
búðarslitanna fjárhagsörðugleika og segir mörg
dæmi þess, að ungar erlendar konur hafi átt erf-
itt með að flytjast hingað til lands og fóta sig
hér. Þá megi einnig með nokkru sanni segja að
með brottförinni til Íslands hafi verið klippt á
rætur rithöfundarferils Tove.
Indriði nefnir líka, að guðspekiáhugi Tove
hafi valdið einhverju missætti milli hjónanna.
Allt um það var það staðreynd, að komið var
að sambúðarslitum, „sem aldrei greri yfir hjá
Kjarval. Ég er alveg viss um að honum hefur
þótt vænt um Tove,“ er haft eftir Guðmundi G.
Hagalín.
Tove fór utan með Gullfossi 28. ágúst 1924 og
tók Svein með sér. Ása varð eftir hjá Krabbe-
hjónunum, en þau sigldu svo til Hafnar í desem-
berbyrjun og fór Ása með þeim.
Helga Krabbe segir í bréfi, að þennan vetur
hafi Tove unnið áfram að skáldsögu sinni og lif-
að af því að selja myndir, sem Kjarval sendi
henni.
Tove skrifaði Kjarval bréf um skilnað þeirra í
marzmánuði 1925, þar sem hún fullvissar hann
um að þótt hún fái lagalegan umráðarétt yfir
börnum þeirra, muni hann eftir sem áður hafa
föður- og tilfinningarétt til þeirra og hún muni
aldrei neita honum um hann, hvað sem öllum
lagagreinum líði.
Bréfið undirritaði hún: „Með bedste Tanker
for Dig. Hilsen Tove. Þegar Kjarval hafði lesið
bréfið, skrifaði hann á auða hluta blaðsins:
„Sömuleiðis fyrir þig, veslings, sterka en óbil-
uga, gáfaða kona.“
Tove gerði sér glögga grein fyrir því hversu
samband Kjarvals við börnin var þeim öllum
mikils virði. Þau heimsóttu föður sinn til Íslands
og Tove bauð honum að koma í heimsókn til
þeirra ytra. „Hann mætti vita að hann væri sér-
lega velkominn, og hún lét í ljós þá von að hann
hefði ekkert á móti því að búa hjá þeim. Ef hann
vildi hins vegar ekki búa hjá þeim, þá lagði hún
til að hún tæki sér ferð suður á bóginn um
haustið og þá gæti hann verið hjá börnunum
einum.“
Tove var vakin og sofin yfir listferli Kjarvals.
„Í einu orði sagt, Jói, máttu vita að ég er sann-
arlega sú hér, sem fús er til að gera það sem þú
óskar fyrir þig. Amen.“
Þetta voru ekki orðin tóm. Indriði G. Þor-
steinsson segir frá sýningu á verkum Kjarvals í
Höfn í árslok 1931, sem Tove hafi komið á með
ærinni fyrirhöfn. Sýningin tókst vel og Tove
vildi fylgja henni eftir með farandsýningu á
Norðurlöndum, í Þýzkalandi og kannski París
og London. Í bréfi um þessa fyrirætlan í upphafi
árs 1932 víkur hún að aðskilnaði þeirra Kjar-
vals: „Det er snart gaaet 7 aars ulykkelige dage.
Nú skal det være forbi.“
Ekkert varð úr farandsýningunni og má vís-
ast til kenna peningaþrengslum þar um.
Jón Þorsteinsson, sem var einn mestur trún-
aðarmaður Kjarvals, segir í samtali við Indriða
G. Þorsteinsson, að Kjarval hafi rætt mikið við
hann um sín einkamál, en ekki hvernig skilnað
þeirra Tove bar að. „Einu sinni kom ég með
kveðju frá Tove. Hún var þá hér í heimsókn og
bjó vestur á Melum. Hún talaði við mig, og ég sé
alltaf eftir að hafa ekki kynnst þeirri konu
meira, en þá bað hún mig fyrir kveðju til Kjar-
vals og skilaði ég því. Hann sagði ekki neitt, en
það kom á hann. Þá voru þau búin að vera lengi
skilin.“
Stríðsárin var Tove ein í Danmörku. Sveinn
var seztur að á Íslandi og Ása bjó í Svíþjóð. En
fyrir tilstilli Tove voru myndir Kjarvals á sýn-
ingum á stríðsárunum í Danmörku og Svíþjóð.
Þátttaka hans bendir til þeirrar umhyggju, sem
hún bar alltaf fyrir honum, segir Indriði G. Þor-
steinsson. „Það er eins og maður finni hlýju
hennar á bak við sýningarnar í Danmörku og
Svíþjóð.“
Til Íslands kom Tove snemma vors 1946 og
dvaldi í þrjá mánuði. Hún hitti þá Svein son sinn
og fjölskyldu hans, en Kjarval var norður í landi
og má ráða af texta Indriða G. Þorsteinssonar
að þau hafi ekki hitzt. Hins vegar fól málarinn
Guðbrandi Magnússyni að annast með Tove út-
gáfu í Danmörku á steinprentuðum manna-
myndum.
Vinkona Tove, Helga Krabbe flutti með börn
sín til Gentofte haustið 1946. Þá bjó Tove í
Nordre Frihavnsgade 5 þar sem hún bjó til
dauðadags; 5. marz 1958.
Indriði vitnar til bréfs Helgu, þar sem hún
segir ma.: „Tove var svo sérkennileg og ynd-
isleg að ég kann ekki að lýsa henni. Hún var
mjög trúuð manneskja, eins og bækurnar henn-
ar bera með sér, blíð og róleg í viðmóti, alvöru-
gefin, djúpt hugsandi, músíkhneigð og hafði
yndi af öllu fögru, og með afbrigðum trygg í vin-
áttu. Hún klæddi sig eftir eigin smekk en skipti
sér ekkert af tískunni. Hún hafði sinn eigin stíl
að öllu leyti.“
Á árunum 1917 til 1945 voru gefin út 17 verk
eftir Tove Kjarval; skáldsögur, smásögur og
leikrit og hún var ritstjóri tímaritsins Ude og
hjemme 1933–36. Árið sem hún lézt, 1958, kom
út sex binda skáldsaga hennar Stjernene syng-
er – Roman fra Köbenhavn 1800 – 1857.
Árið sem Kjarval stóð á sjötugu, 1955, kenndi
Tove sér meins sem síðar dró hana til dauða.
Indriði G. Þorsteinsson segir að hún hafi ekkert
látið uppi um þetta, en skrifað Kjarval bréf og
beðið hann að lána sér myndina Reginsund, sem
hann málaði 1938. „Vilt þú lána mér hana um
stund, nokkra mánuði, eitt ár – eða þangað til ég
dey.“ Kjarval skrifaði um hæl og sagði sjálfsagt
að senda myndina.
Í marz árið eftir lauk Tove við síðara bindi
bókar sinnar til Kjarval með heimspekilegum
hugrenningum og dæmisögum. Bókina sendi
hún Kjarval sem lítinn þakklætisvott fyrir
myndina – og annað. Og í bréfi bætir hún við
margfaldar kveðjur og þakkir: „Kæri Jói – takk
– takk fyrir myndina … Aase hefur fengið fyr-
irmæli um að senda þér hana til baka, þegar – já
þegar að því kemur að ég stíg um borð í bát sem
stefnir á aðrar strendur. Þakka þér enn og aftur
og vertu kært kvaddur. Tove.“
Matthías Johannessen hefur í Kjarvalskveri
sagt frá því, að vorið 1914 hafi Tove Merrild,
unga danska stúlku, sem var nútrúlofuð Jó-
hannesi Kjarval, dreymt draum sem hún hefur
lýst á þessa leið:
„Ég sat í báti á miklu hafi. Hann stefndi að
strönd. Í bátnum sátu skeggjaðir, veðurbarðir
menn undir árum. Þeir voru í sjóklæðum. Í
bátnum lá lítill, nakinn mannslíkami í svo fögr-
um ópallitum, að líkast var því sem þeir væru
ekki af þessum heimi. Þegar báturinn kom að
ströndinni, báru mennirnir fjórir þennan litla
líkama á milli sín í land og fannst byrðin aug-
sýnilega ekki létt. En mér þótti sjálfri sem ég
yrði ein eftir í bátnum.
Þegar þeir fóru með líkamann á milli sín,
hafði það djúp áhrif á mig, því ég vissi í draumn-
um að það var sál Kjarvals sem þeir báru.“
Fjörutíu árum síðar skrifar Tove Kjarval enn
í draumabókina með öruggri hendi þroskaðs rit-
höfundar: „Nú fyrst skil ég þennan draum. Jói
er aftur kominn til Kaupmannahafnar eftir tutt-
ugu og tveggja ára fjarvist, „mér var sagt það í
gær.“ Til þess að hann gæti skapað þessa stóru
íslensku málaralist, mátti hann ekki líta í nein
önnur horn – hinir miklu líkamlegu kraftar hans
og skynjanir gátu truflað köllun hans. Þegar ég
dvaldist við hlið hans, var andi hans bundinn. Öll
þessi ár hefur hann aðeins átt líkama og sál.
Andi hans er geymdur okkur, þar til köllun
listamannsins er fullnægt.“
„Svo mikill er skilningur þessarar dönsku
konu á hlutverki þess manns, sem ann henni
ungri,“ segir Matthías.
„Listin skiptir Kjarval öllu, það er ekki rúm
fyrir annað. Jafnvel kona og börn verða að sitja
á hakanum. Frú Tove veit að Kjarval getur ekki
orðið hversdagslegur maður eins og við hin, fyrr
en hann hefur lokið listamannsköllun sinni.
Þeirri köllun er ekki enn lokið.“
Það er komið fram á vor, 1956. Matthías er á
gangi eftir Peter Bangsvej á Friðriksbergi, þeg-
ar hann sér mann koma á móti sér, „háan og
grannvaxinn, en álútan. Hann hefur mikið ljóst
hár og þegar hann nálgast, þekki ég, að þar fer
Sveinn Kjarval, sonur listmálarans. „Komdu
sæll, Sveinn, hvað ert þú að gera hér í Kaup-
mannahöfn,“ segi ég. Hann horfir hægt á mig og
segir, að mér finnst óvenjuhlýrri rödd: „Ég er
að heimsækja móður mína,“ segir hann, „hún
veiktist hastarlega. Pabbi sendi mig.“
Ég skildi, og við kvöddumst.
Ári síðar var frú Tove látin. Yfir rúmi hennar
hékk fögur mynd og gríðarstór í bláum og rauð-
um litum, en stór gulur bátur með litla gula
mannveru við stýri siglir inn í myndina, að
strönd mikilúðlegra andlita. Enginn þarf að
berja myndina augum til að sjá að hún er ekki af
þessum heimi.“
Þessi mynd „var kveðja og gjöf mikils lista-
manns til konu, sem hafði skilið hann betur en
kannski er hægt að ætlast til nú á dögum. Þá
voru liðin 32 ár frá því að leiðir þeirra skildu. En
strax í upphafi hafði hún sagt honum fyrir um
óumflýjanleg örlög ástar þeirra.“
Eleonore og Jóhann
Eleonore Hertha Kreie var fædd 21. nóvem-
ber 1907 í Dresden, dóttir Alexaanders Kreie
verksmiðjueiganda. Hún stundaði listdansnám,
m.a. hjá einum þekktasta listamanni þýzka
expressionistadansins; Mary Wegmann, sem
m.a. stofnaði skóla í Dresden 1920 og naut mik-
illar hylli sem dansari, bæði í Evrópu og Banda-
ríkjunum. Wegmann þróaði dansstíl, sem hún
kallaði dansleikfimi.
Eleonore tók sér listamannsnafnið Ellen Kid
og dansaði við leikhús í Þýzkalandi, á Ítalíu,
Spáni og í Sviss og einnig í nokkrum kvikmynd-
um.
Ungur Íslendingur, Jóhann Briem frá Stóra-
Núpi í Gnúpverjahreppi, fæddur 17. júlí 1907,
sótti sér myndlistarmenntun til Dresden og þar
lágu leiðir málarans og dansmeyjunnar saman.
Hún fylgdi honum svo heim til Íslands, þar sem
þau giftust 25. júní 1937.
13. október 1937 birtist í Morgunblaðinu aug-
lýsing um nýjan dansskóla í Reykjavík; Dans-
skóla Ellen Kid.
Í BA-ritgerð sinni; Upphaf nútímalistdans á
Íslandi, fjallar Ingibjörg Björnsdóttir um Ellen
Kid í kafla sem hún nefnir; Þýzka álfkonan.
Þegar Ellen Kid lagði upp með dansskóla
sinn í Reykjavík bauð hún upp á kennslu í ball-
ett og dansgymnastik, en dansleikfimin náði
ekki til nemenda, heldur urðu ballett og stepp
það sem fólk vildi læra. Dansleikfimin datt því
upp fyrir og segir Ingibjörg Björnsdóttir, að
kennsla í nútímalistdansi hafi ekki farið fram í
íslenzkum skóla aftur fyrr en 1964, þegar Fay
Werner var ráðin til starfa við Listdansskóla
Þjóðleikhússins.
Í febrúar 1939 hélt Ellen Kid danssýningu í
Iðnó og var Carl Billich við hljóðfærið.
Í frétt í Morgunblaðinu segir m.a. að ekki sé
að efa að margir hafi hug á að sjá Ellen Kid
dansa, „enda á dansmærin marga aðdáendur
hjer, er danslist unna, ekki síst meðal kvenþjóð-
arinnar. Frúin hefur lært í „Mary Wegmann
Schule“ í Dresden og hefir mikinn áhuga fyrir
því að kynna hjer þá list, er hún hefur aðallega
lagt stund á, og kend er í þeim skóla. Auk „kar-
akterdansa“ alvarlegs eðlis, mun Ellen Kid
dansa ýmsa dansa ljettara eðlis, og hefir lagt
áherslu á að gera „prógrammið“ fjölbreytt og
vel úr garði.“
Ljósmynd úr ævisögu Kjarvals eftir Indriða G. Þorsteinsson
Kjarval meðan á sambúð Tove og hans stóð.
Ljósmynd úr ævisögu Kjarvals eftir Indriða G. Þorsteinsson
Tove nokkru eftir að hún og Kjarval giftust.
Ljósmynd/Jóhann Briem
Ellen Kid dansar í íslenzkri náttúru.
Ljósmynd/Katrín Briem
Elín Briem – 78 ára.
Morgunblaðið/Ól.K. Magnússon
Jóhann Briem