Lesbók Morgunblaðsins - 02.08.2003, Page 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 2. ÁGÚST 2003 9
leg áhrif á líkama og taugakerfi,“ en Pimenoff er
finnskur mannfræðingur og heimspekingur,
ennfremur menntuð í læknisfræði og sálfræði.
Franski rithöfundurinn Dominique Sigaud
gekk skrefi lengra í exístensíalískum vangavelt-
um. Hún lýsti því að fimm ára sonur hennar hafi
snemma farið að spyrja tilvistarlegra spurninga
um heiminn. Þegar hann hafi uppgötvað að hann
myndi á endanum deyja, hefði hann orðið óend-
anlega sorgmæddur og endurtekið í sífellu:
Mamma, ég vil ekki deyja, ég vil ekki deyja!
„Ég gat ekkert gert fyrir hann, nema deilt
áhyggjunum með honum. En svo kom hann til
mín einn daginn og sagði: Mamma, ég hef ákveð-
ið að trúa á Guð! Og þetta varð honum sú hugg-
un sem hann þurfti.
Ég held að þetta lýsi mönnunum vel, þeir leita
huggunar gagnvart hinu sorglega „tómi“ hjá
ímynduðum Guði. Það voru mennirnir sjálfir
sem fundu upp heilagleikann, án þess beint að
ætla sér þangað inn. Þeir smíðuðu hann bara
eins og glerkassa til þess að ganga í kringum og
ræða um.“
Sigaud andmælti sem sé þeirri skoðun að til-
veran án æðri máttar væri skelfilegt tóm.
„Ég er ekki sammála því að heimurinn sé
tómur. Hvað með okkur? Erum við ekki hér, og
náttúran og dýrin? Þvert á móti finnst mér
heimurinn vera uppfullur!“ sagði Sigaud og
kvaðst heldur ekki skilja þá tilhneigingu að fylla
meint tóm með öðru tómi. „Verkefni okkar er
einfaldlega að sameinast um aðferðir til þess að
sættast við ástand manneskjunnar, að hugga
hvert annað. Og það er einmitt það sem gerir
þetta bærilegt – við erum hérna saman.“
Sigaud greindi einnig frá því að á lífsleiðinni
hefði hún í þrígang orðið fyrir því að menn
reyndu að nauðga henni. „Þegar það gerðist í
fyrsta sinn sá ég í augum mannsins að hann var
hræddur. Ég var staðráðin í að afstýra atburð-
inum því ég vissi að hann myndi annars búa í
mér alla ævi, en mig langaði líka að hjálpa þess-
um manni. Þannig að mér tókst að komast í að-
stöðu til að faðma hann. Mig langaði að gefa
honum eitthvað, svo hann gæti farið, svo hann
yrði ekki svona hræddur. Og það tókst.
Að búa saman hér á jörð felst í því að forða
öðrum frá því að fremja glæpi sem þeir eru í
þann veginn að fara að fremja. Og það felst líka í
því að hlæja saman, eins og við gerðum í gær-
kvöldi,“ sagði Sigaud og vísaði í sögulegan
knattspyrnuleik finnskra höfunda gegn liði al-
þjóðlegra höfunda á næstsíðasta degi. (Í leikn-
um bar það annars einna hæst að þrjár konur
tóku þátt í honum – aldrei slíku vant – og sigur-
mark heimsliðsins í vítaspyrnukeppni skoraði
Tanja Langer, sem aldrei áður hafði stigið fæti á
knattspyrnuvöll!)
Hví er ljótt að drepa mann?
Dominique Sigaud var spurð að því – í ljósi
guðleysisins – hvernig hægt væri að hugga ein-
mana manneskju og vísaði hún þá m.a. í bók-
menntirnar. „Skáldskapur hefur verið huggun
margra í gegnum aldirnar og bægði til dæmis
sjálfsmorðshugsunum frá sjálfri mér á unglings-
árum. Það sem rithöfundar hafa helst kennt mér
er að það sé einhvers virði að vera manneskja,
að mennskan hefur gildi. Hins vegar er ekkert
heilagt við bækur. Þær eru bara til og ekkert
meira um það að segja.“
Og þannig héldu umræðurnar áfram, milli til-
vistartóms og uppfyllingar, snilli og handverks,
léttleika og svartsýni. Nokkur dæmi:
Josef Haslinger, Austurríkismaður: „Ég held
að það sé ekki sniðugt að skáldskapur taki að sér
hlutverk heilagleikans. Það er ekki í okkar
verkahring og skyldi ekki blandað saman.“
László Krasznahorkai, Ungverji: „Ef þið biðj-
ið mig að skilgreina heilagleikann, hlýt ég að
svara með þögn.“
Josef Haslinger: „Einhver sagði í morgun að
Auschwitz væri helgur staður. Ég segi nei. Stað-
ur blóðsúthellinga getur ekki verið helgur,
Auschwitz er staður þagnarinnar.“
Per Olov Enquist, Svíi: „Hvers vegna er ljótt
að drepa mann? Er það vegna þess að það sam-
rýmist ekki lögum eða allsherjarreglu, eða er
það vegna þess að mannslíf er heilagt?“
Lewis Nkosi, S-Afríkumaður: „Ef ég felli tré,
finnur tréð þá til? Eða er það bara strengur í
sjálfum mér sem rofnar? Hlýtur heilagleikinn
ekki alltaf að hafa að gera með samband okkar
við hlutina?“
Vivi-Ann Sjögren, Finni: „Við erum afurðir
menningarlegs og trúarlegs uppeldis. Þótt ég sé
ekki trúuð er málheimur minn gegnsýrður af
Biblíunni. Þess vegna er erfitt að skilja eða skil-
greina sum orð án samhengis við bakgrunn okk-
ar og þeirra.“
Martin C. Putna, Tékki: „Skrýtið að vera hér í
þrjá daga og fjalla um hugtak sem fólk segist
ekki skilja. Við hefðum betur valið eitthvað
hrikalega þröngt efni, eins og „Hundamatur í
nútímabókmenntum“ svo að umræðurnar færu
ekki svona um víða velli.“
Og hlýtur því hér að ljúka frásögn af þingi
höfundanna, enda verður eitthvað að fá að verða
eftir óútskýrt, ósnert og utan seilingar – eins og
hið heilaga.
um sú ábending að orðið „heilagur“ á íslensku
gæti tengst lýsingarorðinu „heill“ (svipað gildir
á ensku: holy/whole). Það sem væri heilagt væri
þá eitthvað ósnortið, heilt. Hins vegar væri lík-
lega fátt á okkar tímum sem ekki hefði verið
brotið upp, til dæmis Líkaminn með inngripum,
lýtaaðgerðum og fóstureyðingum, Náttúran
með mengun, spjöllum og sundurgreftri, Trúin
með afhelgun, ofstæki og hlátri. Sömu leið hefðu
farið Pólitíkin, Höfundurinn, Hugmyndafræðin
og fleiri gildi sem einhverjir trúðu á. Því væri
spurning hvort hið heilaga hefði lengur algilda
merkingu, hvort það væri ekki einungis skil-
greining hvers og eins á tímum hins nýja við-
miðs, Einstaklingsins.
Tanja Langer, þýsk skáldkona, samsinnti því
að nota skyldi orðsifjar til þess að rekja sig að
rótum hugtaksins og nefndi til sögunnar sögn-
ina „að lækna“ eða „að heila“ (e. to heal). Og
bent var á að í finnsku væri orðið „heilagur“
skylt orðinu „garður“, nánar tiltekið skógi sem
búið væri að hreinsa. Heilagleikinn fælist þess
vegna í hreinsun, tiltekt eða hjúkrun.
Ljóð- og leikskáldið Pjotr Zaharov frá lýð-
veldinu Udmurt í fyrrum Sovétríkjunum upp-
lýsti að ekki væri til orð í tungumáli sínu yfir
heilagleika, en vísað væri til þess með hugtaki
sem merkti bæði sársauki, bæn og bænastaður.
„En kannski getum við innleitt heitið á þess-
um stað, Lahti, og látið það merkja heilagleika,“
sagði Zaharov á rússnesku, við fögnuð mál-
þingsgesta sem fengu þýðinguna jafnharðan í
gegnum heyrnartól sín.
Heilagleikinn er tómur glerkassi
Austurríski rithöfundurinn Josef Haslinger
flutti kostulegt erindi sem hann nefndi „Það sem
ég kalla heilagt er heilagt“. Greindi hann þar frá
samskiptum móður sinnar og heilags manns,
Föður Freinademetz, sem bænheyrði hana af
ótrúlegu þolgæði alla tíð. Að vísu bað enginn
annar til Föður Freinademetz en frú Haslinger,
og kannski einmitt þess vegna fóru hlutirnir ein-
mitt á þann veg sem hún óskaði.
Erindið var dæmisaga, sem t.a.m. má túlka
þannig að hver búi sér til eigið kerfi trúarbragða
eða annarra yfirnáttúrukrafta. Að hver ákveði
fyrir sjálfan sig hvað er heilagt. Og að kannski
sé ekki til neitt æðra, neitt altækt kerfi, neinn
heilagleiki í sjálfu sér. Þessu var Veronica
Pimenoff sammála að því leyti að „persónulega
reynslu skyldi virða eins og hverja aðra stað-
reynd, því hún er veruleiki sem hefur áþreifan-
íþróttastjörnur, nýjustu farsímana og fleira.
Hann ræddi ennfremur mærin milli hins sýni-
lega og ósýnilega og sagði að þau væru alltaf
breytileg. „Einu sinni var heilagleikinn í ríki
Guðs, ósnertanlegur manninum. Þetta hefur
breyst. Það er eitthvað í okkur sem vill komast
yfir til hins ósýnilega, þetta er örvæntingarfull
þrá. En með því að komast þangað, með því að
lýsa hinu heilaga, þá getur allt eins verið að við
drepum það,“ sagði Salmén, fremur þungbúinn.
Bókmenntirnar, trúin og lygin
Aftur var komið inn á meinta helgi tungu-
málsins, og þá um leið bókmenntanna. Federico
Andahazi benti á að trúin fjallaði um Sannleik-
ann með stórum upphafsstaf en bókmenntirnar
væru gerðar úr hinu gagnstæða, Lyginni. „En
það er lygi í góðri trú; við semjum við lesandann
fyrirfram og hann gengst viljandi inn á blekk-
inguna. Sá er munurinn.“
Undir það tók Leif Salmén og áréttaði að
skáldskapurinn væri ekki alltaf hreinleikinn
uppmálaður, ekki frekar en lífið sjálft. „Sjálfur
er ég fulltrúi hinnar óhreinu ljóðlistar – og
skammast mín ekki.“
Hins vegar hafði enginn svör við þeirri spurn-
ingu hvers vegna meydómur væri ævinlega og
ósjálfrátt tengdur hinu heilaga, eins og kona
nokkur á túninu benti á.
„Já, þetta er alveg óþolandi femínískt sjónar-
horn. Ég meina, María mey er næstum heilagri
en sjálfur Guð í kaþólskunni!“ dæsti Salmén.
Sumir töldu þetta samrýmast því að kynferð-
islegt ofbeldi væri með því hrottalegra sem sam-
tíminn þekkti, og slíkt ofbeldi beindist oftast
gegn konum. Væri það erkidæmi um hina eilífu
tvennd, heilagleika og helgispjöll.
Rokksöngvarinn og skáldið A.W. Yrjänä,
greip trúarþemað á lofti og lagði fram tíu til-
gátur um heilagleika. Ein þeirra byggðist á
þeirri platónsku hugmynd að heimurinn væri
vont ljósrit af hinum helga heimi. „Maðurinn er
þannig fyrir utan heilagleikann, guðdóminn, og
tengist honum í gegnum naflastreng, til dæmis
kirkjuna. Og þá er María mey fylgjan.“
Yrjänä ítrekaði hins vegar að þeir sem ánetj-
uðust hugmyndinni um heilagleika ættu á hættu
að sofna inn í kreddur. „Bókmenntir skoða
heiminn og virkja fólk til að halda vöku sinni,“
sagði Yrjänä, ljóðskáld og sjöfaldur gullplötu-
hafi í finnsku rokki með hljómssveit sinni CMX.
Federico Andahazi var á ýmsan hátt sama
sinnis. „Járn og hlekkir hafa í gegnum söguna
verið notaðir til þess að varðveita „hið heilaga“,
t.d. skírlífisbelti, fangelsisrimlar, stjakar heil-
aga rannsóknarréttarins,“ sagði Andahazi og
ítrekaði að valdhafar hefðu umsjón með allsherj-
arreglu á hverjum tíma. „Heimspeki, í viðleitni
sinni við að afhjúpa sannleikann, hefur einungis
afhjúpað þann sannleika sem er þóknanlegur
valdinu hverju sinni. Skáldskapurinn styður líka
lófum sínum á veggi hins helga og sanna – en
ekki til þess að styrkja þá, heldur oftar til þess
að hrinda þeim,“ sagði Andahazi og tók sem
dæmi að Réttarhöldin og Hamskiptin eftir
Kafka hefðu leitt honum fyrir sjónir að ekkert
væri öruggt í veröldinni. Kafka hafi kennt hon-
um að halda vöku sinni.
Mennirnir brjóta helgiskrín
Og enn um tengsl helgidóms, valds og bók-
mennta:
„Afi minn var innflytjandi frá Rússlandi og
kunni ekki orð í spænsku. Hann lærði málið til
þess að komast af og síðar varð það hans lifi-
brauð, því hann gerðist bókaútgefandi,“ rakti
Andahazi. „Kvöld eitt árið 1974, þegar ég var 13
ára, horfði ég á afa minn taka í sundur bókasafn-
ið sitt. Þar voru ýmsar bækur sem hættulegt var
að eiga, í pólitísku andrúmslofti þeirra tíma, en
afa mínum þótti vænt um þær allar. Hann hand-
lék hvert einasta eintak og klukkan þrjú um
nóttina gekk hann með bækurnar yfir götuna og
kveikti í þeim. Ég fylgdist með af svölunum og
þetta var í eina skiptið sem ég sá afa minn gráta.
Í þeim tárum endurspeglaðist sársauki þess sem
hlýtur að teljast heilagt,“ sagði Andahazi, sem
sjálfur klökknaði við frásögnina og lauk þar með
máli sínu.
Frá frónskum þátttakanda barst fundarstjór-
ederico Andahazi Dominique Sigaud Josef Haslinger
sith@mbl.is
kula, í útjaðri Lahti, rammaði inn umræður um hið heilaga. Til hægri er pallborðið en aftan við áhorfendur eru tjöld hinna vösku túlka.
„Það voru mennirnir
sjálfir sem fundu upp
heilagleikann. Þeir
smíðuðu hann eins og
glerkassa til þess að
ganga í kringum.“